Rola wychowawcy w procesie kształtowania się poczucia własnej wartości u młodzieży

Istniejące współcześnie zagrożenia dla rozwoju i prawidłowego funkcjonowania człowieka w świecie stawiają wychowawcom niezwykle trudne zadania. Wychowanie powinno przygotować dziecko stawienia czoła trudnościom i nauczyć je radzić sobie z problemami. Istotne jest więc, aby od najmłodszych lat kształtować i wzmacniać osobowość dziecka. Podstawowym czynnikiem wzmacniającym właściwe funkcjonowanie jest poczucie własnej wartości, które jest wynikiem pozytywnej samooceny i kształtuje się w procesie zaspokajania potrzeb psychicznych człowieka.

Praca niniejsza poświęcona jest roli, jaką może spełnić wychowawca w budowaniu poczucia własnej wartości młodzieży. Opisuje teoretyczne podstawy problemu: kształtowanie się poczucia własnej wartości w procesie rozwoju dziecka, znaczenie zaburzeń w samoocenie i ich skutki widoczne w zachowaniu oraz rolę wychowawcy w procesie kształtowania samooceny i poczucia własnej wartości młodzieży.

1. Definicje.

Poczucie własnej wartości jest cechą charakterystyczną każdego człowieka. W literaturze psychologicznej jest ono różnie definiowane. Według Rogera Sparksa jest to indywidualna ocena, prawdziwa lub fałszywa, która decyduje o tym, co człowiek czuje i myśli na temat swojego prawa do istnienia na świecie i do wyrażania bez obaw swojej osobowości (R. Sparks, 1994).

Poczucie własnej wartości jest jednym z głównych regulatorów ludzkich zachowań, decyduje o stosunku do rzeczywistości, do ludzi i do siebie; o rodzajach aktywności i celach, jakie człowiek chce osiągnąć (H. Misiewicz, 1983).

Umiejętnością, dzięki której człowiek nabywa poczucia własnej wartości jest zdolność do samooceny. Barbara Woynarowska (2002) zalicza ją do podstawowych umiejętności życiowych, umożliwiających pozytywne zachowania przystosowawcze, dzięki którym człowiek może skutecznie radzić sobie z zadaniami i wyzwaniami życia codziennego.

Zazwyczaj termin samoocena używa się zamiennie z terminem poczucie własnej wartości (J. Strelau, 2000)

2. Kształtowanie się poczucia własnej wartości w procesie rozwoju człowieka.

Poczucie własnej wartości jest wynikiem poczucia tożsamości i świadomości własnego "ja". Rozwija się ono poprzez zbieranie doświadczeń dotyczących własnej osoby. Pierwotnym ich źródłem są rodzice. Poczucie tożsamości rozwija się od wczesnego dzieciństwa. Gordon Allport w swojej teorii osobowości wyróżnił 7 etapów rozwoju koncepcji "ja" (L. Mellibruda, 2002):
- "ja cielesne" - świadomość odrębności swojego ciała od reszty świata - pojawia się ok. 15 miesiąca życia dziecka,
- poczucie tożsamości - jest drugim etapem - dziecko staje się świadome swojej odrębności od świata i innych ludzi, rozpoznaje się w lustrze i uczy się własnego imienia,
- samoocena - pojawia się w momencie, gdy dziecko uczy się i doznaje przyjemności z faktu, iż efekty jego działania są widoczne; w pierwotnej fazie dzieci budują satysfakcję w oparciu o działanie; w wieku 6-7 lat zaczynają poszukiwać własnej autonomii,
- samoświadomość własnej przestrzeni - pojawia się ok. 4 roku życia - dzieci uczą się i poszerzają swoją świadomość o obecność innych ludzi, obiektów w otoczeniu oraz przekonania, że coś należy do nich,
- wyobrażenie samego siebie lub tworzenie własnego wizerunku - etap ten powstaje i rozwija się w oparciu o różne interakcje dziecka z rodzicami, szczególnie dotyczy to pogłębiania świadomości oczekiwań ze strony innych ludzi, jest podstawą poczucia moralnej odpowiedzialności oraz źródłem do ustalania celów i własnych intencji,
- świadomość własnej racjonalności - w wieku szkolnym dziecko uczy się używać logicznych i racjonalnych procesów do rozwiązywania różnych problemów,
- samozmaganie - to okres adolescencji, w którym młodzież stara się odpowiedzieć sobie na pytanie "kim jestem?", jest to czas eksperymentów nad rodzajami noszonych masek, okres napięć i konfliktów, trudnych chwil w kontaktach z dorosłymi i rówieśnikami.

