Wyobraźmy sobie, że jesteśmy w Wilnie, mieście, które w 1917 roku nazywane było zapomnianą siedzibą sztuki. Znajdujemy się w szczególnym miejscu tego miasta. Przed nami jedyna renesansowa świątynia wileńska – pod wezwaniem św. Michała Archanioła, związana z klasztorem Bernardynek, w którego rozległy kompleks budynków jest wkomponowana. Naprzeciw kościoła, który będziemy omawiać stoi świątynia św. Anny, około 100 lat wcześniejsza. Ale jakże odmienna stylowo! To jedyny na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów przykład gotyku płomienistego. Czy jednak te kościoły zupełnie się różnią? Czyż w obu przykładach nie występują smukłe boczne wieżyczki? A poza tym bogactwu fasady św. Anny odpowiadać może dawna zasobność w wyposażenie wnętrza oraz sklepienia lubelskie kościoła św. Michała.
Kościół datuje się na lata 1594 – 96. Przebudowę, a dokładniej zakończenie prac na rok 1627, choć jeszcze 25 lat temu pisano o 1625 roku. Obecnie mówi się też o konsekracji w 1629 roku. Wspomina się również, iż przebudowa miała już spokojne, barokowe formy. Z drugiej strony Adam Miłobędzki określa nasz kościół, jako wileński przykład stylu dominującego w państwie polsko–litewskim, który wykształcił się w XVII wieku. Styl ten określa jako ozdobny i postrenesansowy.
Władysław Tatarkiewicz w artykule o baroku krakowskim i wileńskim nie wymienia omawianego przez nas kościoła. Jednak w chronologii sztuki ten monument architektury sytuuje się w pierwszej fazie baroku monumentalnego (na przełomie XVI i XVII wieku) Autor ceni bardziej późny barok wileński, jednak barok w Wilnie rozpoczął się wcześnie. Co prawda pierwszy barokowy kościół wileński – św. Kazimierza (1604-1615) wybudowano już po fundacji kościoła św. Michała, ale przed jego przebudową z 1627 roku. Przekształcenie jest poprzedzone również przez początek fundacji kościoła Wszystkich Świętych (1620-31) i kaplicy św. Kazimierza przy katedrze. Co więcej wiemy o architekturze bliskiej chronologicznie i terytorialnie? Od 1630 roku przybywają z Warszawy do Wilna architekci wysokiej klasy. Jednak i nasz zabytek musiał mieć znaczącego budowniczego. Powszechną odmianą w owych czasach były licznie fundowane kościoły jednonawowe. Rzadziej występowały kościoły salowe, zwykle budowane dla zakonów żeńskich. Do tej grupy zalicza się niniejszy zabytek, bardzo bogato ukształtowany, jak i kościół Brygidek w Grodnie. Około 1600 roku wyróżnia się odmianę kościołów w wielkim Księstwie Litewskim, która w miejsce kaplic wprowadziła płytki transept i charakteryzowała się renesansową ornamentacją dekoracji zewnętrznych. W tej grupie kościół św. Stefana w Wilnie oraz Bernardynów w Nieświeżu. Jednak to świątynia św. Michała jest końcowym etapem ówczesnych poszukiwań architektonicznych. Nasz kościół miał na celu uzyskanie zwartej przestrzeni, analogicznie do zboru protestanckiego – brak w nim wydzielonego prezbiterium. Cechuje się ponadto równomiernie rozprowadzonym światłem i dekoracją renesansową o jednolitej aranżacji na sklepieniu. Opinanie szerokiej nawy wewnątrz pilastrami przyściennymi, wzmocnionymi na zewnątrz skarpami wykazuje analogie do Czernowczyc a w późniejszym czasie – do Bernardynów w Słonimiu.
Opiszmy elewację frontową. Jest ona trójkondygnacyjna. Organizują ją flankujące, smukłe wieżyczki. W dolnej, wyższej części okrągłe, powyżej sześciokątne z łukowatymi oknami w każdym boku. „Elewacja ta ma ambicje fasadowe” (Miłobędzki). Posiada pilastry w dwóch kondygnacjach. Charakteryzuje się jednolitą siatką artykulacji od podstawy do szczytu. Sam szczyt – podobny attyce – ma analogie w kręgu zamojskim (w Uchaniach). Kondygnacje przedzielone są gzymsami z daszkami. W pionie pierwszą kondygnację dzielą równomiernie cztery pilastry akantowe: dwa na środku wieżyczek i dwa w ścianie. Pomiędzy nimi trzy smukłe, wysokie łukowe okna. W wyższej kondygnacji pilastry wież przechodzą każdy w dwa mniejsze pilastry. Zaś w osiach okiennych ściany pojawiają się wnęki o łuku odcinkowym, środkowa szersza. Druga kondygnacja przedzielona jest w jednej trzeciej wysokości – widać występ muru. Najważniejszą częścią szczytu jest tondo z monogramem IHS otoczonym promieniami, ujęte pilastrami, a po bokach spływami wolutowymi, zwieńczone łukiem segmentowym. Hełmy wież pochodzą z 1661 roku. Późniejsza jest też dzwonnica (koniec XVII wieku).
Kościół ten budowany był z fundacji Lwa Sapiehy. Przyjrzyjmy się bliżej dziejom kościoła i znaczeniu fundatora. Lew Sapieha, kanclerz litewski od roku 1589 miał w pobliżu miejsca, gdzie mieści się kościół swój pałac. Blisko też miały skromną siedzibę Bernardynki, inaczej Klaryski. Za radą biskupa Woyny i prowincjała Rybińskiego na miejscu kilku kamienic i placów Sapieha wyznaczył teren przyszłego murowanego klasztoru i kościoła. Budowa rozpoczęła się 24 I 1594 roku, zaś już 29 IV 1596 roku – w nieco ponad dwa lata sprowadzono zakonnice z innych miast i biskup Woyna poświęcił kościół. Przywilej fundacyjny z 1 X 1599 roku oprócz licznych nadań zawierał obowiązek modlenia się między innymi za króla i rodzinę fundatora. W założeniu przewidziano obsadzenie klasztoru 24 zakonnicami. Konwent zaliczał się do najbogatszych na świecie (z bernardynek). W 1620 kaplica Wniebowzięcia NMP miała stać się mauzoleum Sapiehy, jednak ostatecznie został nim kościół św. Michała. W 1627 kończy się przebudowa. 7.7.1633 77 letni Lew Sapieha nagle umiera. Z tego czasu pochodzi krypta reprezentacyjna pod prezbiterium. W 1655 podczas wojen moskiewskich kozacy profanują kościół, następuje pożar i liczne uszkodzenia. 1661 – 1672 Paweł Jan Sapieha, hetman Wielki Litewski odbudowuje kościół. Liczne pożary w XVIII – wiecznym Wilnie omijają świątynię. Także wojny napoleońskie przetaczają się nie powodując strat. Jednak w 1828 roku potrzebny jest remont. W roku 1885 wyprowadza się z klasztoru zakonnice a trzy lata później zamyka kościół i przekształca między innnymi w noclegownię. W początkach XX wieku zwraca się go Sapiehom i następuje odnowienie kościoła pod kierunkiem Zygmunta Hendla. Kolejna restauracja – 1933 rok. W 1956 roku kościół zostaje zamknięty i przeznaczony na Muzeum Architektury. Zniszczono wtedy ołtarze a cześć nagrobków osadzono w ścianie klatki schodowej.
Jaki architekt mógł brać udział w tak bogatej fundacji Sapiehy? Sądzono, że był nim sławny Flamandczyk Piotr Danckers de Ry, nadworny malarz i architekt trzech królów polskich – Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza. Jego nazwisko wiąże się z naszym kościołem w wielu, także nowych, leksykonach artystów. Jednakże odejmuje się od jego dorobku niektóre dzieła.
Podawano, że żył on w latach 1583-1661, czyli brał udział raczej w drugiej fazie budowy (do 1627). Co więcej datę jego urodzin przesunięto na 1605 rok. Znany był on przede wszystkim z licznych dzieł malarskich.
Wiemy, że Albrecht Dürer jest autorem portretu swej matki – staruszki. Edouard Manet patrząc na śmierć bliskiej osoby analizował grę światła i cienia na jej ubraniu. Co zaś zrobił Danckers w obliczu śmierci? – własnej śmierci – otóż narysował wierne portrety swoich zabójców, dzięki czemu zostali schwytani.
Hendel w architekcie widział Niemca lub Flamandczyka, Zahorski – Danckersa, jednak Kłos zwrócił uwagę na środowisko polskie.
Długość kościoła to 33m, szerokość 13m, zaś wysokość 15,5 metra. Przypomina on grobową kaplicę. Wnętrze to prostokątna sala, pięcioprzęsłowa, dzielona silnie występującymi, przyściennymi filarami, obstawionymi pseudokorynckimi pilastrami. Nad nimi szeroka kolebka z lunetami i dekoracją lubelską, charakteryzującą się linearnością i równomiernym spleceniem. Nawiązuje trochę do późnogotyckiej sieci. W jej konstrukcji możemy wyróżnić żebro przewodnie i dwa równoległe żebra po jego bokach. Liczne zworniki mają formę medalionów o kształtach ośmioramiennej gwiazdy, połączenia kwadratu z czteroliściem (po bokach żebra przewodniego), czy samego czworoliścia. Na żebrze przewodnim formy rombu o wklęsłych łukowo bokach. A także koła lub ośmioboki foremne w lunetach oraz serca spływające na filary. W środku niektórych z tych form znajdują się stiuki.
Dla tego i wielu innych kościołów oraz zabytków warto przespacerować się po bogatej starówce wileńskiej.

