Podstawę niniejszego referatu stanowi publikacja Teresy Zarębskiej, wydana przez Politechnikę Warszawską. Zajmiemy się rozwojem urbanistycznym od Urbs Gyddanyzc z 997 roku do Gdańska złotego wieku, a więc czasami średniowiecza. Interesuje nas zarówno dwuwymiarowy plan jak i aspekty bryły, wzrastanie obiektów miejskich, artykułowanie sylwety miasta, zmieniającymi się budowlami sakralnymi i świeckimi, tworzenie perspektyw i widoków wewnątrz aglomeracji.
Portowy Gdańsk to miasto szczególnie morskie spośród miast południowego Bałtyku. I to z bliskości morza, portowego charakteru i usytuowania na głównych szlakach handlowych: odnóg szlaku bursztynowego: Via Regia oraz Via Mercatorum Gdańsk czerpał swą siłę. Do szlaków handlowych dostosowywany był układ ulic. To dzięki dogodnemu usytuowaniu osada rzemieślników i rybaków rozwinie się w potężne miasto i z morza oraz Wisły będzie już w średniowieczu czerpać znaczące zyski potrzebne do rozbudowy. Portowy charakter miasta odciśnie się na jego architekturze poprzez formę licznych bram wodnych, żurawi, domów z przedprożami, przystosowanych do załadunku i przechowywania towarów. W historii architektonicznej Gdańska widać tendencje do monumentalizacji, nie tylko na przykładzie kościoła mariackiego, jak również do unifikacji architektonicznej oraz dbania o perspektywy uliczne.
Pierwszą wzmiankę o pokaźnym Urbs Gyddanyzc przekazał Jan Kanapariusz przy okazji wizyty św. Wojciecha. Stała miejska osada grodowa powstała około 980 roku z ustawionymi wzdłuż ulic rzędami domów. Na układ urbanistyczny wpływały niepokoje, zniszczenia wojenne, szczególnie najazd krzyżacki oraz klęski, warunki naturalne, przed którymi chroniły wały obronne i przeciwpowodziowe zarazem. Aczkolwiek pierwszy główny targ Gdańska mieścił się obok kościoła św. Katarzyny, to jednak miasto wywodzi się od skupiska osadniczego przy obecnej, najważniejszej ulicy Długi Targ.
Odmiennie od takich miast jak Zamość czy Petersburg układ Gdańska ewoluował i kolejni urbaniści, architekci miejscy dostosowywali rozplanowanie miasta do zmieniających się warunków politycznych i gospodarczych, rozbudowy kościołów.
Pierwszy ważny etap przypada na lata 1225-1308 od szerzej zakrojonego planowania do najazdu krzyżackiego. Założenie ogniskowało się wokół grodu książęcego, stanowiącego dominantę sylwety miasta. Miasto otrzymuje układ grzebieniowy, charakterystyczny dla wcześniejszego założenia Lubeki z kościołem farnym równoległym do głównej ulicy. Na prawie lubeckim założono zresztą Gdańsk w latach 1261-63 za rządów księcia pomorskiego Świętopełka Wielkiego. Podobnie jak z targiem przy kościele św. Katarzyny również i teraz ciekawe jest to, że to nie Długi Targ / ulica Długa był centrum handlowym ale teren przy farze i ulicy Mariackiej. Podobnie wyglądała sprawa z placem obok kościoła św. Jana w Toruniu i terenem wyspy – Werder przed poszerzeniem Torunia o tereny obecnego rynku i kościoła franciszkanów w 1251 roku. Analogicznie oddalono od drogi handlowej centrum w Lubece. Przy ulicy Mariackiej lokowano dom kupiecki o detalach romańskich, należący zapewne do kupców lubeckich.
II etap od najazdu krzyżackiego do 1370 roku – szeregu zmian urbanistycznych i architektonicznej rozbudowy. Po roku 1308 mieszczanie usuwają zniszczenia i przygotowują się do odbudowy przez 20 lat. Na terenie grodu książęcego powstaje krzyżacki zamek. Podobnie w Toruniu krzyżacy wykorzystali zburzony polski gród. Raczkujące panowanie krzyżackie wprowadziło ograniczenia, jak zakaz przewyższania wieży zamkowej. Około 1330 roku formuje się Miasto Główne (Prawe) razem z wykształconą siatką ulic. Obecny Długi Targ powstał z ulicy Długiej wtórnie poprzez stopniowe poszerzanie kosztem przylegających doń parceli. Odkształcenie ulicy Długiej od pionu to pozostałość dawnego szlaku handlowego. Na jej krańcach wznosi się około 1346 roku najstarsze bramy miejskie – Długouliczną i Kogi. Utrzymujące się przez pewien czas po najeździe krzyżackim prawo lubeckie nowi władcy zastępują uszczuplonym prawem chełmińskim w 1342 roku. Miasto okala się murami i wchłania Dzielnicę dominikańską jako Nowe Miasto.