Wszystkie te etapy prowadzą do ustalenia świadomości własnego "ja" i pomagają w osiągnięciu dojrzałej osobowości. Jednym z kryteriów dojrzałej osobowości wg Allporta jest poczucie emocjonalnego bezpieczeństwa, wiążące się z realistycznym poziomem samoakceptacji, który obejmuje m.in. umiejętność godzenia się ze swoimi słabościami (L. Mellibruda, 2002).

Podstawowymi czynnikami rozwoju osobowości (zdrowej czy zaburzonej) są potrzeby miłości i bezpieczeństwa, które odczuwa każde dziecko. Od sposobu ich zaspokajania zależy obraz siebie i poczucie własnej wartości. A. Maslow (1990) zalicza potrzeby bezpieczeństwa oraz przynależności i miłości do podstawowych potrzeb psychicznych człowieka.

Początkowo dziecko potrzebuje miłości i bezpieczeństwa bezwarunkowo, gdyż samo nie jest w stanie przeżyć bez opieki ze strony dorosłych. Już wtedy ma znaczenie, czy odbiera z otoczenia bodźce nacechowane pozytywnymi emocjami. Stopniowo dziecko zaczyna odróżniać siebie od otaczającego świata i uczy się własnej odrębności, zaczyna postrzegać siebie. Pierwsze oceny ze strony innych są odbiciem stopnia akceptacji dziecka przez otoczenie. Ok. 6-7 roku życia u dziecka zaczyna kształtować się umiejętność samooceny. W tworzeniu pozytywnego obrazu siebie pomaga zdobyte wcześniej doświadczenie bezwarunkowego "bycia ważnym". W późniejszym wieku doświadczenie to staje się warunkowe, zaczyna zależeć od tego, w jakim stopniu dziecko spełnia oczekiwania otoczenia - rodziców, nauczycieli, rówieśników. Od stopnia poczucia "bycia ważnym" zależy poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb: bezpieczeństwa i miłości.

Sytuacje, które sprzyjają "byciu ważnym" są niezwykle pożądane, natomiast te, które je zakłócają wywołują przykrość i lęk. Konsekwencją poczucia ważności jest wytworzenie przeświadczenia o swojej wartości i oczekiwanie na potwierdzenie tego ze strony innych.

Poczucie własnej wartości kształtuje się w zależności od stopnia aprobaty lub dezaprobaty innych, a także od poziomu zdolności do właściwej samooceny. Zdolność do samooceny wyraża się w jej trafności. Możemy mówić o samoocenie adekwatnej i nieadekwatnej (zaniżonej lub zawyżonej). Jest to proces złożony i trwający w czasie.

Podstawą ukształtowania adekwatnego poczucia własnej wartości jest właściwe zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych od pierwszych dni życia dziecka, adekwatne wymagania ze strony rodziców i innych osób z jego otoczenia, których spełnienie powoduje poczucie satysfakcji i akceptacji, daje podstawy do pozytywnej samooceny.

Nieadekwatna samoocena, brak lub zaniżone poczucie własnej wartości są częstą przyczyną zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży. Problemy takie są szczególnie widoczne w okresie dojrzewania i wtedy też należy odpowiednio wpływać na poczucie własnej wartości. Można je modyfikować, dając dzieciom i młodzieży poczucie akceptacji i możliwość realnej oceny siebie.

3. Skutki zaburzonego poczucia własnej wartości przejawiające się w zachowaniu młodzieży.

Poczucie własnej wartości i zdolność do adekwatnej samooceny są podstawą kształtującego się u dziecka obrazu siebie. Na obraz ten składają się dwa pojęcia: "ja realne" i "ja idealne". "Ja idealne" stanowi pewien wzorzec, zespół cech, które dziecko chciałoby posiadać. "Ja realne" to cechy, o których wnioskuje na podstawie życiowych doświadczeń. Zazwyczaj istnieje rozbieżność między "ja realnym" a "ja idealnym", która warunkuje poziom samooceny.

U podstaw samooceny leży relacja miedzy "ja realnym" i "ja idealnym". Idealny obraz siebie powinien być tylko w pewnym stopniu rozbieżny z realną oceną swojej osoby i nie powinien przekraczać możliwości dziecka w zakresie jego realizacji.

Porównując siebie takim, jakim dziecko się widzi, z obrazem idealnym, jakim chciałoby być, opiera się ono na informacjach zbieranych w kontaktach społecznych oraz własnych subiektywnych odczuciach.

