Czym jest dla pedagoga środowisko życia jego wychowanków

Środowisko życia człowieka stanowi od dawna przedmiot zainteresowania zarówno filozofii, jak też nauk szczegółowych. Środowisko jest pojęciem wieloznacznym. Każda gałąź wiedzy tworzy adekwatne do swoich potrzeb pojęcia środowiska. W biologii mianem środowiska określa się czynniki ekologiczne warunkujące życie i rozwój organizmu. W geografii ujmuje się je jako otaczającą ludzi przyrodę organiczną i nieorganiczną. W naukach społecznych natomiast, mianem środowiska oznacza się krąg osób, rzeczy i stosunków, otaczających człowieka w jego życiu indywidualnym i zbiorowym. W latach siedemdziesiątych naszego stulecia wzrosło szczególnie zainteresowanie tymi składnikami środowiska, które powstają w wyniku współżycia i współdziałania ludzi, stanowią dorobek i osiągnięcia działalności ludzkiej. Nadają one bowiem środowisku życia człowieka szczególne znaczenie.

I

"W języku potocznym mianem środowiska określamy krąg osób i rzeczy otaczających osobnika." [1]

Jest to określenie niewystarczające, gdyż nie rozgranicza dwu pojęć: środowisko i otoczenie. "Środowisko jest zespołem warunków względnie stałych" [2], podczas gdy otoczenie jest zmienne. Przytoczone definicje wprowadzają jasność terminologiczną. Z punktu widzenia jednak określenia roli czynników środowiskowych w procesach wychowawczych, konieczne jest dalsze ich uściślenie.

"Ze względu na rodzaj bodźców środowiskowych wyróżnia się:
- środowisko naturalne - rozumiane jako układ geofizyczny, obejmujące te elementy naszego otoczenia, które są dziełem samej natury;
- środowisko społeczne - obejmuje ludzi i stosunki społeczne otaczające jednostkę, jest strukturą historycznie ukształtowaną. Jego geneza, rozwój oraz prawa tego rozwoju są przedmiotem badań socjologii. Pedagogika jest zainteresowana empirycznym obrazem środowiska społecznego, tzn. faktycznie funkcjonującym środowiskiem, jego oddziaływaniem wychowawczym;
- środowisko kulturowe - to oddziałujące na jednostkę dobra kultury materialnej - cywilizacja oraz dobra kultury duchowej - obejmujące poglądy człowieka, normy i zasady (ideologia, filozofia, religia, prawo, moralność), stanowiące dorobek historycznej działalności człowieka. To one wywierają przemożny wpływ na rozwój człowieka, na jego reakcje na dobra kultury, sposób ich przeżywania, stanowią miarę rozwoju." [3]

Te trzy kategorie środowisk nie istnieją w izolacji, są one ze sobą ściśle ze sobą sprzężone. Działalność wychowawcza najsilniej jest sprzężona ze środowiskiem społecznym i kulturowym. Środowiska te są podstawowym źródłem podniet wyzwalających przeżycia psychiczne człowieka.

Oprócz typologii, opartej na rodzajach bodźców środowiskowych, istnieje terytorialna typologia środowisk.

"(...) W każdym środowisku życia wychowanka możemy dostrzec pewne wspólne lub zbieżne czynniki oddziaływania, a ich rola uzależniona jest od stopnia zasięgu przestrzennego, czyli środowiskowego.

Na tej podstawie wyróżnia się trzy kręgi środowiskowe:
1) środowisko okoliczne (okolica),
2) środowisko miejscowe(lokalne),
3) osobiste warunki środowiskowe (środowisko domowe)." [4]

Środowisko domowe "(...) to całość tych osobistych warunków środowiskowych dziecka, które wiążą się bezpośrednio lub pośrednio z ze strukturą rodziny i jej życiem. Znaczna część poglądu na świat, skłonności i uprzedzenia, właściwości charakteru moralnego, przyzwyczajenia, tzn. sposobu bycia, poniekąd również rysów temperamentu (przypisywanych zazwyczaj dziedziczności) mają swe źródło we wpływach środowiska domowo- rodzinnego." [5]

II

Aby móc mówić na temat wychowania środowiskowego i jego wpływu na wychowanka konieczne jest wcześniejsze zapoznanie się z pojęciem "wychowanie".

