CZYNNIK RODZINNY W POWSTAWANIU ZABURZEŃ ZACHOWANIA U DZIECI I MŁODZIEŻY

„Zaburzenie zachowania", niedostosowanie społeczne", „zaniedbanie moralne", „trudności wychowawcze", „wykolejenie społeczne", „zaburzenia postępowania", „patologia zachowania", „zachowanie dewiacyjne" - to terminy, które określają pewne negatywne zjawiska życia społecznego.
Według M. Orwida, K. Pietruszewskiego „zaburzenia zachowania" występują znacznie częściej u chłopców i są szeroko rozpowszechnione wśród dzieci i młodzieży przed ukończeniem 18 roku życia. U osób z „zaburzeniem zachowania" stwierdza się labilność nastroju z tendencją do obniżania, zwiększona^ aktywność i chaotyczne poszukiwanie nowości. „podejmowanie stale nowych zainteresowań i nawiązywanie stale nowych znajomości, drażliwość, arogancję i bezparadonowość w słowach, co może stawać się przyczyną konfliktów z otoczeniem, zwłaszcza z osobami dorosłymi. Stopniowo dołączają się do tego trudności szkolne, pogorszenie wyników w nauce, wagary, niekiedy porzucenie szkoły oraz ucieczki z domu, zdarza się, że takie osoby poszukując przyjaznego dla siebie środowiska trafiają do grup młodzieżowych robiących eksperymenty z odurzaniem się lekami, narkotykami, alkoholem. Bywa też, że młody człowiek kontaktuje się z grupami przestępczymi i zaczyna sam dokonywać drobnych przestępstw.
W literaturze aktualnie funkcjonuje termin określający taką osobę, jest to „osoba z grupy wysokiego ryzyka". Osoba z grupy wysokiego ryzyka jest to jednostka w wieku do lat 21, którą charakteryzują:
- wagary lub porzucenie szkoły,
- ciąża przedmałżeńska,
- życie w złych warunkach ekonomicznych,
- życie w rodzinie alkoholika lub narkomana,
- doświadczenie przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej,
- współuczestniczenie w działaniach przestępczych lub w stosowaniu przemocy,
- problemy w zakresie zdrowia psychicznego,
- podjęcie próby samobójczej,
- utrzymywanie kontaktów z odurzającymi się rówieśnikami.
- doświadczenie przez dłuższy czas fizycznego bólu (na skutek choroby lub urazu),
- różne defekty w zakresie zachowania somatycznego lub możliwości intelektualnych,
- wybitne uzdolnienia (wyższy poziom możliwości intelektualnych niż rówieśników przy jednoczesnym niższym w stosunku do nich poziomie dojrzałości psychicznej),
- zmiana szkoły w trakcie semestru lub roku szkolnego.
O powstaniu zaburzeń w zachowaniu decyduje wiele różnych, ciągle jeszcze w niedostatecznym stopniu poznanych czynników. Najczęściej jednak wymienia się „czynnik rodzinny".
Rodzina jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka. Najbliższe środowisko otaczające dziecko - rodzina przekazuje mu miłość, a także obraz świata, społeczeństwa, do którego musi się ono przystosować, a różne jej działania są czynnikami kształtującymi pierwsze jego odruchy i reakcje. To środowisko jest specyficzną małą grupą społeczną niezastąpioną dla rozwoju dziecka. Ono przygotowuje dziecko do późniejszego prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. We współczesnej literaturze można znaleźć wiele sposobów rozumienia czym jest rodzina np. F. Adamski podaje iż rodzinę stanowi wąskie grono osób połączonych w ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, Tę grupę ludzi łączy ponadto tradycja rodzinna i społeczna. Rodzina musi wypełniać wobec swoich członków wiele funkcji. F. Adamski jako najistotniejsze wymienia następujące funkcje rodziny:
- prokreacyjną (biologiczną) rozumianą jako zapewnienie ciągłości społeczeństwa,
- ekonomiczną- zapewniającą rodzinie materialne podstawy życiowe,
- opiekuńczą, realizowaną przez pomaganie poszczególnym członkom rodziny w zaspokajaniu ich potrzeb (szczególnie wtedy, gdy nie są oni w stanie sami ich zaspokoić),
- socjalizacyjną, przygotowującą członków rodziny do wypełniania ról społecznych oraz przestrzegania norm społecznych obowiązujących w społeczeństwie,
- stratyfikacyjną, rozumianą jako osiąganie przez członków rodziny określonego statusu życiowego,
- integracyjną, w sensie społecznej kontroli zachowań członków rodziny,
- małżeńską, w sensie zaspokajania potrzeb życia intymnego małżonków,
- rodzicielską, polegającą na zaspokajaniu potrzeb uczuciowych rodziców i dzieci,
- braterską, polegającą na zaspokajaniu potrzeb uczuciowych rodzeństwa.
