Okres dorastania jako wiek przemian - ogólna charakterystyka



Okres dorastania od wielu lat budzi żywe zainteresowanie psychologów, pedagogów, socjologów, przedstawicieli nauk medycznych, zarówno teoretyków, jak i praktyków. Żaden z pozostałych okresów rozwojowych nie doczekał się tak licznych opracowań i publikacji.
Konieczność podejmowania coraz to nowych badań, analiz i prób charakterystyki dorastającej młodzieży jest uzasadniona. Zmieniające się warunki życia, szybkie tempo przemian politycznych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych pociągają za sobą liczne konsekwencje dla rozwoju młodzieży, sprawiają, że młodzież jest ciągle inna. Nie słabnące zainteresowanie wiekiem dorastania wypływa także z faktu, że w okresie tym młodzież przysparza wiele kłopotów rodzicom, nauczycielom i wychowawcom. Kolejnym źródłem zainteresowania wiekiem dorastania jest świadomość, że wiek ten to ostatni etap w procesie intensywnego rozwoju człowieka, ostatni okres, w którym można w sposób skuteczny wpływać na kształtowanie osobowości jednostki.
W polskiej psychologii rozwojowej okresem dorastania nazywa się okres życia następujący po młodszym wieku szkolnym i trwający do wieku młodzieńczego czyli od 11-12 roku życia do 17-18 roku życia.
Rozwój psychiczny w okresie dorastania
Zmiany psychiczne, jakim ulega młodzież w okresie dorastania uwidaczniają się w sposobie jej bycia i zachowania się w różnych sytuacjach życiowych. Do podstawowych procesów rozwoju psychicznego zaliczamy rozwój umysłowy, rozwój uczuciowy, rozwój moralny oraz rozwój społeczny.
Rozwój umysłowy warunkuje większość zmian psychicznych, jakie pojawiają się w okresie dorastania. Rzutuje on bowiem nie tylko na rozwój i kontrolę uczuć, na rozumienie pojęć moralnych, ale w dużej mierze wyznacza światopogląd oraz poszukiwanie własnej tożsamości. Do podstawowych procesów psychicznych składających się na rozwój umysłowy zaliczyć należy: spostrzeganie , pamięć, myślenie, rozwój języka, wyobraźnię i twórczość. Spostrzeżenia dorastających są w porównaniu ze spostrzeżeniami dzieci bardziej dokładne, bogatsze w szczegóły, wielostronne i świadomie ukierunkowane. Zmysły dorastających, jak i poszczególne analizatory, uzyskują w okresie dorastania najwyższy w ciągu życia stopień sprawności. Procesy pamięci również podlegają przeobrażeniom. Pamięć trwałą charakteryzuje w tym okresie największa sprawność, rozwija się także pamięć logiczna. Centralne znaczenie w rozwoju dorastającej młodzieży odgrywają procesy myślenia. W tym okresie rozwojowym kształtuje się najwyższa ewolucyjnie postać myślenia: myślenie słowno-logiczne, zwane również abstrakcyjnym lub pojęciowym. Rozwój myślenia abstrakcyjnego prowadzi do wzrostu refleksyjności i krytycyzmu. Intensywnie rozwija się także wyobraźnia. Przejawia się ona zarówno w pomysłowości rozwiązań w życiu codziennym, jak też w marzeniach oraz w młodzieńczej twórczości. Młodzież ucieka w marzeniach od sytuacji zbyt dla niej trudnych, tworzy wyidealizowany obraz siebie i swoich bliskich, zaspokaja w marzeniach swoje pragnienia i ambicje. Twórczość młodzieży występuje w postaci wytworów artystycznych (pisanie wierszy, opowiadań), w postaci zwierzeń (listy, pamiętniki).
