Katalog

Krystyna Gawryś
Lekcja wychowawcza, Referaty

Postawy czytelnicze dzieci w młodszym wieku szkolnym

- n +

Literatura dla dzieci i młodzieży

Wojewódzki Ośrodek Metodyczny w Opolu
Kurs kwalifikacyjny z bibliotekoznawstwa

Praca zaliczeniowa:
Postawy czytelnicze dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Opiekun A. Błaszczyk

Poezja dziecięca stosunkowo późno zaczęła zdobywać uznanie i stała się przedmiotem badań i eksperymentów. Najpierw na tym polu pojawiły się muzyka i rysunek. Młodzi twórcy mieli wszakże, od wielu pokoleń, swoje "kąciki korespondencyjne" w czasopismach dla młodego odbiorcy, jednakże dopiero Janusz Korczak założył pismo "Mały Przegląd". Tu młody twórca i czytelnik mógł sam redagować i wypowiadać się swobodnie na jego łamach [1].

Rok 1929 przyjmuje się za datę, gdzie pedagodzy zaczęli rozbudzać aktywność dzieci w swobodnych wypowiedziach oraz aktywność badań, które w efekcie odkryły oryginalność dziecięcej twórczości poetyckiej. Właśnie w latach 20 na polskim polu badawczym zasłynął Kornel Czukowski zajmując się badaniem formy i języka spontanicznych wypowiedzi dzieci od 2 do 5 roku życia. We Francji w połowie lat 20 Celestin Freinet, nauczyciel w małym miasteczku, zaczął swoje eksperymenty, które miały na celu wykorzystanie spontanicznych i swobodnych wypowiedzi dzieci w nauce szkolnej. W ciągu jego działalności powstał potężny Ruch Nowoczesnej Szkoły Francuskiej. "W programie swym Freinet uwzględnił rozwój dziecka i jego autentyczny, naturalny sposób bycia. Wielki nacisk położył na obserwacje i poznanie dziecka na tle jego warunków środowiskowych. (...) Kluczowym zagadnieniem w pedagogice Freineta jest twórcza działalność dziecka, ale i tu można dostrzec rozsądne poprawki w odniesieniu do innych systemów Nowego Wychowania - odrzucenie skrajnego funkcjonalizmu, w którym jedynym celem twórczości było wypowiadanie siebie." [2]

Kolejne ożywienie w badaniach i propagowaniu twórczości dziecięcej przyniosły lata 50, a lata 60 i 70 obfitowały w tomiki, zbiorki opowiadań i wierszy, wypowiedzi publicystyczne.

Na gruncie polskim sytuacja rozwijała się nieco wolniej, bo jeszcze w ciągu kilkunastu lat po wojnie nie zauważono potrzeby rozbudzania, drukowania a później propagowania twórczości dzieci i młodzieży. Twierdzono wręcz, że może być to czynnik "przewrócenia się w głowach" tak młodym ludziom.

Jednakże jak w wielu dziedzinach życia, tak i w tej, na zmianę poglądów miało wpływ zainteresowanie się całego świata tym tematem i osiągnięciami Freineta. Jego metoda z dużym powodzeniem była stosowana już w pierwszej połowie lat 60 w szkole podstawowej w Otwocku. Polscy badacze skupili się również na badaniu folkloru dziecięcego i tu Jerzy Cieślikowski wydaje książkę "Wielka zabawa. Folklor dziecięcy. Wyobraźnia dziecka. Wiersze dla dzieci" [3].

W 1974 roku czasopismo "Świat Młodych" ogłasza konkurs na "kartkę z pamiętnika". Przedsięwzięcie cieszyło się dużym zainteresowaniem, do redakcji napłynęło 1400 prac, wśród których wybrano zwycięzców i rozdano nagrody. Spośród wszystkich opowiadań wybrano 38, które ukazały się w książce pt. "Kartki z mojego pamiętnika" [4].