Charakterystyczne jest powstawanie początkowo czysto utylitarnych bram wodnych wyposażonych w pomosty przeładunkowe. W 1342 roku dużą część miasta, kwadrat o boku ponad 80 metrów przeznacza sie pod nowy kościół mariacki. Jego rozmach wymusił korekty przebiegu ulic. Kościół staje się wyrazistym punktem Gdańska.
Obok Głównego Miasta działa rybacki Osiek, przemysłowe Stare Miasto, rzemieślnicze Przedmieście i szkutnicza Łasztownia. Główne Miasto dzieli się na cztery kwartały, tak jak wcześniej Chełmno.
III Etap od 1370 roku do początku wojny trzynastoletniej w 1454 i wypędzenia krzyżaków, czasy architekta, mistrza Henryka Ungeradina. Po nawiązaniu stosunków kupieckich z Anglią po 1370 roku powstaje Dwór Artusa Ungeradina, który również około 1380 roku rozbudowuje gotycki ratusz oraz wznosi kaplice w transepcie fary Głównego Miasta.
Poszerzenie kościoła NMP powoduje jego przybliżenie do placu. Ciekawe widoki na kościół zapewnia niższa architektura w jego pobliżu. Analogią takiego założenia, relacji do placu jest katedra sieneńska. Zadbano o ciekawe perspektywy na bryłę kościoła – okna, wieżę z ulic wychodzących na farę. Za przykład takiego myślenia wskażmy powiązanie ulic z widokami na neogotycki kościół św. Katarzyny w Toruniu, w stronę którego kierują sie lub okalają go główne arterie. W 1378 roku miasto uzyskuje pełne prawo chełmińskie.
Słynna brama Żuraw posiada analogie we wcześniejszej toruńskiej Bramie Klasztornej. Wodne bramy gdańskie pozytywnie wyróżniają się spośród innych średniowiecznych przykładów jak chociażby z Brugii. Ich funkcją optyczną było zamykanie ulic. W 1380 roku powstaje, jako konkurencja dla Głównego Miasta, potężne Młode Miasto z rynkiem większym od poznańskiego. Stare Miasto uzyskuje nieco wcześniej prawa miejskie oraz ratusz. Henryk Ungeradin koordynował te liczne przedsięwzięcia wymagające poważnej ingerencji urbanistyczno-architektonicznej.
IV, ostatni średniowieczny etap stanowi stulecie od początku wojny trzynastoletniej do przebudowy renesansowej zapoczątkowanej w 1549 roku. Znika konkurencyjne, rozebrane Młode Miasto. O ile na początku tego okresu Gdańsk liczył 20 tysięcy mieszkańców to na jego końcu liczba mieszkańców wzrasta aż 3,5 krotnie do 70 tysięcy i Gdańsk staje się najludniejszym miastem Polski.
Wcześniej przewaga architektury drewnianej ułatwiała korekty w planie miasta. W czwartym ćwierćwieczu XV wieku pojawiają się przedproża znane nam w Toruniu z pochodzącego z podobnego czasu odwachu na ulicy Żeglarskiej, czyli przy dawnym trakcie królewskim. Przedproża ułatwiają wejście do sieni. Miasto otrzymuje cenne przywileje Kazimierza Jagiellończyka, co ułatwia przebudowę miasta. Wiele kamienic zachowuje wciąż formy gotyckie, a z drugiej strony wilkierze narzucają odgórnie formy kamienicom, co powoduje unifikację ich wyglądu.
W 1465 wznosi się wyniosłą wieżę ratusza oraz, w podobnym czasie, potężną, osiemdziesięciometrową wieżę mariacką, co stanowi znak wygnania krzyżaków. Długi Targ otrzymuje funkcje reprezentacyjne. Podobnie jak ulica Żeglarska w Toruniu tak Długi Targ w Gdańsku staje się Drogą Królewską. Dzięki koniunkturze finansowej miasto odnawia się, powstaje nowy Dwór Artusa.
W latach 1486-92 ma miejsce wielka przebudowa ratusza w duchu monumentalizacji. Na przełomie XV i w pierwszym dwudziestoleciu XVI wieku działa budowniczy ratusza i kościoła NMP Henryk Hetzel. Wieże kościołów farnych i ratusza ozdobione wyniosłymi hełmami stanowią dominanty panoramy miasta. Hetzel zakończył średniowieczny ciąg przebudów Gdańska, czyniąc z niego imponujące rozmachem miasto.

Wybór bibliografii:

„Gdańsk, jego dzieje i kultura”, Warszawa 1969, Arkady.
„Gdańsk średniowieczny w świetle najnowszych badań archeologicznych i historycznych”, (red. Henryk Paner), Gdańsk 1998, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego.
Stankiewicz Jerzy, Szermer Bohdan, „Gdańsk. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny oraz powstanie zespołu Gdańsk-Sopot-Gdynia”, Warszawa 1959, Arkady.
Zarębska Teresa, „Przebudowa Gdańska w jego złotym wieku”, Warszawa 1998, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.

Wyświetleń: 5135