"Wychowanie - to oddziaływanie rodziców, wychowawców, nauczycieli na dzieci i młodzież, jak również na starszych poprzez przykład postępowania, oddziaływanie poprzez czyny, wskazania słowne wyjaśniające i tłumaczące, co wywołuje u wychowanków przeżycia, które z kolei wpływają na zachowanie się." [6]

Naczelna rola w procesie wychowania przypada wychowawcy- matce, ojcu, nauczycielowi. Wychowawca nadaje kierunek procesowi wychowania i stoi na straży prawidłowości procesu wychowawczego. W zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się dziecko- uczeń, obok naczelnej roli kierowniczej przypada też wychowawcy funkcja pobudzania do działania, postępowania i zachowania dobrego, a hamowania w sytuacjach prowadzących na złe drogi, do złych i szkodliwych społecznie czynów. Procesowi wychowawczemu wyznaczają kierunek ideały i cele wychowania, a drogę do nich wskazują zasady i normy postępowania. Aby jednak ojciec, matka i nauczyciele jako wychowawcy mogli właściwie kierować procesem wychowawczym swych dzieci, młodzieży, uczniów muszą posiadać autorytet moralny, przejawiający się w ich moralnej postawie. Od rodziców i nauczycieli społeczeństwo wymaga nienagannej postawy zarówno w życiu codziennym, jak i w życiu społecznym. Wyrazem takiej postawy i postępowania rodziców i nauczycieli są dobre przykłady ich życia i zachowanie godne naśladowania przez wychowanków. Wychowawców powinna charakteryzować umiejętność obserwacji dziecka, uznawanie jego praw i ofiarność.

Środowisko, w którym dziecko żyje, to otoczenie, sytuacje, a na ich tle występujące bodźce oddziaływujące na niego. Te bodźce środowiskowe dzieci i młodzież przyjmują za pośrednictwem zmysłów i kumulują w swej świadomości. Stanowią one potencjalne siły do reagowania i zachowania się dziecka w środowisku rodzinnym, szkolnym i szerszym - społecznym.

III

Środowisko rodzinne jest pierwszym i podstawowym środowiskiem społecznym, podstawową komórką całego życia społecznego. "Obejmuje ono złożony układ bodźców i sytuacji oddziałujących na dziecko, wynikających ze struktury i funkcjonowania jego rodziny." [7]

Rodzina jest grupą małą pod względem liczebności, co daje szansę na bezpośredni kontakt wszystkich członków rodziny "twarzą w twarz". To z kolei sprzyja wytworzeniu się trwałych, osobistych i silnych więzi emocjonalnych pomiędzy nimi.

"Rodzina uważana jest za niezastępowalną w wychowaniu, stanowi podstawę działań wychowawczych w innych instytucjach. Owa niezastępowalność rodziny oznacza, że prawidłowy rozwój i wychowanie dziecka może przebiegać tylko w rodzinie, nawet w takiej, która nie w pełni właściwie rozumie swoje zadania, ale kocha dziecko." [8]

Wychowanie w rodzinie jest wychowaniem naturalnym, w odróżnieniu od instytucjonalnego, realizowanego w specjalnie do tego celu powołanych placówkach, a o za tym idzie, dokonuje się w warunkach życia codziennego i to w sposób ciągły.

