Charakterystyka zaburzeń procesów psychicznych u dzieci z dysfunkcjami mózgowymi - autyzm

Autyzm od wielu lat stanowi przedmiot dociekań badaczy i zagadkę dla klinicystów. W świetle przekonania, że człowiek jest istotą społeczną, funkcjonowanie osób izolujących się od otoczenia, nie wchodzących w interakcje z innymi ludźmi jest fenomenem budzącym duże zainteresowanie.

Zaburzenia autystyczne to wiele różnych form nieprawidłowości rozwoju, zróżnicowanych pod względem etiologii i poziomu funkcjonowania jednostki. Wszystkie one jednak mają pewne wspólne cechy, pozwalające na to, by rozpatrywać je łącznie. Do tych cech należą przede wszystkim zaburzenia w zakresie rozwoju społecznego, komunikacji oraz sztywności zachowania.

W 1943 roku amerykański psychiatra Leo Kanner opisał grupę jedenaściorga dzieci prezentujących pewien specyficzny wzorzec funkcjonowania. Występujący u nich zespół objawów określił jako wczesny autyzm dziecięcy. Kanner za najważniejsze objawy opisanego przez siebie zespołu uznał: znaczny brak emocjonalnego kontaktu z innymi osobami, brak mowy lub specyficzny sposób mówienia, nie służący komunikowaniu się, fascynację pewnymi przed-miotami, rutynowe i stereotypowe zachowania, obsesyjne pragnienie niezmienności otoczenia wynikające z wysokiego poziomu lęku.

W miarę rozwoju wiedzy na temat autyzmu coraz częściej zaczęto podkreślać, że termin ten oznacza pewien specyficzny wzorzec zachowania dziecka, który może wynikać z różnych przyczyn - począwszy od uszkodzeń centralnego układu nerwowego do skrajnej deprawacji psychospołecznej.

Najczęściej już w pierwszych miesiącach życia dziecka rodzice widzą, że ich dziecko nie zachowuje się tak jak inne dzieci. Nie uśmiecha się do nich, nie interesuje się wejściem innych osób do pomieszczenia, w którym przebywa, nie wyciąga do ludzi rączek, często wręcz płacze lub odpycha rodziców, gdy biorą go na ręce. Poszukiwanie właściwej diagnozy w tym okresie rozwoju dziecka jest skazane najczęściej na niepowodzenie. Lekarze często nie przywiązują do tego wielkiej uwagi. Często kładą je na karb rodzicielskiej nadwrażliwości oraz temperamentu dziecka. Być może nie bez znaczenia jest fakt, że wiele zachowań charakterystycznych dla osób autystycznych można uznać za zupełnie prawidłowe, wręcz typowe w określonej fazie rozwoju dziecka. Należą do nich między innymi: fascynacja pewnymi bodźcami, powtarzanie, rutynowe zachowania, zabawa własnymi rączkami, przywiązanie do wybranych przedmiotów itd. Jednak pomiędzy dzieckiem zdrowym a autystycznym jest widoczna różnica - te zachowania u dzieci zdrowych występują krótko, a u osób autystycznych trwają całymi latami. Warto podkreślić to, iż u dzieci autystycznych mamy do czynienia z przedłużeniem pewnych faz rozwoju, stało się jednym z powodów zaliczenia zaburzeń autystycznych do kategorii zaburzeń rozwojowych.

Co jest przyczyną powstawania autyzmu? Pojawiają się różne teorie przy-pisujące powstanie autyzmu u dziecka czynnikom biologicznym, inne czynni-kom psychogennym. Są też koncepcje łączące te dwie grupy przyczyn i wskazujące na ich wspólne oddziaływanie.

Do końca lat sześćdziesiątych popularne było przekonanie o środowiskowym psychogennym charakterze czynników powodujących autyzm. Jako przyczyny zaburzeń widziano nieprawidłowe funkcjonowanie rodziców - ich osobowości, intelektu - powodujące zaburzone relacje z dzieckiem autystycznym. Rodziców dzieci autystycznych - zwłaszcza matki - opisywano jako "lodowate uczuciowo", "odrzucające", "zimne intelektualistki". Zarzucano im obojętność wobec uczuć i potrzeb przejawianych przez dziecko, obsesyjną surowość, nieokazywanie własnych uczuć a także niejasne, zagmatwane komunikowanie się i nierealistyczne spostrzeganie własnego dziecka.

Biologiczne przyczyny zaburzeń autystycznych wskazują na pojawienie się pewnych zdarzeń, które mogły prowadzić do uszkodzeń mózgu, lub też o takich uszkodzeniach świadczyć. Należą do nich np. różyczka matki, napady padaczkowe u dziecka w niemowlęctwie, zakażenia, niedotlenienie w czasie porodu i wiele innych.

