Kształtowanie postaw dziecka w kontaktach z przyrodą
Idźmy leśną ścieżką
cicho, cichuteńko,
może zobaczymy
sarniątko z sarenką...
... A może zaśpiewa
między gałązkami
jakiś mały ptaszek,
którego nie znamy...
Wiele lat temu prof. S. Szuman napisał w swojej książce "Psychologia
wychowawcza wieku dziecięcego": "jednym z najważniejszych zadań wychowawczych
jest związanie uczuciowe dziecka z przyrodą i człowiekiem, i z tym, co jest
ważne i dobre na świecie". Po tylu latach jest to nadal aktualne. Kontakty z
przyrodą potrafią dostarczyć dziecku wiele wartościowych przeżyć, wpływają na
kształtowanie się u dzieci właściwego stosunku do wszystkiego co żywe. Dzieci
powinny mieć okazję by obserwować rośliny i zwierzęta, troskliwie się nimi
opiekować, wówczas wytworzy się u nich uczuciowy stosunek do przyrody. Kontakt
dziecka z przyrodą ma charakter poznawczy, a nade wszystko emocjonalny.
Trzeba uświadomić dzieciom, że kochać przyrodę, to brać na siebie osobiście
odpowiedzialność za jej losy. Z wielkości natury czerpać natchnienie wielkości
naszego życia; jeśli marnujesz dobra naturalne, postępujesz nierozsądnie, jeśli
niszczysz przyrodę, postępujesz samobójczo. Wszystko da się odbudować i naprawić
z wyjątkiem życia. Nie bądź czułostkowy wobec zwierząt, wystarczy byś pamiętał,
że miewasz wobec nich nieczyste sumienie. Znajdź taką regułę życia, żeby
znalazło się w niej wszystko, co czujesz wobec kwiatów i całej reszty świata.
Nim znajdziesz bezbłędne wyjście, próbuj traktować przyrodę jak przyjaciela. [1]
Z teoretycznych założeń, że w kształtowaniu postaw dzieci wobec przyrody musimy
uwzględniać zarówno ich możliwości poznawcze, emocjonalne, jak i brać pod uwagę
ich zachowanie. Dlatego też ważną rolę odgrywa obserwacja dzieci: w jaki sposób
odnoszą się do spotykanych czy hodowlanych roślin czy zwierząt, jak się o nich
wyrażają.. Chodzi bowiem o to, aby dzieci zrozumiały, dlaczego należy tak, a nie
inaczej postępować z roślinami czy zwierzętami, aby nabywały umiejętności
opiekowania się nimi i chronienia ich.
Dydaktycy przyrody bowiem uzależniają kształtowanie postaw uczniów od rozumienia
przez nich potrzeby ochrony przyrody i od rozumienia roli i miejsca człowieka w
przyrodzie. Należy ponadto uwzględnić fakt, że czasem dzieci nieprawidłowe
przyzwyczajenia w stosunku do roślin czy zwierząt wynoszą z domu. Sam zakaz nie
zmieni ich postępowania.
Jednym ze sposobów kształtowania pozytywnego stosunku dzieci wobec istot żywych,
poznania ich obcowania z nimi jest hodowanie roślin i zwierząt.
W oddziale przedszkolnym, w którym pracuję rośliny doniczkowe są stałym
elementem kącika przyrody. Można tam założyć hodowlę roślin z odnóżek, takich
jak: geranium, trzykrotki czy choćby zielistki - zwanej popularnie trawką.
Rośliny te szybko rosną i hodowla ich nie sprawia trudności. Przy tym zakładamy
hodowlę przynajmniej 2-3 odnóżek tej samej rośliny, aby przeprowadzić z dziećmi
doświadczenia. Mają one na celu ukazanie przedszkolakom wpływu wybranych
czynników, jak naświetlania, nawilżania, nawożenia - na wzrost rośliny.
Jedne odnóżki wstawiamy do wody, aby dzieci obserwowały wyrastanie u nich
korzonków, liczyły je, porównywały ich długość. Drugie wsadzamy od razu do
ziemi. W przypadku obserwowania przez dzieci wpływu oświetlenia na wzrost roślin
wystarczy ustawić doniczki w różnej odległości od światła.
Wielu możliwości określenia przez dzieci jak jakość wody wpływa na wzrost roślin
(np. geranium), należy jedne rośliny podlewać woda z kranu, drugie wodą odstałą
(w celu wyparowania chloru), z dodatkiem flory.
Poszczególne doświadczenia można przeprowadzać w małych grupach. Dzieci uczą się
wówczas współpracy, współodpowiedzialności i wspólnie dochodzą do właściwych
wniosków, swoje wyniki mogą przedstawiać na rysunkach.