Rodzice są na swoim "wychowawczym dyżurze" niemal bez przerwy. Zmniejsza to szansę na skuteczne kontrolowanie swoich zachowań wbrew rzeczywistym przeżyciom i sprawi, że wychowawca jest jakby bardziej "odsłonięty" przed wychowankiem. Codzienne życie dostarcza wielorakich sytuacji, w których uczestniczy nie tylko wychowanek, ale także wychowawca (rodzic). Rzeczywistość bycia razem jest znacznie bardziej wielowymiarowa niż w przypadku innych układów relacyjnych np. nauczyciel- uczeń. Życie w rodzinie pozwalana odkrycie bardzo wielu stron osobowości, zarówno wychowawcy, jak i wychowanka. Zważywszy na fakt bardzo jeszcze plastycznej psychiki dziecka oraz na znaczenie prawa pierwszych połączeń w szeroko pojętym uczeniu, rysuje się waga wczesnych doświadczeń rodzinnych dla dalszego rozwoju dziecka. Oprócz całej grupy potrzeb biologicznych, dzieci mają potrzeby, związane z formowaniem własnego "ja". Należy do nich potrzeba doznawania i wymiany uczuć, potrzeba przynależności i poszanowania praw osobistych. Rodzice są osobami, które mogą zaspokoić te istotne potrzeby dziecka i to w sposób odpowiedni, a więc odpowiadający człowiekowi, jego możliwościom i prawom rozwoju.

Rodzice mogą dysponować każdą kategorią wpływów wychowawczych. Mogą stanowić dla swoich dzieci wzory osobowe lub prezentować zachowania służące jako przykłady zachowań właściwych. Mogą świadomie i celowo stwarzać sytuacje problemowe, prowokujące pożądane i samodzielnie odkrywane przez dzieci sposoby ich rozwiązywania. Mogą także stosować przeróżne systemy kar i nagród. Mają wreszcie do dyspozycji niewyobrażalnie wielką liczbę okazji do nadawania określonym zasadom, faktom, osobom itd. Znaczenia emocjonalnego i poznawczego. Wiele spośród oddziaływań rodziców na dzieci ma charakter świadomy, intencjonalny, planowy, i prowadzi do wywołania zamierzonych przez rodziców zmian osobowości. Rodzina jednak, w większym stopniu niż inne środowiska wychowawcze, aplikuje dziecku cały szereg oddziaływań, które są nieświadome, nieplanowane, a jednak wywołujące trwałe zmiany (czasem pożądany, a czasem nie) w jego osobowości.

Środowisko rodzinne, podobnie jak środowisko pozarodzinne, oddziałuje na każde dziecko indywidualnie. W wykonywaniu złożonych i trudnych funkcji wychowawczych w warunkach współczesnego życia rodzina wymaga zorganizowanej pomocy ze strony instytucji wychowawczych. Formy takiej pomocy są znane i należą do nich: współpraca szkoły z rodziną poprzez stały zorganizowany kontakt ze środowiskiem rodzinnym wychowanka, uniwersytety dla rodziców jako środki upowszechniania wiedzy pedagogicznej oraz różnorodne wydawnictwa pedagogiczne i psychologiczne przeznaczone dla szerokich kręgów odbiorców, między innymi dla rodziców.

IV

"Szkoła dla dzieci jest pomostem wprowadzającym w życie społeczne i przygotowującym do życia w społeczeństwie przez przygotowanie do pracy w określonej grupie społecznej." [9]

Spośród dwóch zasadniczych składników środowiska szkolnego: nauczycieli i rówieśników, właśnie nauczyciele powinni wywierać na ucznia wpływ silniejszy, bo istotę ich pracy stanowi oddziaływanie wychowawcze. Często jednak kontakty ze szkolnymi kolegami, z rówieśnikami odgrywają w życiu ucznia rolę większą niż stosunki z nauczycielami. Układ wzajemny tych stosunków zależy w dużym stopniu od wieku uczniów. Dzieci młodsze są jeszcze mało samodzielne i odczuwają silną potrzebę oparcia w dorosłych. W okresie późniejszym potrzeba kontaktu z dorosłymi staje się stopniowo słabsza, stosunek dziecka do dorosłych jest bardziej obojętny, bardziej obiektywny. Większą rolę zaczynają odgrywać wówczas kontakty z rówieśnikami. Potrzeba kontaktu z dorosłymi, na innej jednak płaszczyźnie pojawia się powtórnie w okresie dojrzewania.

