Kultura pedagogiczna rodziców i jej znaczenie w rozwoju oraz wychowaniu dzieci

Przeobrażenia ekonomiczne, społeczne i polityczne zachodzące w naszym kraju wpływają na sytuację i życie rodziny. Mimo wielu niebezpieczeństw i dokonujących się zmian rodzina nadal stanowi dla dziecka pierwsze i najważniejsze środowisko rozwojowe i wychowawcze. To tutaj dokonuje się główny proces wychowania dziecka, kształtowania jego osobowości, wprowadzania w życie społeczne.

Dom rodzinny stanowi dla dziecka mini-społeczeństwo w którym panują konkretne zasady, reguły, prawa i obowiązki. Ten mini-świat ma na dziecko wpływ największy, tak silny, że od jego jakości zależą w poważnej mierze dalsze losy dziecka.

Oddziaływania wychowawcze rodziców odbywają się dwoma równoległymi nurtami: jako świadome oddziaływanie wychowawcze rodziców oraz jako oddziaływanie niezamierzone, poprzez tok czynności i zdarzeń jakie mają miejsce w domu. Miernikiem obu sposobów wychowawczego wpływu rodziny jest kultura pedagogiczna rodziców, na którą składa się całokształt postępowania rodziców wobec dziecka.

W literaturze niezmiernie rzadko wykazuje się współzależność wszystkich działań wychowawczych w rodzinie. Najczęściej przedmiotem badań czyni się rodziny patologiczne, o zaburzonej strukturze i dysfunkcjonalności, natomiast rzadko rodziny typowe. Wychowywanie się w rodzinie pełnej, normalnej nie jest wystarczającym czynnikiem i gwarantem prawidłowego rozwoju dziecka.

Efektywniejsze wychowanie może odbywać się w rodzinach pełnych, w których rodzice odznaczają się wysoką kulturą pedagogiczną. Dobra znajomość stanu kultury pedagogicznej rodziców stanowi dla nauczycieli praktyków podstawę do podejmowania właściwych decyzji w pracy z dziećmi oraz z rodzicami.

Kultura pedagogiczna to: "Kompleksowa wiedza o dziecku, umiejętność postępowania z nim w każdej sytuacji w połączeniu z mądrą życzliwością dla każdego dziecka, wszystkich jego spraw a także gotowością do rozwiązania wszystkich jego problemów" (1).

Poziom kultury pedagogicznej rodziców wyznaczają czynniki dające się ująć w grupy tematyczne:
1. "wiedza o dziecku i stosunek do jego potrzeb,
2. świadomość własnej roli wychowawczej oraz poczucie odpowiedzialności za los dziecka i jego prawidłowy rozwój,
3. poglądy rodziców na charakter stosunków wychowawczych w rodzinie,
4. stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich dalszego kształcenia,
5. umiejętność oddziaływania wychowawczego przez organizację życia w rodzinie,
6. rodzaje stosowanych w rodzinie metod wychowania i ich znaczenie dla prawidłowego rozwoju dzieci" (2).

Ciekawą propozycję składników kultury pedagogicznej na gruncie psychologicznej teorii postaw człowieka przedstawił A. Płukis (3).
Struktura kultury pedagogicznej:
 

Lp.	Komponenty kultury pedagogicznej	Struktura komponentów kultury pedagogicznej	Elementy (składniki) kultury pedagogicznej
I	Komponent poznawczy	1) świadomość 2) wiedza 3) przekonania	1) świadomość własnej roli wychowawczej 2) wiedza pedagogiczna rodziców 3) poglądy na charakter stosunków wychowawczych między pokoleniami wraz z rozumieniem i przezwyciężaniem trudności wychowawczych 4) dostrzeganie i rozumienie złożoności procesu wychowania
II	Komponent uczuciowo- motywacyjny	4) emocje 5) uczucia 6) motywy	5) życzliwość w stosunku do młodego pokolenia i odpowiedzialność za jego wychowanie 6) uznawane i realizowane wzory i wzorce wychowawcze
III	Komponent behawioralny	7)dyspozycje do zachowań 8)reakcje - mimiczne - pantomimiczne - werbalne 9)działania	7)współpraca ze szkoła i innymi instytucjami oraz stosunek do nauki szkolnej dziecka 8)znajomość środków wychowawczych oraz ich stosowanie 9)umiejętność organizowania życia dziecka i środowiska wychowawczego