Również czasopismo "Płomyk" zorganizowało taki konkurs, z tą jednak różnicą, że wśród nadesłanych prac, to czytelnicy wybierali te najlepsze, a całość została zamieszczona w tomie pt. "O mnie, o tobie, o nas" [5].

Tworzywem, z którego powstaje poezja dzieci jest mowa. Tworząc utwory zarówno te mówione, śpiewane czy pisane dziecko musi operować słowami, aby przekazać swoja myśl.

Opanowywanie żywej mowy przez dziecko jest naturalnym procesem umotywowanym potrzebą komunikowania się z otoczeniem. Dla niego każda wypowiedź, która różni się od mowy potocznej, która jest rymowana lub nie, zaśpiewana bądź wyrecytowana, jest wyrazem radości lub smutku jest poezją.

W różnych okresach przypisywano poezji, zarówno tej dziecięcej jak i dorosłych różne funkcje. Raz miała być intymnym wyznaniem, oraz wezwaniem do czynu jeszcze innym filozoficzną medytacją. Występowała też pod różnymi postaciami np. razem z muzyka lub samodzielnie mówiona czy pisana.

Pogląd, że poezja to mowa wiązana z określonymi rymami i rytmem nie może być rozumiana prze dziecko w tej kwestii. Tworząc coś nie może ono kierować się tymi kryteriami, aczkolwiek często czyni to intuicyjnie i w sposób trafny. "Najbardziej literackie cudowności powstają jako skutek niewiedzy dziecka w zetknięciu się z nieznanymi mu wyrazami, które słyszy w zrozumiałym szyku frazeologicznym" [6]. Dla dzieci najmłodszych, tych w wieku przedszkolnym, fascynacją jest dźwięk słów, które układają się w inny sposób niż mogą one usłyszeć w mowie potocznej. "Jest w tym dla nich jakaś magia, element przemawiający do wyobraźni za pomocą zmysłu słuchu, w czym znajdują szczególną przyjemność" [7].

Dzieci z młodszych klas szkolnych szukają w poezji podobieństwa ze światem je otaczającym, ale ukazanym w nowy nieznany sposób.

Uczniowie starsi mają już większe wymagania względem poezji. "Wzbogaceni doświadczeniami własnych przeżyć i kontaktem z poezją ludzi dorosłych przywiązują pewną wagę do estetycznych funkcji języka, a w treści utworów poszukują przeżyć podobnych do własnych wzruszeń i niepokojów - pragną znaleźć odpowiedź na niezrozumiałe zagadnienia natury filozoficznej, moralnej, społecznej - próbują zaspokoić swój głód prawdy o świece i życiu" [8].

Idąc dalej postawmy sobie pytanie, o czym "piszą" dzieci? Dla przedszkolaka jest to naturalna czynność, która może wyrażać stan jego ducha, radość, smutek, ciekawość, zdziwienie. W tym wieku nie jest również istotny odbiorca utworu. "Utwory przedszkolaków najczęściej są związane z zabawą, elementami baśniowymi, zwierzętami lub prostymi i bliskimi zjawiskami atmosferycznymi jak świecące słońce, deszcz, śnieg czy wiatr" [9].

"Starszaki" piszą najczęściej pod wpływem wzruszenia, niepokoju, zainteresowania, oburzenia bądź radości.

Podsumowując możemy stwierdzić, iż dzieci młodsze podejmują tematykę świata zewnętrznego natomiast dzieci starsze najczęściej piszą o tym, co się dzieje "wewnątrz" człowieka. Spowodowane jest to dorastaniem i rozwojem psychicznym. "Dziecko szuka swojego miejsca w tym niezrozumiałym dla niego świecie ludzi dorosłych, co wiąże się ze swoistym naiwnym filozofowaniem" [10]. Często jednak prawdziwe rozterki są zawoalowane pozornie błahymi tematami i tak dzieje się u dzieci skrytych i zamkniętych w sobie.