Aby rodzina prawidłowo wypełniała wszystkie w/w funkcje rodziny winny być realizowane. Im słabiej rodzina wywiązuje się z ciążących na niej obowiązków, tym bardziej jest ona dysfunkcjonalna
Możemy wyróżnić cztery główne typy rodzin:
1) rodzina optymalna, w której małżonków łączą pozytywne uczucia, nie występują destrukcyjne koalicje, a konflikt}7 rozwiązywane są na drodze negocjacji;
2) rodzina kompetentna, ale cierpiąca to taka, w której nie występuje destrukcją, ale dają się już zauważyć tendencje do dominacji jednego z członków;
3) rodzina o zaburzonym funkcjonowaniu :
- występuje system dominacji — uległości, brak bliższych związków uczuciowych między małżonkami, brak negocjacji,
- występują stałe konflikty między rodzicami, dzieci uczestniczą w konflikcie, występuje wrogość tak na płaszczyźnie rodzic-rodzic
4) rodzina nie wypełniająca swych funkcji:
-jedno z rodziców wykazuje zaburzenia emocjonalne, wysoki poziom
stosunku dominacji-uległości, - rodzina chaotyczna, wyizolowana, pozbawiona kierownictwa.
Najważniejszymi negatywnymi czynnikami w życiu rodzinnym wpływającymi na powstawanie zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży są;
1) Nieprawidłowe postawy rodzicielskie :
a) odtrącanie dziecka, czyli nieokazywanie mu uczuć pozytywnych przy jednoczesnym demonstrowaniu negatywnych, a ponadto dezaprobata i krytyka dziecka, podejście dyktatorskie, surowe kary, brutalne postępowanie i zastraszanie,
b) unikająca, charakteryzująca się ubogimi stosunkami emocjonalnymi w kontaktach z dzieckiem (beztroska o dobro dziecka, ignorowanie dziecka, bierność w stosunkach z dzieckiem, unikanie kontraktu z dzieckiem),
c) nadmierna ochrona dziecka, rodzice bezkrytycznie traktują dziecko, jest ono uważane za wzór doskonałości, a ponadto przesadna opiekuńczość, nadmierna pobłażliwość, niedocenianie możliwości dziecka, rozwiązywanie za dziecko problemów, ograniczenie do maksimum samodzielności, izolowanie od rówieśników,
d) nadmierne wymagania, dziecko jest zmuszane do funkcjonowania zgodnego z wytworzonym przez rodziców wzorem (bez liczenia się z cechami i możliwościami dziecka) ponadto wygórowane wymagania, brak samodzielności i odpowiedzialności dziecka w działaniach, ograniczanie swobody i aktywności dziecka, sztywne reguły postępowania, przesadne dążenie do osiągania wysokich wyników w różnych rodzajach aktywności podejmowanej przez dziecko.
2) Zaniedbania w zakresie opieki nad dzieckiem (pozbawienie opieki ze strony rodziców i powierzenie jej np. dziadkom, brak zainteresowania czasem wolnym).