Ujmując kulturę pedagogiczną rodziców jako czynnik wewnątrzrodzinny będący swoistym "miernikiem" wychowawczych i socjalizacyjnych wpływów rodziny na dziecko autor przyjął, że uczynienie przedmiotem badań tego tak złożonego zagadnienia staje się możliwe jedynie na gruncie traktowania tej kultury jako specyficznej postawy człowieka. Wyróżnił trzy zasadnicze komponenty kultury pedagogicznej: poznawczy, uczuciowo-motywacyjny i behawioralny. Kierując się przyjmowaną w teorii postaw strukturą każdego z komponentów ustalił trzy grupy elementów kultury pedagogicznej. Strukturę przedstawił w zestawieniu tabelarycznym, jednocześnie podkreślając, że jednoznaczne zaklasyfikowanie każdego elementu do kolejnych komponentów kultury pedagogicznej jest niemożliwe i byłoby niesłuszne. Postawa człowieka jest pewną całością, stanowi jedność procesów świadomościowych, emocjonalnych i działaniowych. Stąd rozdzielanie tych składników jest zabiegiem uzasadnionym teoretycznie, ale w rzeczywistości nie jest możliwe.

A. Płukis prowadząc badania wśród pełnych rodzin inteligenckich nad rolą i znaczeniem kultury pedagogicznej rodziców, podjął próbę weryfikacji hipotezy, że kultura ta zdeterminowana jest takimi czynnikami demograficzno-społecznymi jak: płeć, wiek, wykształcenie, pochodzenie społeczne, kategorie społeczno-zawodowe, praca zawodowa matek, struktura rodziny i uczestnictwo w kulturze. Weryfikując tę hipotezę stwierdził, że w niewielkim stopniu determinują poziom kultury pedagogicznej takie zmienne jak: płeć, wiek badanych, ich pochodzenie społeczne i struktura rodziny. Istnieje jednak ścisła współzależność między kategoriami społeczno-zawodowymi badanych oraz pracą zawodową matek a poziomem tej kultury. Szczególnie znaczące są dwie zmienne, a mianowicie: wykształcenie (tzn. jego wysokość i rodzaj) oraz uczestnictwo w kulturze. Obie zmienne można uznać za wskaźnik wszechstronnego rozwoju osobowości. Żadna zmienna nie działa jednak w sposób prosty. Wyróżnione czynniki sprzyjają w różnym stopniu kształtowaniu kultury pedagogicznej rodziców tworząc pewne syndromy poprzez współwystępowanie łącznie kilku z nich, a nie w sposób wyizolowany, na przykład wyższy poziom wykształcenia sprzyja pracy zawodowej kobiet, strukturze rodziny i wiąże się z korzystniejszym rodzajem uczestnictwa kulturalnego.

Znaczenie kultury pedagogicznej rodziców polega przede wszystkim na kształtowaniu osobowości dziecka w następujących jej wymiarach:
- determinuje poziom rozwoju umysłowego dziecka przez wpływanie na sprawność intelektualną i inteligencję,
- kształtuje poziom i kierunek rozwoju struktur emocjonalnych w osobowości,
- stymuluje niektóre kategorie zachowań dewiacyjnych i zaburzeń psychomotorycznych,
- wpływa na zinternalizowanie przez dziecko wartości określających jego stosunek do świata, do innych ludzi i samego siebie,
- wpływa na uzewnętrznianie sposobów zachowania w różnych sytuacjach,
- kształtuje rozwój społeczny dziecka, jego udział w kulturze.

Wszystko to sprawia, że choć kultura pedagogiczna nie jest jedynym czynnikiem kształtowania osobowości dziecka, to wydaje się być czynnikiem najbardziej ogólnym, syntezującym. Poprzez wpływanie na wymienione zmienne zależne, kultura pedagogiczna rodziców w dużym stopniu kształtuje całość drogi życiowej dziecka, którą tworzą przede wszystkim kolejne etapy jego kariery szkolnej (4).