Nieobojętne dla "dziecięcego poezjomania" jest pochodzenie społeczne "małego twórcy". Mieszkańcy większych miast mają większy dostęp do książki, radia czy telewizji, dlatego też ich zasób słownictwa jest bardzo często bogatszy. Natomiast dzieci ze środowisk wiejskich są bardziej wrażliwe na piękno przyrody. Wychowane są na baśniach i legendach przekazywanych z pokolenia na pokolenie, w swoistym folklorze, co daje odzwierciedlenie w ich twórczości, której utwory przypominają nierzadko piosenki ludowe. Ogromne znaczenie ma też to czy dziecko wyrasta w środowisku ludzi inteligentnych i wykształconych, którzy zdają sobie sprawę jak ważna jest "rozmowa" z dzieckiem od jego narodzin, a później czynne uczestnictwo w życiu kulturalnym środowiska. "Niektóre dzieci młodsze ze środowisk inteligenckich, zwłaszcza wielkomiejskich, mówią i piszą znacznie łatwiej i piękniej niż ich starsi koledzy ze środowisk zaniedbanych kulturalnie. Te ostatnie wolą zazwyczaj wypowiadać się rysunkiem, rzeźbą lub haftem czy majsterkowaniem" [11].

Poezja dziecięca to odbicie życia w środowisku, w którym "młody poeta" egzystuje, wydarzeń, w których uczestniczy, ludzi z którymi przebywa.

Analiza poezji dziecięcej jest zadaniem trudnym, nie można jej porównywać, jest niepowtarzalna i bardzo osobista. Odzwierciedla konkretną chwilę, w której dziecko coś przeżywa. Problemem jest również to, że młodsze dzieci nie wprawione w pisaniu znacznie szybciej myślą niż trwa zapis i utwory sprawiają wrażenie niedokończonych, pisanych skrótami bądź posiadają luki.

Dzieci młodszych klas szkolnych w swojej twórczości jeszcze przeżywają radosne chwile poparte pięknymi opisami przyrody, obfitującymi w gamę kolorów, pojawiają się obrazy bardzo realistyczne i dokładne. Zaczynają już jednak zwracać uwa
Poezja dzieci tych po dwunastym roku życia obrazuje jak dobrze rozwinięte są u nich uczucia społeczne. Oczywiście osoby w tym wieku "skierowane" są na "ja" ale w kontekście "ja" i wszystko co mnie otacza. Zauważamy bunt związany z okresem dorastania, a najczęściej wyrażane emocje to lęk, smutek, niepokój, tęsknota a nawet rozpacz. Mamy tu do czynienia z 2 skrajnymi postawami: u przedszkolaków wszechobecna radość życia a u dorastających poetów smutek, nostalgia i próba odnalezienia swojego miejsca w życiu.

Utwory poezji dziecięcej rzadko mieszczą się w ramach wzorów, do których stosują się ludzie dorośli. Dzieci zdają się mieszać wszystkie rodzaje wersyfikacji stosowane w poezji. W dużej części pisane są wierszem wolnym i nieregularnym a napięcie uczuciowe i związana z nim treść wyznacza rytmikę. "Nieregularny wiersz sylabotoniczny z przewagą trocheju, szczególnie u dzieci młodszych, przeplatanego anapestem lub wiele rzadziej amfibrachem, zdaje się najlepiej odpowiadać dziecku, które posługuje się nim intuicyjnie, prawdopodobnie ze względu na jego melodyczność." [12]. Często też naśladuje wysłuchane lub przeczytane wcześniej utwory.

Utwory dzieci najmłodszych są najbardziej spontaniczne i żywiołowe. W ich tworzeniu dziecko nie jest ograniczone żadną barierą dzieci starsze podchodzą do poezji bardziej krytycznie, starają się odpowiednio dobierać słowa i stosować rymy, aby przekazać swoje myśli. Wspólną cechą wierszy dzieci w różnych grupach wiekowych jest zachowanie rymu.