Bibliografia

Baranowski Andrzej Józef, „Nurty, fazy i centra barokowej architektury sakralnej w Wielkim Księstwie Litewskim”, Biuletyn Historii Sztuki XLVI, 1984, nr. 4.
Berhout, „Danckers“ [w:] „Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zum Gegenwart“, t. 7/8, s. 343-344.
Jankevičienė Algė, „Šv. Mykolo Bažnyčios...“ [w:] Čerbulėnas Klemensas (red.), „Vilniaus architektura”, Vilnius 1985.
Kłos Juliusz, „Wilno. Przewodnik krajoznawczy”, Wilno 1937.
„Lexikon der Kunst“, t. V, 1978.
Łoza Stanisław, „Architekci i budowniczowie w Polsce”, Warszawa 1954.
Małachowicz Edmund, „Wilno – dzieje, architektura, cmentarze”, Wrocław 1996.
Miłobędzki Adam, „Architektura polska XVII w.”, Warszawa 1980.
Miłobędzki Adam, “Vilnius” [w:] “The Dictionary of Art”, ed. Jane Turner, t. 32, New York 1998, s. 578-579.
Tatarkiewicz Władysław, „Dwa baroki: krakowski i wileński” [w:] „O sztuce polskiej XVII i XVIII w. Architektura i rzeźba”, Warszawa 1966.
Wardzyński Michał, „Nagrobek Lwa Sapiehy i jego żon w kościele Bernardynek w Wilnie” [w:] „Sztuka Kresów Wschodnich”, V, 2003.
Weber Paul, „Wilna, eine vergessene Kunststätte“, Wilna 1917.
Zahorski Władysław, „Kościół św. Michała i klasztory panien bernardynek w Wilnie”, Wilno 1911.

Wyświetleń: 1443