Pojęcie „niedostosowanie społeczne” w literaturze

Termin „przystosowanie” pojawił się i rozpowszechnił w psychologii amerykańskiej, pod wpływem koncepcji behawiorystycznych. Na wiele reakcji człowieka patrzono podobnie jak na reakcje zwierząt. Dlatego też do opisu zachowania ludzkiego zastosowano terminy używane w biologii do określania zachowań zwierząt. Do takich terminów należy właśnie termin „przystosowanie”. Początkowo pojęciem „przystosowanie” określano względnie proste reakcje fizjologiczne i intelektualne. Z biegiem czasu jego znaczenie rozciągnięto na szereg złożonych reakcji społecznych. Aby odróżnić sytuacje biologiczne od sytuacji społecznych, do pojęcia „przystosowanie” dodano określenie „społeczne”.
Dopiero później pojawił się termin przeciwstawny: „nieprzystosowanie społeczne”, a w literaturze angielskiej „złe przystosowanie” (maladjustment). W literaturze niemieckiej społeczne niedostosowanie nazywano Verwahrlosung (verwahrlosen – zaniedbywać, zostawić bez dozoru). Miano tu na myśli zaniedbanie moralne lub społeczne, a więc zaniedbanie uwarunkowane środowiskowo. Określenie „dziecko niedostosowane społecznie” lub „dziecko nieprzystosowane społecznie” stawało się terminem wieloznacznym. Zamiast niego w literaturze pedagogicznej posługiwano się terminami takimi jak: dziecko trudne, dziecko z zaburzeniami w zachowaniu, moralnie zaniedbane, moralnie zagrożone itp. Do dzisiaj nie udało się jednoznacznie uzgodnić definicji społecznego niedostosowania.


Pojęcie niedostosowania społecznego

Zdaniem L. Pytki pojęcie społecznego niedostosowania odnosi się do rozmaitych zaburzeń
w społecznej adaptacji jednostki i w świetle literatury przedmiotu o wiele łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób się ono przejawia, niż czym jest. Oto niektóre ważniejsze sposoby pojmowania terminu „społeczne niedostosowanie”, który jest niejednolicie i w związku z tym, wiele trudności nastręcza specjalistom.
E.R. Hilgard w następujący sposób precyzuje dwa przeciwstawne terminy „przystosowanie”
i „nieprzystosowanie”. Osobę zdrową psychicznie można określić, jako osobę przystosowaną. Stwierdzenie to znaczy, że nie dręczy się ona niepotrzebnie konfliktami, które przeżywa. Podchodzi
do swych problemów w sposób realistyczny, godzi się z tym, co nieuniknione, zdaje sobie sprawę ze swych własnych braków i niedociągnięć oraz braków i niedociągnięć tych osób, z którymi musi mieć do czynienia. Osoba nieprzystosowana przeciwnie, niepotrzebnie dręczy się swymi konfliktami. Często próbuje rozwiązać swe problemy na przekór rzeczywistości. Na ogół jest skłonna spierać się z innymi ludźmi o sprawy, na które nic nie może poradzić, lub odsuwać się od ludzi tak, że przyjęcie rozwiązania zadowalającego obie strony jest niemożliwe.
Według E.R. Hilgarda osoba przystosowana doświadcza konflikty emocjonalne, a jej przystosowanie określa sposób radzenia sobie z konfliktami – zarówno sposób znoszenia konfliktów, jak i sposób ich rozwiązywania. Przystosowanie się przez uległość może prowadzić (i często prowadzi) do mniejszej ilości konfliktów, niż protestowanie. Człowiek żyjący wygodnie, w zgodzie
z prawami grupy, z którą jest związany, oszczędza sobie problemów, przed którymi staje reformator społeczny, lecz reformator może być równie dobrze przystosowany jak konformista. Reformator może mieć przed oczyma wizję lepszego społeczeństwa, do którego dąży, może łączyć się z innymi ludźmi, którzy się z nim zgadzają, i może na realistycznym gruncie uznawać konieczność walki z tymi,
z którymi się nie zgadza.
Na zorganizowanej przez UNESCO w 1952 roku konferencji poświęconej wychowaniu
i zdrowiu dzieci w Europie ustalono następującą definicję dziecka społecznie niedostosowanego (nieprzystosowanego): za dziecko społecznie nieprzystosowane uważa się takie dziecko, które jest niezdolne do swobodnego uczestnictwa w życiu swej grupy i do reagowania na jej wymagania
w sposób możliwy do przyjęcia. Autorzy tej definicji zwrócili uwagę na socjologiczny aspekt społecznego niedostosowania, pomijając jego aspekt psychologiczny.