Poczucie własnej wartości zaczyna się kształtować od najmłodszych lat życia dziecka i stanowi jedną z ważniejszych struktur regulacyjnych człowieka (H. Kulas, 1986). Jest wynikiem właściwie zaspokajanych potrzeb bezpieczeństwa, miłości, uznania. Są to grupy potrzeb obejmujących m.in. także potrzeby zależności, opieki, wolności od lęku i niepokoju, posiadania grupy rówieśniczej, przezwyciężania osamotnienia, uznania ze strony innych, zwracania na siebie uwagi, poczucia wolności (S. Siek, 1984).

Brak zaspokojenia nawet części z bardzo wielu potrzeb psychicznych dziecka wiąże się z zaburzeniem procesu jego rozwoju. Skutki tego obserwowane są w zachowaniu, trudnościach szkolnych; podwyższają ryzyko patologii takich jak uzależnienia czy przestępczość.

Realny obraz siebie, adekwatna samoocena i poczucie wartości sprzyja właściwemu funkcjonowaniu dziecka. Postrzega ono siebie jako osobę znaczącą, akceptuje siebie i wierzy we własne siły, co sprzyja podejmowaniu zadań i odpowiedzialności za ich wykonanie. Dziecko takie przejawia życzliwość i zaufanie do innych, łatwo nawiązuje relacje z ludźmi, jest lubiane, łatwo zdobywa wysoką pozycję w grupie, jest aktywne społecznie, potrafi radzić sobie w trudnych sytuacjach szkole. Cechy te są wynikiem poczucia bezpieczeństwa i akceptacji ze strony rodziców. Zaspokojenie tych potrzeb przez najbliższych powoduje prawidłowy rozwój i prawidłowe zaspokajanie kolejno pojawiających się potrzeb wyższych (A. Maslow, 1990).

Brak lub niewłaściwe zaspokojenie, pojawiających się od pierwszych dni życia dziecka potrzeb psychicznych, przede wszystkim potrzeby bezpieczeństwa, miłości i akceptacji, sprzyja powstaniu niskiej samooceny. Dziecko, które czuje się nieakceptowane, nie docenia własnych możliwości. Efektem tego jest niska motywacja, zaniżone aspiracje, bierność i szybka rezygnacja z działania w przypadku niepowodzenia. Dzieci o zaniżonej samoocenie, czują się często gorsze od rówieśników, co wywołuje lęk w kontaktach społecznych. Może to powodować zwiększoną wrażliwość na opinie innych. Obawa przed niepowodzeniem przyczynia się do zachowań wycofujących i unikających. Dzieci te żyją w ciągłym napięciu emocjonalnym, które dodatkowo może obniżać poziom ich osiągnięć
(H. Kulas, 1986).

Niska samoocena jest przyczyną takich trudności dziecka jak nadwrażliwość i lęk w kontaktach z rówieśnikami, nieumiejętność nawiązywania prawidłowych relacji interpersonalnych, bierność w tych relacjach, która może być przyczyną ulegania patologicznym zależnościom. Trudności w kontaktach społecznych powodują poczucie osamotnienia, izolacji i smutku. W szkole niska motywacja powoduje słabe wyniki w nauce, co pogłębia problemy dziecka. Brak wiary we własne możliwości jest przyczyną nie podejmowania trudnych zadań, nieumiejętność radzenia sobie z problemami, co w efekcie może powodować uciekanie od nich lub próby radzenia sobie w sposób niewłaściwy jak np. sięganie po alkohol czy narkotyki, ucieczki z domu. Zagrożeniem w takich sytuacjach są obecnie subkultury i sekty.

Przyczyną zaburzeń zachowania jest także zbyt wysoka, nieadekwatna samoocena. Może być ona wynikiem bezkrytycznej miłości i braku wymagań rodziców, co wywołuje u dziecka przekonanie o swojej doskonałości. Cechuje je wówczas nierealne przekonanie o własnych możliwościach, co w zderzeniu ze stawianymi mu wymaganiami może powodować frustracje i zaburzenia emocjonalne. Dzieci takie są mało odporne na stres, stosują mechanizmy obronne, aby zrzucić z siebie odpowiedzialność za niepowodzenia. Mają trudności w nawiązywaniu właściwych relacji z rówieśnikami, są postrzegane jako zarozumiałe i nie są lubiane. Niepowodzenia powodują rezygnację z podjętych zadań, dzieci te łatwo się zniechęcają. Mimo, że są przekonane o swojej wyjątkowości, potrzebują potwierdzenia ze strony otoczenia - rówieśników, nauczycieli. Brak uznania powoduje poczucie niezadowolenia i niepowodzenia. Wymagania stawiane dziecku są także powodem niezadowolenia i uczucia niesprawiedliwości w stosunku do siebie. Mała odporność na stres i niepowodzenia, trudności w kontaktach społecznych, podobnie jak w przypadku zaniżonej samooceny wpływa na nieumiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach i podnosi ryzyko patologii.

