Tyrania szczupłego ciała i jej konsekwencje - anoreksja
jako odpowiedź na wymagania kulturowe.

Wychowanie (w tym również fizyczne) poprzez wpływ na osobowość i kształtowanie postaw wywołuje komponent działaniowy jakim jest konkretne zachowanie. (Grabowski 1999, s. 85). Nasze zachowania nie wynikają więc wyłącznie z osobowości, lecz stanowią odpowiedź na wiele innych czynników, w tym też dużą rolę odgrywają czynniki kulturowe.
Pewien określony zespół zachowań wywołuje specyficzną chorobę o nazwie anorexia nervosa. Termin anorexia w tłumaczeniu z greckiego brak (z gr. an) apetytu (gr. orexis) przyjął polski odpowiednik jadłowstręt psychiczny, który jest chyba trafniejszy, ponieważ osoba cierpiąca na anoreksję zaprzecza, że odczuwa głód. Jednak jej głód jest wynikiem samo-głodzenia, przekonywania siebie o wstręcie do pokarmu i kontroli głodu.
Do niedawna uważano, że anoreksja dotyka określone środowiska (aktorki, modelki, tancerki, gimnastyczki, dżokejów, zapaśników itp.). Faktem jest, iż nerwicowy brak łaknienia był udziałem takich znanych powszechnie postaci, jak Audrey Hepburn, Franz Kafka, Sissi – cesarzowa Austrii Elżbieta, a obecnie cierpią na nią np. Calista Flockhart i Sven Hannavald ; lekkoatleta Colin Jackson, kolarka Leontien van Moorsel i akrobatka Kimiko Soldati. Lekarze podejrzewają to zaburzenie także u rosyjskiej tenisistki Anny Kurnikowej, która przy wzroście 173 cm waży niespełna 50 kg. W Wielkiej Brytanii aż pięcioro na siedmioro biegaczy przyznało się do anoreksji. Choroba jaką jest anoreksja dotyka szczególnie młodzież w wieku adolescencji. Szacuje się, że w krajach rozwiniętych na jadłowstręt psychiczny zapada 1 na 100 dziewcząt w starszym wieku szkolnym, a wśród tancerek nawet
1 na 5 dziewcząt (wg A. Dotti i in. (2002); za: Koło H., Woynarowska B., 2004, s. 200).
Wg J. Argente i in. (1997; za: Pytasz, Nogal, Lewiński, 2003, s.133) częstość występowania w populacji dziewcząt z AN w okresie adolescencji i młodych kobiet ocenia się na 0,5 – 2%. Obserwuje się 5-krotny wzrost zachorowań w ciągu ostatnich 30 lat . Badania Woynarowskiej, Mazur i Kowalewskiej (2008) dowiodły, że prawie połowa nastoletnich dziewcząt stosuje dietę lub inne działania w celu schudnięcia (19,9%) lub uważa, że powinna trochę schudnąć (26,8% - "potencjalne" kandydatki do odchudzania). Odsetek takich dziewcząt zwiększa się z wiekiem . H. Koło i B. Woynarowska (2004) stwierdziły brak zgodności między samooceną masy ciała a wskaźnikiem BMI u dojrzewającej młodzieży. Prawie co druga dziewczynka i co czwarty chłopiec uważa, że są zbyt grubi, co nie znajduje potwierdzenia we wskaźnikach BMI. 35% nastolatków uważa się za zbyt grubych. Więcej dziewcząt (46%) niż chłopców (23%). Z wiekiem u dziewcząt zwiększa się odsetek uważających się za zbyt grube, u chłopców za zbyt szczupłych. Konsekwencją takiego postrzegania własnej masy ciała jest podejmowanie przez znaczną część młodzieży decyzji
o odchudzaniu się lub przekonanie o potrzebie schudnięcia. W badanej grupie dotyczyło
to prawie połowy (47%) dziewcząt i 24% chłopców. Z wiekiem odsetek odchudzających się zwiększa się u dziewcząt (od 12% u 11-latek do 26% u 15-latek) i zmniejsza się u chłopców (odpowiednio 12% i 7%). Wykazano, że na decyzję o odchudzaniu się w większym stopniu wpływa samoocena masy ciała niż rzeczywisty jej nadmiar określony według wskaźnika BMI. Choć anoreksja jest chorobą nastolatek, to wyraźnie rośnie częstość jej występowania
u kobiet powyżej 40 roku życia. Do niedawna w ogóle nie rozpoznawano anoreksji w tym przedziale wiekowym. Okazuje się jednak, że jest to kwestia bardziej poważna niż się wydawało . Jak wskazują wyniki badań, zaburzenie to coraz częściej dotyczy dzieci i kobiet po menopauzie .