McKinney zdefiniował proces dostosowywania się, jako wyrabianie sobie określonej postawy
oraz zrozumienia sytuacji. Taka postawa powinna pozwolić nam najbardziej skutecznie zaspokoić nasze osobiste potrzeby i nie dopuścić do frustracji. Jest to zatem proces zdobywania perspektywy w patrzeniu na świat zewnętrzny, a ściślej mówiąc na bliższe lub dalsze środowisko, po to, aby nie tyle się do niego dostosować w ścisłym tego słowa znaczeniu, ile aby je zmienić stosownie do naszych potrzeb. Niepomyślność w tym przedsięwzięciu prowadzi jednostkę do niedostosowania społecznego.
Pojęcia „społeczne nieprzystosowanie” używano zamiennie z pojęciem „społeczne niedostosowanie”. Obecnie jednakże powszechnie przyjęło się określenie „społeczne niedostosowanie” i nim to posługuje się większość autorów.
Termin „niedostosowanie społeczne” opracowany przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą (L’Union Mondiale des Organismes de Sauvegarde de L’Enfance et de L’Adolescence) pojawił się w rodzimej literaturze pedagogicznej w 1959 roku. Na grunt polski przeszczepiony został przez Marię Grzegorzewską. Przyjął się on szybko i niemal powszechnie. Jednakże nadal należy do tej grupy terminów, które są wieloznaczne, różnie definiowane przez poszczególnych autorów.
Oto poglądy niektórych polskich autorów na temat zjawiska niedostosowania społecznego:
Lidia Mościcka zauważa, iż niedostosowanie społeczne rozumiane bywa, jako proces bądź stan. Procesem nazywamy względnie jednorodne serie zjawisk, powiązane zależnościami przyczynowymi lub strukturalno – funkcjonalnymi. Niedostosowanie jednostki, jako stan jest to system zachowań, działań i środków zmierzających do zaspokojenia istotnych dla niej potrzeb, społecznie nieakceptowany, zakazany przez kodeks prawny, obyczajowy bądź etyczny.
Czesław Czapów i Stanisław Jedlewski rozpatrując pojęcie niedostosowania społecznego w oparciu głównie o kryteria socjologiczne z uwzględnieniem ról społecznych pełnionych przez jednostkę w społeczeństwie twierdzą, że osobników niedostosowanych społecznie charakteryzują mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantyczne, wyróżnione nie ze względu na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujących ludzi tworzących zbiorowość współczesnego państwa. Skrajne nasilenie tego rodzaju reakcji, czyli generalnych reakcji dewiantycznych, stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które określają jego funkcjonowanie.
Halina Spionek opierając się na czynnikach psychologicznych uważa za dzieci niedostosowane społecznie takie jednostki, u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno – wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenia stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem. Do istotnych przyczyn takiego stanu rzeczy autorka zalicza m.in. błędy wychowawcze w rodzinie i w szkole, które w niekorzystnych warunkach życia i nauki dziecka wzmagają trudności wychowawcze i prowadzą do objawów wczesnego wykolejenia w postaci : ucieczek z domu, wagarów, kradzieży, picia alkoholu itp.
Na przesłankach psychologicznych opierają się także M. Przetacznikowa i M. Susłowska, określając niedostosowanie społeczne jako zaburzenia w zachowaniu występujące w stopniu silnym
i głębokim, które utrudniają lub uniemożliwiają osobnikowi normalne współżycie z ludźmi.
Autorki te różnicują termin „nieprzystosowanie społeczne” od terminu „niedostosowanie społeczne”. Lżejszą formę zaburzeń w zachowaniu o cechach nietrwałych i nieobejmujących całej struktury osobowości określają pojęciem „nieprzystosowanie społeczne”, przy którym kontakty jednostki
ze środowiskiem nie są całkowicie zakłócone. „Niedostosowanie” natomiast jest bardziej nasiloną dalszą fazą tych zaburzeń, która charakteryzuje się silniejszym i trwalszym zakłóceniem reakcji interpersonalnych jednostki. Przejawia się to w nieprzestrzeganiu norm moralnych i społecznych obowiązujących w środowisku i ma charakter trwałej postawy. Za najbardziej charakterystyczne