Osoby autystyczne pomimo dość zróżnicowanych zaburzeń funkcjonowania mają kilka wspólnych cech:
1. zaburzenia rozwoju społecznego, szczególnie brak empatii wobec przeżyć innych osób,
2. zaburzenia w zakresie komunikacji, zarówno werbalnej jak i pozawerbalnej,
3. sztywność w zachowaniu (opór wobec zmian, zachowanie obsesyjne i rytualistyczne).

Stwierdzenie u dziecka autyzmu oznacza, że wszystkie te objawy wystąpiły u niego przed ukończeniem trzeciego roku życia. Dzieci autystyczne mają według Kannera wrodzony deficyt zdolności nawiązywania kontaktów emocjonalnych z innymi ludźmi. Sprawiają wrażenie najbardziej zadowolonych gdy zostają pozo-stawione same sobie w samotności, gdzie mogą oddawać się ulubionym zajęciom. Inne osoby spostrzegają tylko wycinkowo - np. rękę, stopę, nie wiążąc tych elementów w całość ani też nie traktując ich jako części jakiejś osoby. U jednostek autystycznych istnieje brak świadomości istnienia innych osób, lub ich odczuć, nieoczekiwanie pomocy i wsparcia ze strony innych. Osoby auty-styczne cechuje nieumiejętność uczestniczenia w zabawach o charakterze społecznym oraz upośledzenie zdolności nawiązywania przyjaźni rówieśniczych. Dzieci autystyczne nie potrafią uczestniczyć w normalnych interakcjach społecznych, opartych na schemacie "dawanie i branie". Brak zdolności do naprzemiennego uczestnictwa w dialogu zdarza się, że dziecko inicjuje kontakt, rzadko jednak po odpowiedzi drugiego uczestnika interakcji - kontakt ten jest przez nie podtrzymywany.

U osób autystycznych poważnie jest zaburzony rozwój językowy. Wiele dzieci autystycznych w ogóle nie mówi, u około połowy dzieci nigdy nie rozwija się mowa znaczeniowa. U tych, które mówią, zazwyczaj rozwój mowy następuje późno.

Niektórzy badacze są zdania, że jeśli dziecko autystyczne nie zacznie mówić przed ukończeniem szóstego roku życia, szanse, że jeszcze w ogóle będzie mówić są bardzo małe.

Najbardziej charakterystyczną cechą dzieci autystycznych jest jednak brak spontanicznego wykorzystania mowy do komunikowania się. Od normy odbiega ton ich głosu - w wypowiedziach uderza monotonia i stałość tonu oraz rytm wypowiedzi. W wielu przypadkach mowa jest przerywana, skandowana, brakuje jej płynności. Dziecko autystyczne uciążliwie powtarza to samo pytanie. Sprawia wrażenie, że nie słyszy lub nie rozumie udzielanych odpowiedzi.

Dzieci autystyczne o dobrym poziomie rozwoju językowego rzadziej wypowiadają się spontanicznie oraz inicjują rozmowę, gorzej wykorzystują do przekazywania informacji. Rozwój umiejętności porozumiewania się z innymi wymaga istnienia motywacji do komunikowania się. Gdy dziecko nie odczuwa potrzeby wchodzenia w interakcje z innymi osobami, praca nad rozwojem jego umiejętności w zakresie komunikacji ma ograniczony sens. Konieczne jest pod-kreślenie, że interpretacja zachowania dziecka autystycznego ma istotne znacze-nie dla kierunku działań emocjonalnych w celu zwiększenia możliwości porozumiewania się tych dzieci z innymi osobami. Poziom rozwoju umysłowego jest u dzieci autystycznych bardzo zróżnicowany - od głębokiego upośledzenia po normę intelektualną. Jednak około trzech czwartych populacji to osoby upośle-dzone umysłowo.

U osób autystycznych, obok zaburzeń rozwoju społecznego, komunikacji oraz sztywnego zachowania, występuje wiele innych mniej specyficznych emocjonalnych oraz behawioralnych problemów. Należą do nich między innymi agresja przejawiana wobec innych osób lub przedmiotów, lęki, fobie, hiperaktywność i inne. U wielu dzieci autystycznych, zwłaszcza małych występuje problem związany ze snem i jedzeniem. Dzieci te śpią bardzo krótko i gwałtowanie pro-testują przed pójściem do łóżka. Niektóre z nich nie chcą spać same, nierzadko budzą się wielokrotnie w ciągu nocy z głośnym płaczem i sprawiają wrażenie przerażonych. Zwyczaje pokarmowe tych dzieci także bywają specyficzne. Wiele z nich przestrzega ścisłej diety i nie chce przyjmować innych pokarmów oprócz płynów lub kanapek. Część dzieci autystycznych przejawia w swym za-chowaniu dużą nadruchliwość. Obserwacje osób autystycznych doprowadziły do wniosku, że w poznaniu środowiska wykorzystują one przede wszystkim informacje zdobywane przez zmysły odbierające najbliższe bodźce, tj. węch, smak czy dotyk. Dziecko wykorzystuje swoją skórę, nos i usta do dostarczenia sobie wrażeń zmysłowych. Prowadzi to do różnego rodzaju manieryzmów ruchowych czy tereotypii.