3) Zaburzenia w zakresie komunikacji wewnątrzrodzinnej. To zjawisko przyjmuje różne postacie poczynając od całkowitego braku przepływu informacji pomiędzy członkami rodziny, a kończąc na sytuacji, w której wszystko staje się przedmiotem przekazu nie stwarzająe tym samym żadnej sfery intymności. Trzecim rodzajem błędów popełnianych przez rodziców jest tzw. „podwójne wiązanie". W tym przypadku dziecko otrzymuje od rodziców informację werbalną, która jest sprzeczna z komunikatem niewerbalnym. W konsekwencji niejednoznaczność otrzymywanych informacji, dziecko nie wie która jest prawdziwą,
4) Nieuświadamianie lub ukrywanie poważnych problemów i konfliktów między członkami rodziny.
5) Brak właściwej atmosfery wychowawczej. To zjawisku jest związane z brakiem właściwych postaw, wzorów, trwałych wartości wyniesionych z rodzin.
6) Patologia w rodzinie w postaci: przestępczości, prostytucji, nadużywania alkoholu, środków odurzających przez jednego lub obojga rodziców. Występowanie patologii w rodzinie szczególnie głęboko i wyraźnie odciska swe piętno na dziecku - członku rodziny zaburzając jego funkcjonowanie w różnych rolach i okresach życia. Dlatego też poświęcę temu problemowi więcej miejsca, Z wymienionych powyżej patologii najczęściej występuje alkoholizm. W większości przypadków towarzyszy on prostytucji i przestępczości. Rodzina z problemem alkoholowym (nałogowo pije co najmniej jeden z jej członków) różni się od rodzin, w których ten problem nie występuje w różnych płaszczyznach, a szczególnie jeżeli chodzi o takie cechy systemu jak: zdolność do przystosowania się i komunikacja. Zmienny podział róL płynne zmiany kierownictwa i obowiązujących zasad, nieefektywność rozwiązywania problemów, braki w umiejętnościach negocjacyjnych, duża częstotliwość sprzecznych komunikatów wysyłanych do członków rodziny - to cechy charakteryzujące rodzinę z problemem alkoholowym, Dzieci zwykle krytycznie oceniają taką rodzinę, jednakże ani te oceny, ani problemy dzieci nie są przez rodziców dostrzegane. Żyją w atmosferze upokorzenia i nienawiści, przeżywają lęki o życie i bezpieczeństwo rodziców, o siebie gdyż ich podstawowe potrzeby nie są realizowane. Często żyją w poczuciu winy za nałóg rodziców (rodzica). Konsekwencją są zaburzenia emocjonalne w postaci:
- rozstrojenia życia uczuciowego,
- nienormalność w przeżywaniu uczuć,
- nieumiejętność w wyrażaniu uczuć,
- nadmiernej płaczliwości i lękliwości,
- niezrozumiałego uporu i złośliwości,
- agresywności, wybuchowości,
- wadliwych kontaktach z ludźmi,
Dziecko żyjące w rodzinie alkoholowej uczy się:
- nie opierać się na dorosłych, gdyż nigdy nie wiadomo co oni robią, ich zasady nie są bowiem stałe,
- nie mówić, bo wyznanie może pogorszyć sytuacje, przynieść kolejna^ frustrację,
- nie odczuwać bo to może spowodować negatywne przeżycia, lepiej jest postępować , jak gdyby nic się nie stało"
W. Szander wyróżnia cztery podstawy, które przejmują dzieci alkoholików:
1 Bohater rodzinny - dziecko, które całą energię kieruje na opiekę nad rodzeństwem i rodzicami. Poświęca dla tego celu siebie, swoje ambicje, aspiracje i pieniądze.
2. Wyrzutek rodzinny - to przeciwieństwo pierwszej postawy. W szkole jest uczniem z problemami wychowawczymi, często wagaruje, porzuca szkołę, dopuszcza się przestępstw, schodzi na margines społeczny.
3. Zagubione dziecko - izoluje się od problemu, wycofuje do własnego świata fantazji, samotności, lektur. Jest niezaradne i niepraktyczne, a świat realny postrzega jako chaos, w którym nie potrafi się znaleźć.
4. Maskotka - to dziecko ratujące rodzinę w momentach kryzysu przez rozładowanie napięcia. Jest zabawnie, lubiane przez wszystkich, tryskające dowcipem na zewnątrz. Wewnętrznie jest napięte i zalęknione o siebie i dalszy rozwój wydarzeń.