dla niedostosowania społecznego uważają autorki znaczne trudności lub całkowity brak umiejętności w nawiązywaniu kontaktu uczuciowego z innymi ludźmi. U dziecka niedostosowanego społecznie dominują pierwotne emocje, takie jak: gniew, strach, elementarne uczucia związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych. Uczucia wyższe (np. moralne, etyczne, społeczne, intelektualne) nie są wykształcone. Jednostki takie nie są, więc zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych, do przywiązywania się do innych ludzi, nie wykazują uczuć nawet wobec bliskich osób, ich kontakty z otoczeniem są zaburzone. Zaburzenie to obejmuje głównie sferę emocjonalno – wolicjonalną oraz rozwój charakteru i osobowości.
Pojęcie „niedostosowania społecznego” definiuje również Otton Lipkowski, według którego
„jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”. W definicji tej autor wskazuje zarówno na warunki etiologiczne,
jak i na ujemne skutki niedostosowania dla jednostki i pośrednio dla środowiska społecznego.
Z praktycznego punktu widzenia, zdaniem M. Przetacznikowej, M. Susłowskiej oraz O.Lipkowskiego, o niedostosowaniu społecznym jednostki nie powinny decydować kategorie psychologiczno – psychiatryczne (zaburzona dynamika procesów nerwowych, neurotyczne, psychopatyczne, charakteropatyczne, socjopatyczne), lecz konkretne zachowanie dziecka.
K. Pospiszyl przy określaniu danego zachowania, jako „niedostosowane” zaleca, by uwzględnić szereg czynników „wyróżniając trzy podstawowe elementy tego zjawiska, a mianowicie:
1) różne stopnie zachowania określanego mianem „niedostosowane” (chodzi tu o narastanie liczby i częstości rozmaitych objawów);
2) uwzględnianie nie pojedynczych objawów w postaci izolacji, lecz ich zespołów;
3) wielokrotne występowanie tych zespołów objawów, przybierające postać „systematycznego postępowania”. Chodzi tu o postępowanie niezgodne z oczekiwaniami społecznymi.
Maria Grzegorzewska charakteryzuje jednostki społecznie niedostosowane, zwracając uwagę
na występowanie u nich : tendencji społecznie negatywnych, odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destrukcyjnej, podziw i zainteresowanie dla
tzw. złych czynów, cynizm i brawurę w tym względzie, nieżyczliwy stosunek do człowieka,
do cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedni stosunek do własnych czynów, nieumiejętność zżycia się z grupą, wyłamywanie się, zrzucanie winy, niechęć do pracy i nauki, brak poczucia odpowiedzialności za własne czyny, brak hamulców krytycyzmu, brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej – społecznie pozytywnej i in.
Autorka wyróżnia dwie grupy przyczyn powodujących niedostosowanie społeczne. W pierwszej znajdują się warunki ekonomiczno – gospodarcze, takie jak nędza, głód, brak opieki wychowawczej, bezdomność, sieroctwo, złe wpływy, alkoholizm w środowisku domowym, rozkład rodziny itp. Zalicza też do nich wpływ negatywnych metod wychowawczych zastosowanych w domu i w szkole, występowanie sytuacji konfliktowych w rodzinie, szkole, otoczeniu, konflikty między pokoleniami, brak autorytetu społecznego. W drugiej grupie czynników znajdują się schorzenia nerwicowe, różnego rodzaju psychopatie i charakteropatie, a także padaczkowe stany pomroczne. Dewiacje te rzutują ujemnie na postawę niedostosowanych społecznie.
Z uwagi na aspekt psychologiczny i socjologiczny oraz pedagogiczny stwierdzić można,
że niedostosowanie społeczne jest to dewiacja osobowościowa, spowodowana czynnikami biopsychicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty społeczne, aktywność i harmonię życia społecznego jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną socjalizację, aktywną edukację i pomyślną realizację zadań życiowych.
Wprawdzie różne są interpretacje zjawiska społecznego niedostosowania, ale treści określające niedostosowanie społeczne są wspólne, a mianowicie :
-społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznanych społecznie wartości,
- jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej,
- trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych,
- jest główną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych.