A. Płukis prowadził badania nad społeczno-pedagogicznymi funkcjami kultury pedagogicznej. Przez termin "funkcje" rozumie jako skutki wywołane przez działania czy zachowania członków grupy wywołane w szerszej zbiorowości bez względu na to, czy były one zamierzone czy pożądane. Natomiast określeniem "społeczno-pedagogiczno" obejmuje wybrane kategorie osiągnięć szkolnych dzieci, ich stosunek do szkoły i rodziny oraz dążeń życiowych.

Autor zweryfikował w swoich badaniach hipotezę, że kultura pedagogiczna rodziców jest czynnikiem wewnątrzrodzinnym determinującym powstawanie następujących kategorii zachowań ich dzieci: osiągnięć szkolnych, postaw wobec szkoły, postaw dzieci wobec rodziny i dążeń życiowych.

Okazało się, że istnieje ścisła współzależność poziomu kultury pedagogicznej rodziców i osiągnięć ich dzieci. Poziom wiedzy szkolnej dzieci jest wprost proporcjonalny do poziomu kultury rodziców. Rodzice dzieci o wysokim typie osiągnięć szkolnych charakteryzują się najwyższym wskaźnikiem kultury pedagogicznej, natomiast dzieci o niskim typie osiągnięć mają rodziców o najniższym poziomie tej kultury. Autor potwierdził też jedną ważną zauważoną tendencje. Najwyższy poziom kultury pedagogicznej charakteryzuje grupę dorosłych będących nauczycielami. Wynika to z tego, że nauczyciele z racji swego zawodu posiadają większy od innych zakres wiedzy pedagogicznej. Fakt ten decyduje o wzroście świadomości wychowawczej, a nie "rzeczywistego" poziomu pozostałych elementów kultury pedagogicznej. Poziom kultury pedagogicznej jest czynnikiem silnie determinujących osiągnięcia szkolne dzieci, ale tylko do pewnej wysokości poziomu tej kultury. Dalej następuje dominowanie elementu wiedzy wobec innych składników postaw wychowawczych rodziców, co nie determinuje wyższego poziomu osiągnięć szkolnych dzieci, choć do pewnego poziomu zależność taka jest oczywista.

Poziom kultury pedagogicznej rodziców można uznać za zmienną determinująca postawy dzieci wobec szkoły, czyli pozytywne lub negatywne ustosunkowanie do szkoły jako instytucji i do nauczycieli. Zależność ta jest niewielka. Postawy dzieci wobec szkoły można ułożyć w pewien ciąg według kryterium wysokości poziomu kultury rodziców (od najwyższego poziomu do najniższego): pozytywne - raczej pozytywne - raczej negatywne - negatywne - obojętne. Wysoki poziom kultury rodziców warunkuje powstawanie przychylnych postaw dzieci wobec szkoły, natomiast poziom niski determinuje powstawanie postaw obojętnych. Nie jest jednak tak, że średnia poziomu kultury rodziców rośnie w miarę przesuwania się na skali postaw dzieci od negatywnych do pozytywnych, nie ma też zależności odwrotnej.

Społeczno-pedagogiczno skutki kultury pedagogicznej rodziców wiążą się również z pozytywnym lub negatywnym ustosunkowaniem się dziecka do innych członków rodziny, szczególnie do rodziców. Niski poziom kultury pedagogicznej rodziców wiąże się z negatywnymi postawami dzieci wobec rodziny, poziom średni - raczej z postawami obojętnymi. Natomiast wysoki poziom wiąże się ściśle z powstawaniem u dzieci silnych postaw pozytywnych skierowanych na oboje rodziców. Postawy dzieci wobec rodziców można ułożyć w pewien ciąg według kryterium wysokości poziomu kultury rodziców (od najwyższego do najniższego): pozytywne do obojga rodziców - pozytywne do matki - obojętne - pozytywne do ojca - negatywne. Postawy dzieci wobec rodziny są funkcją kultury pedagogicznej ich rodziców. Jest ot zależność pewna, ale umiarkowana.