Skoro anoreksja jest coraz większym problem, zauważalnym w rozrastających się kręgach grup społecznych, warto prześledzić przyczyny powstawania tej choroby. Czy jest ona faktycznie odpowiedzią na modę? Analizując piśmiennictwo dotyczące przyczyn tego zaburzenia, można spotkać wiele różnorodnych czynników uznawanych za podstawę powstawania anoreksji. W pracy Janas – Kozik, Krupka – Matuszczyk, Matuszczyk (2004) ciekawie ujęto klasyfikację czynników: czynniki ryzyka oraz czynniki wyzwalające .
Do pierwszych zaliczono czynniki kulturowe, rodzinne i indywidualne. Drugie czynniki są odpowiedzialne za bezpośrednie wywołanie procesu chorobowego. Można zaliczyć do nich: krytykę osoby z otoczenia, identyfikację z osobą sławną (aktorką, piosenkarką, modelką), silne przekonanie o zdrowotnym wpływie diet eliminacyjnych. Maria Rybakowa (1996)
w swojej pracy, jako przyczyny AN, wykazuje związek pomiędzy zmianami psychicznymi
a zaburzeniami pracy układu endokrynologicznego . W innych artykułach czynniki ryzyka dzieli się na: kulturowe, rodzinne i indywidualne lub rodzinne, indywidualne i społeczne . Iniewicz (1998) podaje cztery nie wykluczające się grupy czynników: biologiczne, osobowościowe, społeczno-kulturowe i rodzinne .
Różnorodność czynników wskazuje na złożoność etiologii choroby. Spróbuję przeanalizować wpływ poszczególnych z nich.
1. Czynniki biologiczne.
Wśród przyczyn biologicznych najczęściej wymienia się podłoże genetyczne (Wren B., LaskB. 1993; za Iniewicz 1998) i zaburzenia hormonalne (Rybakowa, op. cit., s. 697). Nikt jednak nie dowiódł istnienia genów odpowiedzialnych za wystąpienie zaburzenia łaknienia, choć prowadzone badania (Wren B., LaskB. 1993; za Iniewicz 1998) wykazują większą częstotliwość wystąpienia choroby wśród bliźniąt, rodzeństwa i bliższych krewnych. Zaburzenia hormonalne dotyczą głównie neuroprzekaźników peptydowych z grupy cytokin, przenoszących głównie informacje przez układ prostaglandynowy (Rybakowa, op.cit.,
s. 698). O ile wiadomo, że w anoreksji zachodzi zaburzenie ośrodków neurosekrecji
i neurotransmisji w podwzgórzu, nie wiadomo, czy zmiany ilości hormonów są skutkiem,
czy przyczyną anoreksji. Znaczenie ma również poziom tryptofanu we krwi, który pobudza wytwarzanie serotoniny (neurohormon wpływający na stany przyjemności) . Do czynników biologicznych można również zaliczyć predyspozycje do otyłości, choroby układu pokarmowego, jak i wczesne dojrzewanie. Nie każda jednak osoba z wykazanymi predyspozycjami jest anorektykiem, czyli czynniki biologiczne nie są wystarczające.
2. Czynniki osobowościowe.
W literaturze wymienia się liczne cechy osobowościowe sprzyjające powstaniu anoreksji: zaburzenia obrazu własnego ciała, percepcji i poczucie braku skuteczności własnego działania, posłuszeństwo, perfekcjonizm, drobiazgowość, dbałość o wygląd, unikanie kontaktów z innymi, trudności w kontaktach z rówieśnikami, pilność, ambitność, obowiązkowość, odpowiedzialność, niska samoocena, wysokie ambicje i silna potrzeba osiągania sukcesu, zależność emocjonalna od rodziców. Doświadczenia nadużycia seksualnego lub inne silnie stresujące doświadczenia związane ze strefą seksualną. Obserwacje Tiggemann i Kuring (2004; za Starzomską, 2006, s.39) wykazały, że niektóre kobiety u progu dorastania szczególnie boleśnie przeżywają traktowanie swojego ciała jako obiektu seksualnego. Czasem anoreksja jest metodą na „pozbycie się” własnej seksualności, co w mniemaniu chorych jest ucieczką przed przemocą seksualną lub uniknięciem znalezienia nowego partnera po stracie osoby bliskiej. Myślę, że cechy osobowości są istotne w procesie powstawania choroby, ale czy wystarczające aby osoba ambitna lecz niewierząca w siebie, introwertyczna i drobiazgowa poszukiwała takiego sposobu na życie? Nikt nie potrafi jednoznacznie określić, czy same uwarunkowania osobowościowe są wystarczającym czynnikiem, aby zachorować.