Problem jednostek niepodporządkowujących się normom społecznym, wyłamujących się spod wpływu opiekunów występował we wszystkich okresach historycznych. Niedostosowanie społeczne jest właściwe nie tylko dla naszych czasów. W najdawniejszych okresach wychowanie przebiegało w mniej świadomy sposób – polegało przede wszystkim na naśladownictwie dorosłych. Dziecku normalnemu i zdrowemu ułatwiała rozwój i przystosowanie się do warunków życia instynktowna pomoc ze strony dorosłych. Natomiast dzieci ułomne, chore, ginęły, ulegając prawu naturalnej selekcji lub stawały się przedmiotem mistycznego kultu. Większe trudności przysparzały dzieci zdrowe,
ale nieposłuszne, sprzeciwiające się starszym. Trudności te narastały wraz z rozwojem cywilizacji. Poczęto zatem szukać sposobów radzenia sobie z takimi jednostkami.
Niedostosowanie społeczne było zagadnieniem interesującym nie tylko pedagogów, ale i filozofów. Platon domagał się surowych kar wobec wszystkich, którzy zakłócają porządek społeczny. Proponował zakładanie dla krnąbrnych młodocianych domów poprawy. Zwrócił również szczególną uwagę na profilaktykę, głosząc, iż najistotniejszą sprawą jest dążenie, aby przez właściwą treść wychowawczą, sposoby postępowania i osobisty przykład uchronić młodych przed wykolejeniem (Platon – „Rzeczypospolita”).
Arystoteles obowiązek uchronienia dzieci zdrowych przed wykolejeniem nakładał na prawodawcę. W „Polityce” domagał się wykluczenia wszelkich „nieprzyzwoitych” i „złych wyrażeń”
z obrębu państwa, „gdyż bardzo blisko lekkomyślnego mówienia o rzeczach nieprzyzwoitych jest postępowanie nieprzyzwoite”. Za demoralizowanie młodzieży żądał surowych kar moralnych, fizycznych i odebrania obywatelom wolnym praw piastowania urzędów.
W średniowieczu wymierzano surowe, a często okrutne kary wychowawcze. Symbolem pracy
i władzy nauczyciela była rózga. Erazm z Rotterdamu był przeciwnikiem takich metod. Zalecał stosowanie „łaskawości, taktu i rozumu” w wychowaniu. Jednakże w pewnych przypadkach i on dopuszczał kary fizyczne. Przedstawia to tak: „Jeżeli zaś nie pomoże ani prośba i zachęta, ani nagana, ani pochwała i podnieta, ani żaden inny podobny środek, to wtedy dopiero może się okazać rózga,
ale i wtedy szafowana umiarkowanie i z zaoszczędzeniem wstydu.”
W XV wieku w Anglii, Holandii, Francji oraz w Niemczech, a później i w Polsce (Gdańsk, Kraków, Warszawa – 1629 r.) powstały pierwsze zakłady dla jednostek trudnych. Karę zaczęto traktować już nie tylko, jako akt zemsty, lecz również, jako środek wychowawczy.
W XIX wieku pojawiły się nowe prądy w pedagogice oparte na psychologii i psychiatrii. Wywarły one wpływ na organizację zakładów dla społecznie niedostosowanych. W Stanach Zjednoczonych zorganizowano pierwsze zakłady uwzględniające zasady wychowania w samorządności Koedukacyjna Republika Młodzieży Wykolejonej we Freeville w stanie Nowy Jork założona w 1895 r. przez Willjama George’a.
Na początku XX wieku w byłym Związku Radzieckim Antoni Makarenko – pedagog i pisarz – analogicznie do progresywizmu tworzył specyficzny system wychowania cechujący się swoistymi walorami resocjalizującymi. Niedostosowanie społeczne jest problemem znanym od wieków
w dziedzinie praktyki pedagogicznej, zaś w teorii zapoczątkowanym dopiero na przełomie
XIX i XX wieku.
Współcześnie z jednej strony powstają warunki wpływające na zmniejszenie zjawiska społecznego niedostosowania – tworzone są nowoczesne programy resocjalizacyjne, z drugiej zaś na jego odradzanie się ze względu na tempo rozwoju cywilizacyjnego oraz zwielokrotnione napięcia
i nerwowość obecnych czasów. Samo niedostosowanie społeczne zmieniło swój charakter, stało się bardziej „dogłębne” i „skomplikowane” a tym samym bardziej odporne na oddziaływania resocjalizacyjne.
Trudno ocenić, czy młodzież dzisiejsza jest „trudniejsza” od tej sprzed 50, 100 czy 1000 lat. Niemniej obserwuje się wzrastające zaniepokojenie otwarcie agresywnym i przestępczym zachowaniem młodych ludzi, które staje się motorem rozwoju i doskonalenia metod resocjalizacji.