Stosunek dziecka do nauczycieli, podobnie jak i do innych osób dorosłych, kształtuje się zależnie od cech osobowości nauczyciela i jego postawy wobec uczniów. Na stosunek ten mają także wpływ indywidualne cechy ucznia oraz poprzednie jego doświadczenia zdobyte w kontaktach z innymi ludźmi, zwłaszcza z najbliższymi osobami w rodzinie. Znając stosunek uczniów do siebie, nauczyciel może wpływać na jego charakter. Równie ważne jest poznanie przez nauczyciela stosunków ucznia z rówieśnikami. Pozycja ucznia w klasie spełnia bardzo ważną rolę, wywiera wpływ na jego samopoczucie, na jego stosunek do szkoły, a tym samym i do nauki. Pozycja ucznia w klasie, jego stosunki z rówieśnikami mają decydujące znaczenie dla rozwoju jego postawy społecznej i umiejętności współżycia z ludźmi.

Nauczyciel powinien orientować się jaki jest ogólny stosunek ucznia do pracy i jego "styl" pracy. Wiedza o tym pomoże mu w zrozumieniu źródeł trudności i niepowodzeń lub też jego sukcesów i osiągnięć. Wiedza ta umożliwi mu także wdrażanie uczniów do pracy, oddziaływanie w kierunku nauczania ich zasad racjonalnej i wydajnej pracy umysłowej. Zadaniem zasadniczym jest takie wdrożenie uczniów do pracy umysłowej, by każdy z nich potrafił samodzielnie korzystać z książek, słowników, encyklopedii i innych źródeł, aby zdobyć wiadomości z interesującej go dziedziny. Nauka szkolna wymaga od dziecka dość znacznego wysiłku i to wysiłku nie jednorazowego, lecz systematycznego i długotrwałego. Życie człowieka, zwłaszcza dziecka, nie ogranicza się jednak tylko do pracy umysłowej, lecz obejmuje także inne rodzaje działalności. Zasadniczą rolę w życiu dzieci odgrywa zabawa. Istotną rzeczą jest tu stosunek dziecka do zabawy, gdyż sprzyja on wytwarzaniu postaw społecznych i pozostaje w ścisłym związku ze stosunkiem do pracy. Oprócz pracy, nauki i zabawy bardzo ważna jest ogólna aktywność ucznia lub jej brak. Niektóre dzieci przejawiają aktywność bardzo żywą, są zawsze czynne, pełne energii, pełne różnorodnych pomysłów, czasem nawet kłopotliwych dla dorosłych. Inne, wręcz przeciwnie, są bierne, apatyczne, pozbawione inicjatywy. Postawa taka jest uwarunkowana typem układu nerwowego, a także wpływem środowiska i jego oddziaływaniem wychowawczym. Niejeden uczeń sprawia szkole wiele kłopotów swoim zachowaniem się. Kłopoty te mogą być różnego rodzaju: niechętny stosunek do nauki, kłamstwo, wagary, ucieczki, agresja w stosunkach z rówieśnikami, arogancka postawa wobec nauczycieli i innych osób dorosłych, niszczenie mienia szkolnego, a nawet kradzieże. Nauczyciel w codziennej pracy z dziećmi obserwuje swoich uczniów i stara się zwrócić uwagę na sprawiane przez nich kłopoty. Skuteczna praca nad ich usunięciem wymaga od nauczyciela (wychowawcy) dokładnej znajomości charakteru i okoliczności w jakich te kłopoty występują, a co najważniejsze źródeł ich powstawania. Najczęściej tkwią one w indywidualnych cechach ucznia, jak się powszechnie i niesłusznie przypuszcza, lecz w niewłaściwym oddziaływaniu wychowawczym domu rodzinnego, a także w błędach popełnianych przez szkołę. Dlatego też, chcąc zrozumieć trudności sprawiane przez uczniów, nauczyciel musi przeprowadzić dokładną analizę własnej pracy wychowawczej, pracy innych nauczycieli, a czasem nawet ogólnego systemu pracy danej szkoły. Musi też wnikliwie i szczegółowo poznać środowisko rodzinne ucznia. Szkoła musi z rodziną współpracować. Warunkiem tej współpracy jest wzajemna znajomość obu tych środowisk: rodziny i szkoły. Bez pełnej wiedzy i znajomości środowiska domowego uczniów, szkoła nie może spełniać we właściwy sposób swoich zadań wychowawczych, swojej funkcji opiekuńczej, nie może z resztą realizować swojej działalności powszechnie uważanej za podstawową czyli nauczania. Psychika dziecka stanowi jedność. Wszystkie jego przeżycia i czyny są ze sobą organicznie powiązane, jedne z drugich wynikają, jedne na drugie mają wpływ. Toteż dziecko wstępując w progi szkoły, przeobrażając się na kilka godzin dziennie w ucznia, nie pozostawia na zewnątrz swoich uczuć, kłopotów, niepokojów i zmartwień. Na szczęście nie pozostawia też radości, tak charakterystycznej dla rozwijającej się jednostki.
Psychikę dziecka kształtuje nie tylko rodzina i szkoła. Jednym z ważnych czynników rozwoju osobowości jak już wcześniej wspomniałam, jest własna aktywność jednostki, różnorodne jej czynności i zajęcia, które stanowią podstawę jej osobistego życiowego doświadczenia.