Rodzina z problemem alkoholowym dostarcza swemu potomstwu negatywnych wzorców funkcjonowania w roli męża - ojca, lub żony - matki, pracownika. Podobnie negatywnych wzorców funkcjonowania w różnych rolach społeczeństwa dostarcza dzieciom rodzina, w której członek lub członkowie popełniają przestępstwa. Wskazują na to badania prowadzone przez A. Strzembosza, A. Kołakowską, E. Żabczyńską. W prowadzonych przez w/w autorów badaniach dziesięcio i jedenastoletnich podsądnych stwierdzono, iż w 45% przypadków wywodzili się oni z rodzin, w których przynajmniej jeden członek był karany, a w 22% były to rodziny recydywistów. Przestępczy rodzice nie stanowią prawidłowego wzorca do naśladowania: ich systemy wartości, tryb życia, zasady postępowania pozostają w sprzeczności z ogólnie przyjętymi w społeczeństwie normami.
10
Kolejnym problemem dzieci wychowywanych w rodzinach są długie (lub/i częste) nieobecności rodzica w domu, spowodowane odbywaniem kary pozbawienia wolności. W takiej sytuacji następuje destrukturyzacja rodziny, osłabienie, a w krańcowych przypadkach nawet zanik więzi między rodzicami oraz między rodzicami i dziećmi. Wraz ze zwiększeniem się częstotliwości pobytu jednego z rodziców w zakładzie karnym pogarsza się opieka wychowawcza nad dzieckiem, dochodzi do popełniania błędów wychowawczych. Często matki stają się przesadnie opiekuńcze, obniża się pozycja dzieci w szkole tak w sferze dydaktycznej, jaki kontaktów z rówieśnikami, dzieci wykazują niższy poziom samooceny i różne symptomy niedostosowania społecznego. Częściej od innych są one notowane jako wałęsające się, chuliganiące, dokonujące drobnych przestępstw. Przestępczy rodzice kumulują w sobie zazwyczaj syndromy wszystkich możliwych dewiacji społecznych: alkoholiz, wzmożona agresywność, pasożytnictwo, brak szacunku dla norm społecznych i obyczajowych, zboczenia seksualne, prostytucję Cechują się niskim statusem wykształcenia, współżycia społecznego, niską pozycją kulturalną nieprzygotowaniem do pełnienia ról zawodowych i rodzinnych. Dziecko takieh rodziców - jeśli nie znajdzie alternatywnego środowiska - skazane jest na niepowodzenie życiowe. Podsumowując trzeba powiedzieć, że każdy rodzaj patologicznych zachowań dzieci, młodzieży ma sobie właściwe tkwiące w rodzinie przyczyny.
K. Zajączkowski opracował następującą listę zachowań charakterystycznych dla młodego człowieka z zaburzonym zachowaniem:
1. Wagary.
2. Wszczynanie bójek.
3. Kradzieże (więcej niż jedna).
4. Oszustwa (kłamstwa, podrabianie podpisów).
5. Częste popadanie w konflikty z nauczycielem.
6. Częste używanie słów wulgarnych w stosunku do kolegów, grożenie im.
7. Palenie papierosów, picie alkoholu, odurzanie się.
8. Przebywanie w towarzystwie zdemoralizowanych ludzi (dzieci, dorosłych).
9. Unikanie kontaktu z innymi ludźmi (z dziećmi, z nauczycielami).
10. Ucieczki z domu (również nie wracanie na noc).
11. Dokonywanie samouszkodzeń (także próby samobójcze).
12. Przejawianie niekonwencjonalnych zachowań seksualnych (napastliwość, brak skrępowania).






Bibliografia:
Kukułowicz T, : „Rodzina wychowuję" OWFU. Stalowa Wola 1998
Michałowski S. : „Trudności wychowawcze w pracy z młodzieżą
dorastającą i ich uwarunkowania środowiskowe" IKN.ODN. Bielsko-Biała 1985. cz I, II, III
Zajączkowski K. : Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci
i młodzieży". Wyd. Adam Marszałek. Toruń 1999.

Opracowała Renata Mudziuk – Sadowska

Wyświetleń: 2680