Procedury postępowania nauczycieli w sytuacjach zagrożenia dzieci i młodzieży demoralizacją
i przestępczością


Niezbędnym warunkiem, aby szkoła, placówka mogły się zająć swym podstawowymi zadaniami - nauczaniem oraz wychowaniem, jest utrzymanie w niej w niej ładu i porządku. Niestety wzrost agresji i przemocy powoduje, iż staje się ona miejscem coraz mniej bezpiecznym. Co zatem uczynić, aby zapanowała atmosfera, która sprzyja pracy i rozwojowi wszystkich jej klientów?
Szukając przyczyn zaistniałej sytuacji specjaliści wskazują na zmieniające się w szybkim tempie przepisy, ich słabą znajomość oraz luki prawne.
Wszystkie te czynniki spowodowały wykorzystywanie prawa w celu bezwzględnego bronienia nieletnich sprawców czynów karalnych, a nie ich ofiar. Zapewnienie członkom społeczności szkolnej poczucia bezpieczeństwa stało się jednym z podstawowych zadań stojących przed współczesną placówką oświatową. Niejednokrotnie chaotyczność działań, jakie podejmuje szkoła w sytuacjach kryzysowych, bądź ich zaniechanie, doprowadzają do pogłębienia się demoralizacji nieletnich. Podstawowym celem wprowadzenia procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych jest usprawnienie i zwiększenie trafności oraz skuteczności oddziaływań szkoły, placówki w sytuacjach zagrożenia młodzieży przestępczością i demoralizacją. Nie wystarczy jednak proste załączenie procedur do statutu szkoły. Każda szkoła musi je przystosować do swoich warunków i być zobowiązana do każdorazowego stosowania. Jak zatem korzystać z „procedur”, aby cel został osiągnięty?