3. Czynniki rodzinne
Problematyka rodzinna zajmuje szczególne miejsce w omawianiu zaburzeń jedzenia. Charakterystyczny obraz rodziny z dominującą matką i pasywnym ojcem na pewno jest jedną z przyczyn wystąpienia anoreksji u dziewcząt. Chalcarz i in.(2008) udowodnili, że kobiety mające lepiej wykształcone matki są bardziej zagrożone anoreksją. Lacan i jego zwolennicy jako pierwsi dostrzegli konieczność istnienia tzw. „prawa rodzinnego” dla prawidłowego rozwoju dziecka. Prawo to nadaje rodzinie prawidłową strukturę z uwzględnieniem ról poszczególnych jej członków, pozwalając na autonomiczny rozwój dziecka. Chroni również przed nadmiernie symbiotycznym związkiem z matką. Dziecko wówczas wie, że potrafi istnieć samodzielnie i nie ma problemów z kontaktami z innymi ludźmi (Dunajska A., Sobieszczańska S., Rabe-Jabłońska J, op. cit., s. 158). Pacjentki z anoreksją mają lęk przed „nieistnieniem”. Wynika on w dużej mierze z kontaktów rodzinnych, kiedy dziecko jest tak silnie kontrolowane, że nie ma prawa do własnej odrębności. Kozak, Kozak (2005) w swoich badaniach zwrócili uwagę na dominację postawy odrzucenia nad postawami miłości i akceptacji uczuciowej pacjentek. Odrzucający rodzice często również izolują dzieci od kontaktów z rówieśnikami . Występowanie chorób afektywnych i alkoholizmu w rodzinie również może wpływać na zaburzenia rozwoju osobowości prowadzące do AN. Widać więc, że czynniki rodzinne są ogromnie ważne, ale prowadzą do ukształtowania pewnych cech osobowościowych, czyli znów nie wystarczają do wywołania zaburzenia.
4. Czynniki społeczno-kulturowe.
Kult szczupłej sylwetki. Czy ma wpływ na anoreksję? Media lansują model szczupłej, zadbanej, zadowolonej z życia, odnoszącej same sukcesy młodej kobiety. Całkowicie nieracjonalny, a wręcz abstrahujący od rzeczywistości. Komunikaty jednak są jasne, aby być kochaną, szczęśliwą i podziwianą – trzeba być szczupłą. Bennet i Gurin (w Raimbault &Eliacheff, 1989) opisują trzy typy kobiecego ideału. W średniowieczu (V w.) symbolem cielesności był „płodny, żyzny” brzuch, XVII wiek akcentował klatkę piersiową i pośladki jako symbol macierzyństwa, a XX w. zwalnia kobietę z roli matki. Od tej pory moda gloryfikuje szczupłą sylwetkę, która jest synonimem silnej woli i perfekcjonizmu. Piętnuje się natomiast nadwagę i otyłość. Osoby o wymienionych wcześniej cechach osobowościowych, ze względu na dużą łatwość ulegania presji zewnętrznej, są podatne na lansowane w mediach wzorce wyglądu i urody kobiecej. To nie prawda, że wyłącznie dzisiejsza moda „stwarza” anorektyczki. Apfeldorfer (1999) opisuje przypadki tzw. „anoreksji religijnej” pojawiającej się już w średniowieczu na przykład św. Katarzyna ze Sieny, Katarzyna z Pazzi, czy matka Agnieszka od Jezusa w XVII w. Znane są też „cudowne panny” (między XVI a XVIII w.), które żyły bez jedzenia, utrzymywane przy życiu dzięki woli bożej. Przyczyną był wtedy powszechny kult świętych. Anoreksja występuje najczęściej w krajach wysoko rozwiniętych. Potwierdza się to w Europie, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Japonii, białych społecznościach Afryki Południowej. Zachorowalność wciąż wzrasta, szczególnie wśród młodzieży. W badaniach Woynarowskiej (2004) ustalono, że polskie nastoletnie dziewczęta ulegają lansowanym przez mass media wzorcom ideału szczupłej sylwetki i co piąta podejmuje działania w celu schudnięcia, w okresie, w którym odpowiednie żywienie i masa ciała są warunkiem prawidłowego rozwoju płciowego . Anoreksji nie spotyka się prawie wcale w innych częściach świata (Alaska, Nowa Gwinea, Indie, ludność eskimoska) . W tych społecznościach nie jest odczuwalny tak silnie kult ciała, jak w kulturach zachodnich oraz jak się wydaje brak tam znaczącego wpływu mediów. Nie istnieje kulturowa presja wywierana na kobiety dotycząca odchudzania się i stosowania diet.