4. Sposoby modyfikowania poczucia własnej wartości - rola wychowawcy.

Podstawowym czynnikiem kształtującym poczucie własnej wartości dziecka jest rodzaj relacji z rodzicami i właściwie pojęta miłość rodzicielska. W wyniku prawidłowo zaspokojonych potrzeb psychicznych dziecko jest przekonane o swojej wartości i umie radzić sobie w otaczającym go świecie.

Placówki opiekuńczo-wychowawcze i szkoły w swoich zadaniach powinny ujmować także pomoc dziecku w zbudowaniu własnej tożsamości i poczucia własnej wartości, szczególnie, gdy zauważamy u dziecka deficyty w tym zakresie.

Wnikliwa obserwacja uczniów lub wychowanków dostarcza wielu istotnych informacji o przyczynach nieprawidłowości w zachowaniu. Dodatkową wiedzę zdobędziemy w rozmowach dzieckiem i jego rodzicami.

W pracy wychowawczej musimy zwrócić uwagę na takie aspekty oddziaływań jak uczenie dziecka samoakceptacji, dostrzegania własnych mocnych stron, umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Powinniśmy pomóc wychowankom w wykorzystaniu atutów do odnoszenia sukcesów i umocnienia wiary w siebie. Istotną pomocą w tym procesie jest indywidualizacja podejścia do ucznia i stawianie mu zadań odpowiadających jego możliwościom. Jest to sposób na rozbudzenie motywacji dziecka i zachęcenie go do pracy nad własnym rozwojem. Przydatna będzie także pomoc w rozwijaniu zainteresowań, a przede wszystkim w odkryciu indywidualnych uzdolnień. Uświadomienie dziecku jego mocnych stron pomoże mu w nawiązaniu relacji z rówieśnikami i zdobyciu pewności siebie. Przydatne do tego celu mogą być ćwiczenia w zakresie pozytywnego myślenia, umiejętności asertywnego zachowania, relaksacji.

Dzieci o zaburzonym poczuciu wartości potrzebują szczególnej uwagi nauczycieli i wychowawców, gdyż często powodem ich problemów jest sytuacja domowa. Potrzebują poczucia akceptacji i zainteresowania oraz potwierdzenia ich sukcesów. Umiejętne okazywanie zainteresowania pomaga uwierzyć w siebie i motywuje do przejęcia odpowiedzialności za siebie i swoje postępowanie.

ZAKOŃCZENIE

Niskie poczucie własnej wartości może stanowić podłoże poważnych zaburzeń zachowania i prowadzić do powstawania patologii społecznych młodzieży. W niniejszej pracy starałam się wskazać na znaczenie pozytywnej samooceny i właściwie ukształtowanego poczucia własnej wartości oraz pokazać jak ważną rolę może spełnić wychowawca w ich powstawaniu. Mam nadzieję, że moja praca ułatwi wychowawcom zrozumienie problemów wychowanków wynikających z braku wiary we własne możliwości i będzie pomocą w ich pracy wychowawczej.

BIBLIOGRAFIA:

1. Cekiera C. (1992), Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. TN KUL, Lublin.
2. Dąbrowska T.E., Wojciechowska-Charlak B. (1996), Między praktyką a teorią wychowania. Wyd. UMCS, Lublin.
3. Kulas H. (1986), Samoocena młodzieży. WSiP, Warszawa.
4. Łobocki M. (red.) (2001), Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą. Wyd UMCS, Lublin.
5. Maslow A. (1990), Motywacja i osobowość. PAX, Warszawa.
6. Mellibruda L. (2002), Zdrowa osobowość, cz. I i II. źródło: www.psychologia.edu.pl
7. Misiewicz H. (1983), Poczucie własnej wartości u młodzieży. KAW, Warszawa.
8. Sawicka K. (red.) (1999), Socjoterapia. CMPPP, Warszawa.
9. Siek S. (1984), Rozwój potrzeb psychicznych mechanizmów obronnych i obrazu siebie. KAW, Warszawa.
10. Sparks R.W. (1994), Istota poczucia własnej wartości. RAVI, Łódź.
11. Strelau J. (2000), Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna T. 2. PWN, Warszawa.
12. Woynarowska B. (2002), Kształtowanie umiejętności. źródło:www.psychologia.edu.pl

 

Opracowanie: Anna Gumieniak - Sagan
Wychowawca internatu liceum ogólnokształcącego

Wyświetleń: 5715