Podstawa prawna „procedur”

W związku z nasilającym się problemem narkomanii oraz czynów karalnych towarzyszących temu zjawisku w ustawie z dnia 24 kwietnia 1997 roku „O przeciwdziałaniu narkomanii”, ministrowie zdrowia oraz oświaty zostali zobligowani do określenia, w drodze rozporządzenia, szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniem. Zgodnie z tym w rozporządzeniu dotyczącym powyższej delegacji z dnia 31 stycznia 2003 roku, w paragrafie dziewiątym, szkoły i placówki zostały zobowiązane do podjęcia działań interwencyjnych, polegających na powiadomieniu rodziców i policji w sytuacjach kryzysowych związanych w szczególności z rozprowadzaniem oraz przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Stworzenie własnych, wewnątrzszkolnych „procedur”, uwzględniających współpracę z policją oraz służbą zdrowia, jest niebywale trudne. Muszą one spełniać kryteria poprawności prawnej, dbać o bezpieczeństwo fizyczne i emocjonalne ofiary, świadka oraz sprawcy, a także uwzględniać wewnętrzne zarządzenia obowiązujące uczestniczących w interwencji przedstawicieli różnych resortów. W związku z powyższym opracowanie „procedur” włączono do programu „Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród dzieci i młodzieży”, który został powołany do życia, Zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 marca 2002 roku. Ich skonstruowanie powierzono zespołowi składającemu się z przedstawicieli resortów: MSWiA, Sprawiedliwości, Zdrowia, Pracy i Polityki Społecznej oraz Edukacji. Podstawowym celem wprowadzenia „procedur” jest usprawnienie i zwiększenie trafności oraz skuteczności oddziaływań szkoły w sytuacjach zagrożenia młodzieży przestępczością i demoralizacją. Jego osiągnięciu sprzyja realizacja celów związanych z wprowadzeniem procedur.


„Procedury” w aspekcie szkolnego programu wychowania oraz szkolnego programu profilaktyki

Stosowanie się do procedur daje gwarancję wypełniania obowiązków służbowych narzuconych statutowo zgodnie z obowiązującym prawem. Usprawnia także działania związane z przeprowadzeniem interwencji. Nakazuje, bowiem, powołanie do życia dokumentu z dokładną instrukcją postępowania w sytuacjach kryzysowych. Szkolne Procedury powinny uwzględniać realia placówki, jej zaplecze socjalne i personalne, a także współpracę ze specjalistami w środowisku lokalnym (nazwiska specjalistów oraz numery telefonów interwencyjnych). Procedury są integralną częścią szkolnego programu wychowawczego oraz profilaktyki. Nie można ich wprowadzić do szkoły bez wcześniej podjętych kroków.
Każdą pracę wychowawczą należy rozpocząć od określonych wymagań. Problem w tym,
że rodzące się dziecko nie posiada systemu wartości, zaś wpajane mu zasady przez środowisko rodzinne często odbiegają od tych, które są uznawane za normę społeczną. A zatem należy zacząć
od określenia norm i zasad, jakie będą obowiązywały w danej placówce. Regulamin opracowany
przez nauczycieli, uczniów, rodziców oraz pracowników administracyjnych, zawarty w statucie szkoły, placówki oraz przyjęty przez wszystkie strony, nie powinien być martwym dokumentem. Omawiany, dyskutowany i uzupełniany, co roku ma stanowić żywy dekalog każdej szkoły.
Zawarte w nim normy nie mogą być łamane. Lepiej zrezygnować z tych, których wypełnienie
jest nierealne niż, utrzymując martwe przepisy, dopuszczać do lekceważenia zawartego w nich prawa. Uczy to, bowiem, młodzież nieuczciwości i zachęca do łamania kontraktu.
Dla znacznej części uczniów zasady te będą przybierały formę norm zewnętrznych. Aby nadać im formę wewnętrzną, każda szkoła buduje program wychowawczy. Dzięki niemu zapisane przepisy stają się prawem moralnym wychowanków. Pojawiają się jednak problemy, które wymagają kompleksowych rozwiązań. Służy temu Szkolny Program Profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów i potrzeb całego środowiska. Szkolny Program Profilaktyki jest realizowany poprzez różnorodne działania, w tym edukacyjne, adresowane do uczniów, personelu szkoły
i rodziców. Jeżeli jednak, pomimo podjętych w szkole działań profilaktycznych, wydarzy się incydent, który nosi znamiona czynu karalnego, muszą zostać podjęte kroki określone przepisami Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, przepisami Kodeksu postępowania cywilnego oraz Kodeksu postępowania karnego.
Procedury są prawną wykładnią wytyczającą ogólną drogę postępowania szkoły w trudnych sytuacjach. Jest ona zgodna z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia
31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonej. Zadaniem szkoły jest natomiast zbudowanie systemu oddziaływań głównie pedagogicznych, w tym interwencyjnych, ale uwzględniającego współpracę ze specjalistami zewnątrz w sytuacjach kryzysowych.
Przeprowadzenie interwencji nie należy do łatwych zadań. Wymaga znajomości prawa, a także posiadania niebagatelnych umiejętności psychospołecznych. Osoba podejmująca się tego zadania musi działać pewnie i zdecydowanie oraz wykazać się dużą wrażliwością i delikatnością. Aspektem nadrzędnym dla wszystkich procedur jest przepływ informacji w obrębie rady pedagogicznej, która winna być postrzegana, jako miejsce dialogu, opartego na wymianie zebranych danych.