Jak widać anoreksja jest schorzeniem o wieloczynnikowych uwarunkowaniach. Analiza czynników mających wpływ na anoreksję jest trudna. Zdecydowanie są one wzajemnie zależne od siebie. Każdy z nich ma, jak się wydaje, duże znaczenie. Można by poukładać je w ciąg logicznych zależności. Czynniki biologiczne decydują o naszej fizyczności i osobowości, którą modyfikują czynniki rodzinne wykształcane, jak sama osobowość, pod wpływem nacisków kulturowych. Trudno powiedzieć, że anoreksja jest odpowiedzią na kult szczupłości. Pewnie jest w tym wiele prawdy, ale nie wszystkie nastoletnie dziewczęta są anorektyczkami, a żyją przecież w tych samych czasach dominacji mass mediów. Z drugiej strony model lansowany obecnie jest wykładnikiem dążeń do ideału. Koniecznym jednak warunkiem jest na pewno ogólny brak satysfakcji z siebie i swojego życia. Dla uzyskania aprobaty społecznej, poczucia wartości oraz autonomii dziewczęta zaprzeczają swojemu „ja” i realizują normy społeczne, które nie zawsze są przyjazne zdrowiu.

Bibliografia:
· Abraham S., Llewellyn-Jones D. (1995) Anoreksja. Bulimia. Otyłość. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
· Apfeldorfer G. (1999) Anoreksja. Bulimia. Otyłość. Katowice: Wydawnictwo Książnica
· Brytek A.(2004) Kontrola nad ciałem.Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia, 2,(15-16)
· Chalcarz W., Musieł A., Koniuszuk K. (2008) Ocena zachowań anorektycznych tancerek w zależności od poziomu syndromu gotowości anorektycznej. Medycyna Sportowa, vol. 24, (21-29)
· Dunajska A., Sobieszczańska S., Rabe-Jabłońska J. (2001). Psychoterapia pacjentów z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego. Podstawy teoretyczne, cele, metody. Psychiatria i Psychologia Kliniczna Dzieci i Młodzieży, vol.1 nr 2, (154-167).
· Grabowski H. (1999): Teoria fizycznej edukacji. Warszawa: WSIP (84-91)
· Iniewicz G. (1998). W stronę integracji podejść – modele anoreksji. Psychoterapia, 2 (105), (29-39).
· Janas-Kozik M., Krupka-Matuszczyk I., Matuszczyk M. (2004). Jadłowstręt psychiczny u młodzieży – wskazówki diagnostyczne i terapeutyczne. Wiadomości lekarskie LVII, 5-6
· Koło H., Woynarowska B. (2004). Samoocena masy ciała i odchudzanie się młodzieży w okresie dojrzewania. Przegląd Pediatryczny 34 (3/4), 196-201
· Kozak A., Kozak G. (2005). Rodzina jako środowisko powstawania i profilaktyki jadłowstrętu psychicznego. Zdrowie Publiczne, 115(2), (174-177)
· Litkowiec E., Mikita M., Baran T. (2004). Anorektyczki – jak im pomóc. Magazyn Pielęgniarki i Położnej, 1-2, (28-30).
· Melosik Z. Tyrania szczupłego ciała i jej konsekwencje. W: Melosik Z (red). Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji. Toruń-Poznań, Edytor. 1999, 139-158.
· Mikołajczyk M. (2007). Spostrzeganie własnego ciała i zadowolenie z ciała w homogennym kulturowo środowisku wioślarzy. Medycyna Sportowa, vol. 23, (155-162)
· Nowakowska K, Borkowska A.(2006). Zwyczaje żywieniowe dziewcząt z rozpoznaniem anoreksji i ich matek. Psychiatria 3 (3), 133-137
· Pytasz U., Nogal P., Lewiński A. (2003) Analiza sposobu żywienia dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym. Żywienie Człowieka i Metabolizm, XXX (1/2), 133-138
· Rybakowa M. (1996). Anoreksja nerwowa i jej odmiany kliniczne – paradygmat behawioralno-hormonalny. Przegląd lekarski, 53/9,(697-699).
· Starzomska M. (2006) Anoreksja. Trudne pytania. Kraków: Impuls Oficyna Wydawnicza
· Woynarowska B., Mazur J., Kowalewska A. (2008). Organizacja żywienia uczniów w szkole a profilaktyka nadwagi i otyłości. Zdrowie Publiczne, 118(2), 132-137
· Woynarowska B. (2004). Zachowania żywieniowe u młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce i ich niektóre skutki zdrowotne i społeczne. Standardy medyczne. 2004;1. (87-94).
· Ziółkowska B. (2005) Anoreksja od A do Z poradnik dla nauczycieli i wychowawców. Warszawa: Wydawnicto Naukowa Scholar



Strony internetowe:
www.wprost.pl/ar/113548/Perfekcjonistki-na-diecie/
www.anoreksja.org

Wyświetleń: 5138