Rzadko kiedy utwór podzielony jest na strofy a jeżeli tak to są one najczęściej czterowersowe lecz zdarza się również, że posiadają od dwóch do sześciu wersów.

Częstym zjawiskiem jest powtarzanie się tego samego wersu na początku bądź na końcu każdej strofy, oraz posługiwanie się onomatopeją (dźwiękonaśladownictwo). Młody twórca przywiązuje bardzo dużą wagę do układu graficznego swojego dzieła.

To, jakimi środkami językowymi posługuje się dziecko związane jest z jego rozwojem, rozwojem mowy i myślenia, a w momencie, gdy sięga po język jako tworzywo swojej pracy, funkcja estetyczna zaczyna wysuwać się na pierwsze miejsce.

W utworach najmłodszej grupy dzieci często występują przenośnie i porównania, ale nie są one tworzone po to aby, dodać "blasku" dziełu, ale żeby być zrozumianym. Jak wiemy tak młody człowiek ma jeszcze ubogi zasób słownictwa, dla niego również wszystko jest ożywione, aż wreszcie cechy różnych przedmiotów są na siebie przenoszone i tak dziecko buduje swój świat z pozornie nie mających ze sobą nic wspólnego części.

Zastanówmy się teraz jaki stosunek do swojej poezji ma dziecko. Ci najmłodsi, jak już wiemy, tworzą spontanicznie w trakcie zabawy. Po kilku chwilach nie pamiętają już swojego utworu i nie potrafią go powtórzyć. Czerpią z poezjomania tyle radości co z samej zabawy.

W początkowym okresie szkolnym dzieci jeszcze przez jakiś czas pozostają w "bajkowym" świecie. Cyt. "Początek pracy nad utworem pojawia się - wg moich obserwacji - w wieku 8-9 lat a zamierzone celowe opracowanie wybranego tematu w formie poetyckiej występuje dopiero u dzieci klas wyższych" [13]. Tu dziecko zaczyna już pokładać dużo wysiłku w prace nad tekstem. Dochodzi pragnienie, aby jego dzieło zostało np. wybrane do gazetki szkolnej, zajęło pierwsze miejsce w konkursie recytatorskim, etc. Pojawia się też na tym etapie samokrytyka i porównywanie z utworami kolegów, co daje obraz w rękopisach - duża ilość skreśleń.

Można zaobserwować, że dzieci starsze zaczynają tworzyć od krótkich opowiadań prozą z elementami języka poetyckiego.

Częstym zjawiskiem jest "pożyczanie" tekstu od innych autorów. Dziecko nie robi tego jednak w sposób świadomy. Nie są to z reguły całe wiersze, lecz fragmenty, które kiedyś gdzieś usłyszało, bądź uczyło się na pamięć, a teraz na potrzeby własnego tekstu pojawiają się w myślach jako własne.

Warto byłoby zastanowić się jakie znaczenie ma dla samego dziecka jego twórczość poetycka. Może ona zaspokajać potrzeby psychiczne, a także wyrównywać niedosyt emocjonalny, może stać się ucieczką od rzeczywistości. Dzięki niej może ono realizować swoje marzenia stając się bohaterem utworu. Często poezja jest terapią, w której dziecko przelewa na papier myśli używając słów silnie zabarwionych emocjonalnie i w ten sposób pragnie uwolnić się.

Poetycka twórczość połączona jest często z innymi środkami ekspresji. I tak np. dziecko przedszkolne poezjomanie łączy z muzyką i tańcem, przelewa swoje myśli na papier za pomocą rysunku. Dla dzieci małych, to jaką formę ekspresji wybiorą jest najczęściej przypadkiem i zależy od tego, czym w danym momencie maluch dysponuje. Czy są to kredki, farby etc.

Można przyjąć, że do momentu pójścia do szkoły dziecko jest obojętne jakimi środkami będzie się wypowiadało.