W przedszkolu, jak i w szkole często prowadzona jest hodowla zwierząt, np. rybek
w akwarium. Aby dzieci zainteresowały się życiem ryb i chciały się nimi
opiekować można w tym celu zaplanować cykl zabaw i zajęć:
1. oglądanie atlasu z rybami - "dyskusja" na wybrany temat,
2. odrysowywanie ryb od szablonów i kolorowanie ich w takich barwach, jakie ma
wybrana przez nie rybka w akwarium w przedszkolu lub w domu, lub taką rybę, jaką
chciałyby hodować,
3. teatrzyk o życiu i warunkach potrzebnych rybom do życia,
4. spotkanie z miłośnikiem - hodowcą ryb,
5. układanie zagadek o znanych dzieciom rybach.
Dzieci hodując ryby w akwarium, opiekują się nimi, obserwują rozmnażanie,
opiekują się potomstwem i w ten sposób uświadamiają sobie, jakie warunki
potrzebne są do życia ryb.
Niemożliwe jest mówienie w dzisiejszych czasach o przyrodzie, o stosunku dzieci
do przyrody bez wartości ekologicznych. Żyjemy bowiem w środowisku skażonym,
które osiągnęło już stopień niebezpieczny dla życia. Zakwaszenie gleby,
ocieplanie się klimatu ostrzegają przed ekozawałem Ziemi. Giną lasy, umierają
rzeki. Ziemia potrzebuje pomocy. Wszyscy oddychamy wspólnym powietrzem, czeka
nas wspólna przyszłość. Należy się wiec zastanowić nad naszym sposobem
postępowania.
Fundamentalną wartością myślenia ekologicznego jest poszanowanie dla życia.
Każda forma życia jest niepowtarzalna, potrzebna dla zachowania całości;
niszczenie życia w jakiejkolwiek postaci jest złem, gdyż narusza całość, którą
tworzą wszystkie istoty, w tym i ludzie. Musimy nauczyć nasze dzieci myśleć o
wszystkim dookoła ze czcią. Wpajajmy im, iż nawet bezmyślne zerwanie kwiatka
jest czymś złym, co nas bardzo zasmuca. Ukazujmy im piękno przyrody tkwiące w
wielkiej różnorodności barw, kształtów, przystosowań, sposobów poruszania. Uczmy
je, że w przyrodzie nie ma zwierząt brzydkich i ładnych, pożytecznych i
szkodliwych. To my skłonni jesteśmy do oceniania, a jedynym kryterium
wartościującym jest przydatność danego gatunku dla nas.
Kolejną wartością ekologiczną jest odpowiedzialność. Powinna ona obejmować nas
samych, naszych najbliższych, innych ludzi, rośliny, zwierzęta, środowiska.
Powinniśmy przyjąć taki styl życia, gospodarowania, aby pozostawić planetę w nie
gorszym stanie, niż ją otrzymaliśmy. Jest to zadanie na całe życie, a
najwłaściwszy moment do jego podjęcia to pierwsze lata życia, kiedy zaczynają
się kształtować nasze nawyki.
Gdy dziecko posadzi drzewko, czy rodzice spełnianą jego marzenia i kupią mu psa
czy kotka, powinno ono zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności, jaka na nie
spada i decydować się na to, kiedy jest przekonane, iż jej podoła.
Myśleć ekologicznie to znaczy być skłonnym do współczucia, do odczuwania jak
inni. Stawiajmy dzieci jak najczęściej po drugiej stronie, w roli drzew, kwiatów
czy zwierząt. Niech uczą się myśleć tak, jak one, wyrażać ich myśli, pragnienia
i obawy. Zwierzęta i rośliny wobec nas są bezbronne, tak jak niemowlęta.
Nie można pominąć jeszcze jednej wartości, jaką jest umiar (powściągliwość).
Żyjemy na planecie, która ma ograniczone zasoby i niemożliwe jest spełnienie
wszystkich naszych zachcianek. Jeśli ja biorę od przyrody więcej niż naprawdę
potrzebuję, to ucierpi na tym ktoś inny. Każdy krok w naszym życiu powinien być
przemyślany. Umiar rodzi się z przekonania, że najbardziej wartościowych rzeczy
nie osiąga się za pieniądze.
W jaki sposób powyższe wartości przekazywać dzieciom?
Jest już dużo materiałów zawierających różne zabawy, konkursy, zajęcia i
świetnie się sprawdzają w pracy z dziećmi.
Oto kilka propozycji zabaw i zajęć, których celem jest przybliżenie dziecku
obrazu świata jako całości, współzależności wielu milionów istot, splecionych w
nierozerwalny sposób. Pozwalają one odczuć i zrozumieć rzeczywiste więzy, jakie
łączą ich z naturą, i jakie jest miejsce każdego człowieka w niej.