Jedną z ważnych dziedzin rozwoju psychicznego jest sfera emocji i uczuć. Pobudzenie emocjonalne jest w okresie dorastania zazwyczaj nasilone. Uzewnętrznia w charakterystycznej dla dorastających intensywności zachowania, która najbardziej widoczna jest, gdy młodzież przebywa w grupie (krzyki, głośny śmiech, popychanie się). W pierwszej fazie dorastania występuje większa zmienność znaku emocji. Ma na to wpływ ogólnie
wzmożona pobudliwość nerwowa, związana z intensywnym rozwojem fizycznym, jak również wciąż jeszcze mała zdolność kontrolowania swoich emocji. Okres dorastania zdaniem wielu badaczy, jest okresem wzmożonej uczuciowości. Stany uczuciowe mają tendencję do zmian gwałtownych i o wielkiej sile. Intensywne przeżywanie błahej sytuacji wprawia dorastających w stan napięcia i podniecenia, który nie pozostaje bez wpływu na zachowanie. Charakterystyczne dla dorastającej młodzieży są uczucia ambiwalentne, co nadaje przeżyciom nieokreślony, niezróżnicowany charakter, będąc często powodem poczucia zagubienia. Dla młodzieży w okresie dorastania charakterystyczny jest wzrost uczuć społecznych, tzn. uczuć, których źródłem są sytuacje społeczne. Wiele takich uczuć ma silne zabarwienie dodatnie. Często występują jednak uczucia społecznie negatywne, jak: lęk, gniew, wstyd, nienawiść, zazdrość. Wiek dorastania jest też okresem rozwoju uczuć erotycznych. Mają one w tym okresie rozwojowym najczęściej charakter niepełny i ambiwalentny. Ich jakość i natężenie zależą od intensywności przemian hormonalnych oraz od rodzaju doświadczeń seksualnych młodego człowieka. Zanim jednak rozwinie się pełna postać uczuć erotycznych, młodzież przechodzi przez różne postacie uczuć erotycznych, stanowiące formy przygotowawcze (autorzy zaliczają do nich m.in. adorację, kult gwiazdy i miłość "cielęcą"). Mimo, że rozwój emocjonalny w wieku dorastania przebiega szczególnie intensywnie, młodzież nie osiąga pełnej dojrzałości uczuciowej. Kształtowanie się dojrzałości emocjonalnej przypada na dalsze lata i każdy człowiek osiąga ją w różnym stopniu i zakresie.
Okres dorastania jest okresem intensywnego rozwoju moralnego. Intensywność rozwoju moralnego wyraża się we wzroście zainteresowań problemami natury moralnej, w moralnym ocenianiu postępowania innych oraz własnego, a także w zdobywaniu bezpośredniego doświadczenia moralnego podczas rozwiązywania własnych konfliktów. W rozwoju moralnym w okresie dorastania występują dwa charakterystyczne zjawiska: zjawisko "konformizmu młodzieńczego" oraz tzw. rygoryzm moralny młodzieży. "Konformizm młodzieńczy" polega na uleganiu wzorom kultury młodzieżowej. Dotyczy głównie cech zewnętrznych: podobny ubiór, sposób zachowania się, zbliżone formy rozrywki. Rygoryzm moralny młodzieży to ujmowanie określonych powinności jako bezwyjątkowych, od których nigdy nie można odstępować. Rygoryzm ten słabnie wraz z nabywaniem własnych doświadczeń życiowych i dokonywanych nad nimi przemyśleń.
W okresie dorastania zachodzą również znaczne zmiany w dziedzinie rozwoju społecznego, który polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Charakterystyczną cechą rozwoju społecznego w okresie dorastania jest wzrost ilości kontaktów społecznych. Zwiększa się znaczenie środowiska rówieśników i kontaktów z kolegami. W układzie stosunków społecznych między dziećmi a rodzicami zachodzą istotne zmiany. Następuje osłabienie więzi emocjonalnej, kryzys autorytetu rodziców i pojawiają się konflikty z rodzicami. Autorytet rodziców słabnie. Matka i ojciec, którzy byli źródłem wiedzy o świecie, życiu, zasadach i istocie postępowania, najczęściej przestają być tym autorytarnym źródłem. Dzieci często rozczarowują się do rodziców, którzy wydają się teraz dużo mniej mądrzy niż dawniej. Dorastający zaczynają być w stosunku do rodziców nadmiernie krytyczni, przeciwstawiają się ich poglądom. Ważnym czynnikiem, który warunkuje zmianę stosunków między