Współpraca szkoły z organami ścigania

Procedury określają warunki oraz metody współpracy placówki oświatowej z policją. Ważne jest, aby przedstawiciele policji nie kojarzyli się uczniom jedynie z osobami wymierzającymi karę, ale również, a może przede wszystkim, z odpowiedzialnymi dorosłymi, służącymi pomocą i wsparciem w trudnych sytuacjach społeczno-prawnych. W tym celu warto budować odpowiednie relacje szkoły
z policją, określić wzajemne oczekiwania. Policja rokrocznie powinna uczestniczyć w zajęciach
o charakterze prewencyjnym. O każdej jej wizycie w szkole powinien być poinformowany dyrektor placówki.
Powszechna znajomość konsekwencji prawnych, które sprawca musi ponieść za swój czyn, stwarza również dogodną atmosferę do podjęcia współpracy w celu wyjaśnienia zajścia. Sytuacja taka daje poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego zarówno ofierze, jak i świadkowi zdarzenia. Rola tego drugiego, często pomijana i niedoceniana, jest bardzo trudna ze względu na dwojaki charakter interesów reprezentowanych przez świadka. Z jednej strony obserwujemy ochronę własnego bezpieczeństwa (niechęć do skierowania agresji na siebie), z drugiej zaś poczucie obowiązku społecznego i współczucie dla ofiary. Również rodzice wcześniej zapoznani z obligatoryjnym sposobem postępowania w trudnej sytuacji, łatwiej przyjmują działania szkoły oraz podejmują z nią współpracę.