Charakter zaburzeń rozwoju społecznego występujących u dzieci auty-stycznych zmienia się z wiekiem. Problemy te są szczególnie widoczne w okresie przedszkolnym, szczególnie w wieku 2-5 lat. Zwraca wówczas uwagę opóźnienie rozwoju zachowań dziecka, świadczących o przywiązaniu do najbliższych osób, a także nieodróżnianie rodziców od innych dorosłych. Ponadto są wyraźne nieprawidłowości w rozwoju mowy i komunikacji pozawerbalnej, unikanie kontaktu wzrokowego i fizycznego. Po piątym roku życia nasilenie tych problemów maleje, chociaż nadal one występują. Ich przejawem jest wówczas brak umiejętności wchodzenia w dwustronne, naprzemienne interakcje z innymi dziećmi. Wielu badaczy jest zdania, że zaburzenia autystyczne, mimo iż zmianie może ulegać ich charakter i nasilenie, nie mijają.

Jeśli chodzi o możliwości osób z autyzmem to są one niewielkie. W trakcie funkcjonowania społecznego można zauważyć pewne zmiany na korzyść, o tyle problemy związane ze sztywnymi, rytualistycznymi zachowaniami mogą w miarę dorastania coraz bardziej się nasilać. Wielu badaczy jest zdania, że zaburzenia autystyczne, mimo, że zmianie może ulegać ich charakter i nasilenie, nie mijają, a większość osób autystycznych nigdy nie będzie zdolna do niezależnej egzystencji. Ponad połowa autystycznej populacji wcześniej czy później trafia do placówek sprawujących nad nimi opiekę. Badacze nad autyzmem stwierdzili, że prognozy dotyczące rozwoju i osiągania niezależności w życiu w przypadku osób autystycznych zależą głównie od poziomu ich funkcjonowania intelektualnego. Właściwie można wyróżnić dwie grupy, które należałoby traktować pod tym względem oddzielnie: z ilorazem inteligencji poniżej i powyżej 70 punktów (granica upośledzenia umysłowego). W badanej przez nich grupie 89% osób funkcjonowało na poziomie upośledzenia umysłowego. Istniał związek między poziomem inteligencji a miejscem zamieszkania - większość osób o ilorazach powyżej 70 punktów przebywała w domu rodzinnym. Znacznie gorsze są perspektywy rozwoju dziewcząt z autyzmem niż chłopców. Najgorsze prognozy w świetle badań naukowców stawiać można tym dzieciom, które nie posługują się w ogóle mową i jednocześnie mają bardzo zaburzony rozwój społeczny. W przypadku dzieci autystycznych, które posiadają złożoną kombinację różnego rodzaju cech paradoksem jest, że przy tych poważnych zaburzeniach dziecko często wygląda normalnie i nic w jego wyglądzie nie wskazuje, że jest ono chore.

Problemy występujące w funkcjonowaniu autystycznego dziecka, ich przyczyny i rozwiązania nadal pozostają źródłem poszukiwań i kontrowersji. Najczęściej dziś mówi się o "autystycznym kontinuum", na którym umieścić można zarówno dzieci z autystycznymi cechami klasycznymi, wczesnodziecięcymi, jak i dzieci z autystycznymi cechami funkcjonowania. Wszystkie one mogą zostać zdiagnozowane jako autystyczne. W istocie jednak potrzeby tych osób, wynikające ze specyfiki ich rozwoju, mogą się bardzo od siebie różnić. Łączą je określone zaburzenia rozwoju społecznego, nieprawidłowości w zakresie zdolności komunikowania się oraz sztywności w zachowaniu. Jednak natężenie i rodzaj tych zaburzeń mogą różne.

Zagadnienia autyzmu, które omówiłam w swej pracy nie wyczerpuje współczesnej wiedzy na temat zaburzeń autystycznych, zaburzeń procesów psychicznych. Swą pracę chcę zakończyć twierdzeniem, że spostrzeganie dziecka autystycznego wyłącznie przez pryzmat trudności, jakie stwarza ono rodzinie, nauczycielom jest krzywdzące i nie może przynosić dobrych efektów w sprawowaniu nad nimi opieki.

Najważniejsze jest to, by zapewnić dziecku jak najlepsze warunki rozwoju, nie niszcząc jego indywidualności i nie wiązać z nim oczekiwań, których ono nie może spełnić.

BIBLIOGRAFIA

1. Ewa Pisula, "Autyzm - fakty, wątpliwości i opinie".
2. T. Gałkowski, "Kilka uwag o aktualnych poglądach w dziedzinie autyzmu dziecięcego. Dziecko autystyczne".
3. M. Kościeliska, "Psychologiczne problemy wczesnego autyzmu dziecięce-go".

 

Opracowanie: Marzanna Wiśniewska

Wyświetleń: 3856