rodzicami a dziećmi, jest dążność do samodzielności i uniezależnienia się od nakazów i zakazów dorosłych, dążność wiążąca się w naturalny sposób z całokształtem rozwoju psychicznego młodzieży, a w szczególności z jej rozwojem umysłowym, ze wzrostem samodzielności myślenia, z rozszerzeniem się horyzontów intelektualnych i zainteresowań. Typowym dla okresu dorastania zjawiskiem jest łączenie się w młodzieży w grupy, łatwo to zaobserwować na terenie klas szkolnych, jak i w życiu pozaszkolnym. Związkiem rówieśniczym o najsilniejszych więzach jest przyjaźń. Spełnia ona bardzo wiele ważnych funkcji: pomocy, odreagowania, zaspokaja potrzebę zwierzeń, bycia akceptowanym, zapewnia lojalność i bezpieczeństwo. Dziewczęta odczuwają większą potrzebę przyjaźni i silniej przeżywają związek przyjacielski niż chłopcy. W miarę dorastania, osiągania równowagi emocjonalnej i coraz większego przystosowania się do wymogów życia społecznego przyjaźń traci swoją wyjątkową rolę. Związki pomiędzy osobami tej samej płci zostają pod koniec okresu dorastania zastąpione przyjaźnią heteroseksualną. Środowisko rówieśnicze stanowi prototyp przyszłych, złożonych stosunków społecznych, pozwala na "trenowanie" pełnienia różnych ról społecznych. Wobec rozluźniających się więzów uczuciowych z rodziną środowisko to daje możliwość tworzenia nowych więzów, opartych o własny wybór. Środowisko rówieśnicze działa silnie nagradzająco, ułatwiając w ten sposób pokonanie trudów dorastania. Oczywiście, także i to środowisko może zawierać elementy szkodliwe: odrzucenie emocjonalne, naciski moralne, społecznie traumatyzujące doświadczenia.
Wraz z rozwojem podstawowych procesów psychicznych kształtują się u młodzieży ważne cechy osobowości, m.in. obraz własnej osoby i pogląd na świat. Obok niepokoju światopoglądowego, obok poszukiwania logiki i sensu otaczającego świata pojawiają się pytania dotyczące własnej tożsamości: kim jestem? czego pragnę od życia? po co istnieję? Odpowiedzi na te pytania nastolatek poszukuje w codziennych rozmowach czy kłótniach z bliskimi. Chce być kimś ważnym i niezależnym. Przewrażliwiony na punkcie swojej osoby, we wszystkich zasadach ustanowionych przez rodziców czy innych dorosłych, dopatruje się zamachu na swoją wolność. Dojrzewanie to okres ogromnej wrażliwości na otoczenie, na wszelkie oceny i uwagi z jego strony, na każdą oznakę akceptacji lub odrzucenia. Nastolatek chce być wolny. Chce też być kimś zupełnie innym niż rodzice. Dlatego zaczyna ubierać się "po swojemu", mówić "własnym językiem" i przestrzegać zasad zupełnie odmiennych od domowych. Z rozdrażnieniem reaguje na wszelkie prośby i obowiązki. Głośna muzyka, odpowiednia fryzura, grupa subkulturowa, odburkiwanie lub zamykanie się w sobie to niektóre z prób przeciwstawiania się rodzicielskim "receptom na życie". Wewnętrzny świat nastolatka jest często nie poukładany, trudno jest mu znaleźć odpowiedź na pytanie "jaki mam być?", najczęściej wie tylko jaki być nie powinien - nie chce być taki jak wszyscy dorośli.
Podsumowując można stwierdzić, że wiek dorastania jest dla młodzieży okresem odkrywania siebie, swojej tożsamości i dokonywania wyboru drogi dalszego życia i drogi dalszego rozwoju. Okres ten bywa trudny dla młodzieży, ale także dla rodziców i wychowawców. Dorastanie jest kolejnym etapem w rozwoju człowieka przybliżającym go do osiągnięcia dojrzałości. Nie wszyscy dojrzałość tą osiągają w jednakowym czasie, ponieważ nie u wszystkich w jednakowym tempie przebiega rozwój intelektualny, moralny, emocjonalny i społeczny.


Bibliografia:
1.Filipczuk H.: Rodzice i dzieci dorastające, Warszawa 1987, NK
2.Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1986, PWN
3.Obuchowska I.: Okres dorastania, Warszawa 1983, NK
4.Przetacznikowa M.: Na przełomie dzieciństwa i młodości, Warszawa 1972, KiW
5.Siemek D.: Problemy wychowawcze wieku dorastania, Warszawa 1986, IWZZ

Wyświetleń: 10401