Dzieci starsze przechodzą swojego rodzaju kryzys związany z pojawieniem się krytycyzmu w stosunku do swoich wypowiedzi plastycznych. Rysunki nie są już takie spontaniczne i często młodzi ludzie przestają malować. W twórczości poetyckiej rzadko kiedy spotykamy się z takim zjawiskiem. "Starszaki" rezygnują też często z malowania na korzyść poezjomania, gdyż zaczynają rozumieć, że słowo jest najlepszym przekaźnikiem myśli ludzkiej. W tym też okresie ukierunkowują swoje zamiłowania i sięgają po takie środki wyrazu, które im najbardziej odpowiadają.

Nie podlega dyskusji fakt jak ważne jest odpowiednie ukierunkowanie dziecka aby ono samo mogło odkryć drzemiący w sobie potencjał. Nierzadko nam dorosłym sprawia wiele trudności określenie jakie zainteresowania przeważają u dziecka. Dzieje się tak być może z tego powodu, iż odkrywa ono wciąż nowe zaskakujące rzeczy, którymi w mniejszy lub większy sposób interesuje się. "Homo kreator - człowiek twórca - to potencjalnie każde dziecko, bo możliwości twórcze tkwią w każdym z nich. Nie zawsze jednak owe możliwości zostają odkryte, często zaprzepaszczone są z różnych powodów już na początku edukacji szkolnej. Nauczyciele pierwszego etapu kształcenia mają szczególne pole manewru, gdy chodzi o rozbudzanie potrzeby tworzenia przez dzieci, o przekazywanie ich myśli, pragnień i odczuć" [14].

Lucyna Zielińska w swoim artykule "Twórcza aktywność dzieci" opisała swoje doświadczenie w pracy z dziećmi klas niższych. Zaproponowała im prowadzenie własnej gazetki gdyż do tej pory mogli oni czytać tylko gazetkę wydawaną przez starszych uczniów. Projekt zakładał, iż pismo tworzyć będzie cała klasa, aby każdy mógł wykazać się swoimi umiejętnościami. Pomysł został przyjęty przez dzieci z wielkim entuzjazmem. Sama pomysłodawczyni musiał włożyć w przedsięwzięcie wiele pracy, aby każdy był zadowolony a w szczególności dużo wysiłku w pracę z dziećmi mniej zdolnymi. Pomysł spotkał się równie z życzliwością rodziców, którzy niecierpliwie czekali na kolejne numery. Wspólna praca wszystkich dzieci i możliwość wykazania się swoimi umiejętnościami uczy ich nie tylko twórczego myślenia, ale także życia w społeczności, którą tu jest klasa.

Na rodzicach również spoczywa duża odpowiedzialność. Powinni oni pielęgnować poprzez szacunek i zrozumienie i co najważniejsze zachętę do twórczych prób dziecko, co w przyszłości szkoła może ukierunkować i dać solidne podstawy.

Przypisy

1. K. Kuliczkowska: Dzieci piszą, Polonistyka 1986 nr 4,
2. H. Semenowicz: Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1979, str. 100,
3. J. Cieślikowski: Wielka zabawa, Folklor dziecięcy, Wyobraźni dziecka, Wiersze dla dzieci, Wrocław 1967, wyd. Ossolineum,
4. B. Tylicka: Kartki z mojego pamiętnika. Wybór i opracowanie, Warszawa 1979 (wstęp Edmund Niziurski),
5. J. Kopczewski: O mnie, o tobie, o nas. Wybór, Warszawa 1979,
6. J. Cieślikowski: Wielka zabawa, Folklor dziecięcy, Wyobraźni dziecka, Wiersze dla dzieci, Wrocław 1967, wyd. Ossolineum,
7. H. Semenowicz: Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1979, str. 28,
8. tamże, str. 28,
9. tamże, str. 30,
10. tamże, str. 37,
11. tamże, str. 42,
12. tamże, str. 75,
13. tamże, str. 83,
14. L. Zielińska: Dzieci piszą, Życie szkoły 2000, nr 10
 

Opracowanie: Krystyna Gawryś

Wyświetleń: 2429


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.