V

Na kształtowanie się psychiki dziecka wywierają wpływ także koledzy i to nie zawsze ci szkolni, znani dobrze wychowawcy, lecz różni: spotkani na podwórku, ulicy, w kinie, czasem nieznani ani nauczycielowi, ani rodzicom. Niekiedy koledzy ci oddziałują na dziecko ujemnie, ich wpływ może być nawet demoralizujący. Poznanie udziału ucznia w środowisku pozaszkolnym, pozarodzinnym, niezorganizowanym, wychowawczo niekontrolowanym nie należy do zadań łatwych; czasem nawet całkowicie przekracza możliwości nauczyciela. Należy jednak dążyć do uzyskania pewnej orientacji w pozaszkolnych kontaktach ucznia. Dążenie to powinno znaleźć swoje odbicie w rozmowach nauczyciela z rodzicami. Poznanie niekontrolowanych kontaktów społecznych ucznia miałaby na celu nie tylko wykrycie źródeł wywierających na niego wpływ ujemny, a nawet demoralizujący. Chodziłoby także o zorientowanie się, czy dziecko prowadzi jakiś uregulowany, racjonalnie ułożony tryb życia, czy też zajmuje się od przypadku do przypadku tym, co podsuną mu okoliczności. Wśród tych kontaktów na uwagę zasługuje środowisko rówieśnicze. "Grupy rówieśnicze stanowią naturalną formę życia dzieci i młodzieży, wyrażają ich dążenia do działania i samodzielności. Są to grupy samorzutne; powstają w rezultacie spontanicznej aktywności zabawowej oraz samodzielnego rozwijania dążeń i celów." [10]

Wychowawcze oddziaływanie grup rówieśniczych może być różne, pozytywne lub negatywne. Wśród niepożądanych zjawisk towarzyszących funkcjonowaniu tych można wymienić: opowiadanie frywolnych historyjek i dowcipów, przeklinanie, wagarowanie, skłonność do naruszania więzi rodzinnej, skłonność do wynoszenia się ponad innych grup i odrzucanie wzorów ustalonych w rodzinie. W miarę rozwoju dziecka wpływ tych ujemnych cech staje się słabszy, dominują natomiast dodatnie czynniki oddziaływania grup rówieśniczych. Uczestnicy tych grup uczą się przystosowywać własne pragnienia i czyny do dążeń i działalności grupy i współdziałać z nią. Grupa rówieśnicza rozwija takie sprawności, które pozwalają dziecku robić to, co robią rówieśnicy, uczy opanowywać indywidualizm i egoizm. Grupy rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołeczniania dzieci i młodzieży, wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego. W młodzieżowych grupach rówieśniczych wyrażają się bezpośrednio postawy młodej generacji, a szczególnie dążenie do spełnienia określonej roli społecznej, do czynnego udziału w życiu społecznym.