Kultura pedagogiczna rodziców może powodować określone skutki wychowawcze, gdy przejawia się w dążeniach życiowych dzieci. Dzieci poprzestające na edukacji podstawowej mają rodziców o najniższym poziomie kultury pedagogicznej. Im wyższy poziom tej kultury, tym wyższe aspiracje kształceniowe dzieci. Wysoki poziom kultury sprzyja wysokim aspiracjom zawodowym dzieci. Dzieci aspirują do zawodów o wysokim prestiżu społecznym. Ma to niewątpliwie korzystny wpływ na sytuację dziecka, tworzy u niego silniejszą motywację do lepszej nauki. Niski poziom stymuluje mniej korzystne aspiracje zawodowe, co determinuje niekorzystną sytuację szkolną dziecka, gdyż nie motywuje go do pracy szkolnej.

Funkcje poziomu kultury pedagogicznej (5):
 

Poziom kultury Pedagogicznej	Skutki bliższe (osobowościowe)	Skutki dalsze (społeczno-pedagogiczne)
NISKI POZIOM KULTURY PEDAGOGICZNEJ	Niski poziom osiągnięć szkolnych. Obojętne lub negatywne postawy wobec szkoły. Negatywne postawy wobec rodziny, obojętne lub pozytywne wobec ojca. Niskie aspiracje kształcenia. Wybór zawodu o niskim prestiżu społecznym.	Trudniejszy star szkolny. Gorsza motywacja do kształcenia (nauka jako wartość instrumentalna). Niepełny, dysharmonijny rozwój osobowości. Mniejsze szanse powodzenia życiowego. Podatność na powstawanie dewiacyjnych form zachowań. Gorsza sytuacja społeczna w perspektywie zmian edukacyjnych.
WYSOKI POZIOM KULTURY PEDAGOGICZNEJ	Wysoki poziom osiągnięć szkolnych. Pozytywne postawy wobec szkoły. Pozytywne postawy wobec obojga rodziców. Wysokie aspiracje kształceniowe. Wybór zawodu o wysokim prestiżu społecznym	Łatwiejszy start życiowy. Lepsza motywacja do kształcenia (nauka jako wartość również autoteliczna). Pełniejszy, wszechstronniejszy rozwój osobowości. Większe szanse powodzenia życiowego. Odporność na powstawanie dewiacyjnych form zachowań. Korzystniejsza sytuacja społeczna w perspektywie zmian edukacyjnych.

Kultura pedagogiczna rodziców pełni różnorodne funkcje. Przejawia się w dalekosiężnych skutkach pedagogicznych ułatwiając lub utrudniając start społeczny i drogę życiową dzieci, stymulując jego motywację i dążenia do osiągnięcia ważnych celów z punktu widzenia polityki społecznej.

W środowisku rodzinnym tkwią największe możliwości wszechstronnego rozwoju dzieci. Jednak, aby te możliwości można było maksymalnie wykorzystać rodzice muszą posiadać wysoki poziom kultury pedagogicznej. Nierówność poziomu wychowania dzieci przez rodzinie w okresie dzieciństwa jest czynnikiem utrwalającym nierówność jego pozycji społecznej, powoduje opóźnienie startu życiowego, bardzo często nie daje się już wyrównać przez oddziaływania w szkole.

Bibliografia:

1. M.Misiorny_Fitz, Kultura pedagogiczna rodziny, w: Metodologiczne problemy badań nad rodziną pod red. Z. Tyszki, Poznań 1980, s. 228
2. M.Grochociński, Kultura pedagogiczna rodziców, w: Rodzina i dziecko, pod red. M. Ziemskiej, Warszawa 1979, s. 302
3. A.Płukis, Społeczno-pedagogiczne funkcje kultury pedagogicznej rodziców, Toruń 1983, s. 19
4. A. Płukis, Kultura pedagogiczna rodziców a osiągnięcia szkolne dzieci, Gdańsk 1980, praca doktorska, maszynopis, s. 98
5. A.Płukis, Społeczno-pedagogiczne funkcje kultury pedagogicznej rodziców, Toruń 1983, s. 45
 

Opracowanie: mgr Ewa Szewczyk

Wyświetleń: 8744