Każde spotkanie z dziećmi rozpocząć można od ustawienia ich w kole. Koło daje
nam poczucie wspólnoty i jedności. Spotkanie z dziećmi możemy rozpoczynać lub
kończyć tak zwanym kręgiem uśmiechu. Prosimy jedno z dzieci (lub czynimy to
sami), aby przekazało uśmiech sąsiadowi po lewej stronie, a ten przesłał go
dalej.
Kolejna zabawa to "Ziemia - mój dom". Opowiadamy dzieciom o naszej planecie
Ziemi, na której rozgrywa się cała historia ludzkości, która od zawsze była
naszym domem. Kiedyś ludzie bardzo kochali ziemię darząc ją troską i opieką.
Nazywali ją Matką i nadali jej piękne imię Gaja. Potem ludzie zdali się o tym
zapomnieć i zaczęli ją niszczyć, starając się wydrzeć siłą wszystkie jej
bogactwa i tajemnice. Zwracamy uwagę, że dzisiaj Ziemia bardzo choruje i
potrzebuje naszej pomocy. Następnie prosimy dzieci, aby pomyślały przez chwilę w
skupieniu, czego chciałyby życzyć naszej matce Ziemi. Wspólnie możemy się
zastanowić jaki prezent sprawimy naszej Ziemi z okazji urodzin w dniu 22
kwietnia.
W trakcie wycieczki do lasu lub parku możemy zaproponować dzieciom inną zabawę
pod tytułem "Moje spotkanie z drzewem". Zadaniem każdego z dzieci będzie
odnalezienie w lesie drzewa, które mu się szczególnie podoba. W ciągu kilku
minut, gdy dzieci są sam na sam z drzewem, starają się je jak najlepiej poznać.
Powinny zapamiętać jak było ono wysokie, jakie miało liście, czy kora była
gładka czy chropowata, czy miało jakieś rany, co rosło w jego najbliższym
otoczeniu itp. Potem, gdy dzieci zbiorą się znowu razem i usiądą w kole,
zachęcamy, aby nam dokładnie opisały swego przyjaciela.
Zajęcia w oddziale przedszkolnym można tak zaplanować, aby jeden temat
kompleksowy był prowadzony w jednym miesiącu:
- we wrześniu - las, ekosystemy leśne (wycieczka do lasu);
- w październiku - jesień w sadzie, w ogrodzie (prażonki dla rodziców i dla
dzieci);
- w listopadzie - zwierzęta - przygotowanie do zimy;
- w grudniu - bogactwa naturalne (praca w kopalni);
- w styczniu - pomagamy ptakom, hartowanie organizmu;
- w lutym - woda, badanie właściwości wody, zmianę stanu skupienia wody;
- w marcu - budzenie się przyrody do życia, ochrona flory i fauny;
- w kwietniu - zwierzęta domowe;
- w maju - poznajemy nowe ekosystemy - łąka, jezioro;
- w czerwcu - poznajemy regiony Polski (wycieczka w góry).
Wszystko to jednak będzie bezskuteczne, dopóki my sami się nie zmienimy. "Jeśli
zmienisz swoje życie, oprzesz je na takich wartościach jak: poszanowanie dla
życia, odpowiedzialność, współczucie i umiar, to twój przykład będzie
oddziaływał na ludzi i wielu z nich zacznie się zmieniać. Gdy my sami potrafimy
żyć w zgodzie z Naturą, z wymogami właściwie pojętej ekologii, jest duża szansa,
że dzieci, które wychowujemy, staną się podobne".[2]
BIBLIOGRAFIA
Chwist Anna, problemy środowiska podstawą realizacji zadań szkolnych, Aura, nr
9/1997.
Frątczakowie E.J., Ochrona i kształtowanie środowiska w edukacji dzieci
przedszkolnych, LOP, Warszawa 1987.
Skubała Piotr, Zmienić świat - zmienić siebie, Wychowanie w przedszkolu, nr
8/1995.
Więckowski Ryszard, Edukacja ekologiczna, Życie szkoły, nr 2/1997.
Przypisy:
1. M. Gołaszewska, Człowiek wobec przyrody, "Aura", 1981, nr 4, s. 11.
2. P. Skubała, Zmienić świat - zmienić siebie, w: Wychowanie w przedszkolu,
1995, nr 5.
Idźmy leśną ścieżką
cicho, cichuteńko,
może zobaczymy
sarniątko z sarenką...
... A może zaśpiewa
między gałązkami
jakiś mały ptaszek,
którego nie znamy...