VI

Ważnym środowiskiem wywierającym wpływ na rozwój i wychowanie dzieci jest środowisko lokalne. Z pedagogicznego punktu widzenia stanowi ono "określony zespół obiektywnych współwyznaczników rozwojowych i wychowawczych. W szczególności należy wyróżnić względnie stałe elementy jego struktury, które są źródłem określonych bodźców rozwojowych. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić układ geofizyczny, który pobudza do określonych form aktywności, wyzwala określone przeżycia. Nie mniej ważne źródło bodźców stanowią tradycje regionalne, dokumenty i pamiętniki przeszłości. Kontakty społeczne młodej generacji kształtują się na podłożu stosunków demograficznych środowiska lokalnego, rozmieszczenia ludności, jej zróżnicowania zawodowego, aktywności społecznej. Źródłem silnych bodźców rozwojowych są wreszcie struktura gospodarcza środowiska lokalnego, stan i rodzaj uprzemysłowienia, wprowadzające młodzież w problematykę stosunków ekonomicznych, pracy ludzkiej, kultury materialnej." [11]

Na podstawie charakterystyki środowisk wychowawczych można stwierdzić czym jest dla wychowawcy środowisko życia wychowanków. Dziecko rozwijając się ulega wszelkim wpływom, dobrym i złym. Jednak ani rodzice, ani nauczyciele nie są w stanie dostarczyć mu tylko wzorów pozytywnych bądź ochronić przed wszystkimi negatywnymi. Powiedziano kiedyś, że "nie można poznać dziecka bez gruntu, na którym ono wyrasta...." Bez głębokiej znajomości środowiska wychowawczego, wniknięcia w wartości dorobku kulturowego pokoleń oraz wczucia się w tendencje rozwojowe życia społecznego, nie jest możliwe także wprowadzenie dziecka w świat kultury, uczynienie go podmiotem i organizatorem życia własnego i szerszego otoczenia.

Zofia Błachut

Bibliografia

1. Filipczuk H. "Czy znam swoich uczniów"
2. Jackowska E. "Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym"
3. Kamiński A. "Studia i szkice pedagogiczne"
4. Kukołowicz T. "Rodzina wychowuje"
5. Pieter J "Poznanie środowiska wychowawczego"
6. Smarzyński H. "Szkoła jako środowisko wychowawcze"
7. Wroczyński R. "Pedagogika społeczna"
8. Wroczyński R. "Wprowadzenie do pedagogiki społecznej"

Przypisy:
1. Wroczyński R., Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Warszawa 1966, s. 51;
2. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1976, s. 76;
3. Wroczyński R., Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Warszawa 1966, s. 51
4. Wroczyński R., Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, Warszawa 1966, s. 58
5. Pieter J., Poznawanie środowiska wychowawczego, Wrocław 1960, s. 108- 109
6. Smarzyński H., Szkoła jako środowisko wychowawcze, Warszawa- Kraków 1987, s. 80;
7. Jackowska E., Środowisko rodzinne, a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980, s. 28;
8. Kukołowicz T., Rodzina wychowuje, Stalowa Wola 1996, s. 145
9. Smarzyński H., Szkoła jako środowisko wychowawcze, Warszawa- Kraków 1987, s.137
10. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1976,s.97
11. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1976

 

Opracowanie: Zofia Błachut

Wyświetleń: 10240