Demoralizacja

Rolę koordynatora wszelkich działań wychowawczych dla uczniów wymagających szczególnej uwagi pełni w szkole pedagog (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach).
W myśl powyższego rozporządzenia procedury omawiają postępowanie wobec nieletniego, którym jest uczeń do ukończenia 18 lat. Czyny takiej osoby w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich mogą być rozpatrywane w trzech aspektach:
demoralizacji - jest to osoba, która nie ukończyła 18 lat;
czynu karalnego - jest to osoba, która dopuszczając się takiego czynu miała ukończony 13 rok życia a nie ukończyła 17 lat;
środków wychowawczych lub poprawczych orzekanych względem osoby nie dłużej jednak niż do ukończenia 21 lat.
Pierwsza procedura omawia postępowanie wobec ucznia, który przejawia zachowania wskazujące na demoralizację. W myśl ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, mówimy o niej wtedy, gdy „zostają naruszone zasady współżycia społecznego, dochodzi do popełnienia czynu zabronionego, uczeń systematycznie uchyla się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używa alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawia nierząd, włóczęgostwo lub bierze udział w działalności grup przestępczych". Na szczególną uwagę zasługuje zapis o „naruszaniu zasad współżycia społecznego". Uczeń przejawiający takie zachowania dopuszcza się czynów charakteryzujących się arogancją, wulgarnością oraz przemocą emocjonalną. Utrudniają one lub wręcz uniemożliwiają prowadzenie zajęć lekcyjnych. Choć nie są w rozumieniu prawnym czynami karalnymi, świadczą o demoralizacji.
W myśl wspomnianego wyżej rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu - pomoc udzielana przez pedagoga szkolnego musi być poprzedzona rozpoznaniem przyczyn niepowodzeń szkolnych. Pedagog, do którego napływają niepokojące sygnały, ma obowiązek uwiarygodnić informacje i zbadać tło, na którym występują nieprawidłowości. Podstawą do powyższego winna być wnikliwa analiza dokumentów (dziennik lekcyjny, zeszyty przedmiotowe, prace klasowe, karta zdrowia itp.), a także rozmowy przeprowadzone z nauczycielami przedmiotowymi, pielęgniarką szkolną, personelem administracyjnym, wychowawcą świetlicy środowiskowej, jeśli uczeń do niej uczęszcza.
W dalszej kolejności pedagog powinien przyjrzeć się sytuacji rodzinnej ucznia. Spotkanie na terenie domu pozwala na zapoznanie się sytuacją ekonomiczną i społeczną podopiecznego. Pedagog odwiedzający ucznia musi uzyskać ustną zgodę na wejście do mieszkania. Nie musi jednak wcześniej zapowiadać wizyty. Jeżeli rodzice odmawiają wpuszczenia go do domu, może to świadczyć
o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu rodziny i zawsze powinno być traktowane jako sygnał ostrzegawczy.
Procedura zakłada powiadomienie rodziców o nieprawidłowościach w zachowaniu dziecka.
To bardzo trudne zadanie i przeprowadzone nieumiejętnie może spowodować nieodwracalne szkody. Rozmowa na ten temat powinna być wcześniej gruntownie przemyślana. Cel powinien zakładać poinformowanie o zaistniałym problemie oraz wspólne wypracowanie rozwiązania. Ważne jest wybranie dogodnego miejsca do przekazania trudnych dla odbiorcy informacji. Nie powinien być to ruchliwy korytarz szkolny. Panujące tam warunki nie sprzyjają poczuciu bezpieczeństwa, a to z kolei powoduje przyjęcie postawy obronnej. Przy rozmowie powinny znajdować się tylko osoby zainteresowane. Najlepiej, jeżeli pedagogowi towarzyszy wychowawca lub nauczyciel, do którego obie strony mają zaufanie. Osoba taka śledzi przebieg rozmowy i przejmuje inicjatywę w newralgicznych momentach. Jest również świadkiem, który potrafi przytoczyć najważniejsze elementy dialogu.
Dla przebiegu rozmowy ważny jest rodzaj emocji, jaki jej towarzyszy. Dlatego już na wstępie warto nawiązać pozytywny kontakt. Dobrze jest podziękować rodzicowi za przybycie. Prowadząc rozmowę, należy pamiętać, aby nie oceniać, mówić o niepokojących zachowaniach, w żadnym wypadku nie obrażać rozmówcy.
Ważnym elementem jest przekaz pozawerbalny, który stanowi ponad 80% komunikatu. Ton głosu, ułożenie ciała, wyraz twarzy może decydująco wpłynąć na obraz tego, co mamy do przekazania. Często sprzyjająca atmosfera, poczucie bezpieczeństwa, powoduje ujawnienie dodatkowych informacji dotyczących problemu. Na tak przygotowanym gruncie należy spisać kontrakt, który określi warunki do spełnienia zarówno przez ucznia, dom rodzinny, jak i szkołę.


Kontrakt

Kontrakt powinien być oparty na współpracy z innymi pracownikami szkoły i uwzględniać predyspozycje, umiejętności oraz wiedzę członków rady pedagogicznej. Powinien również określać konkretne, pożądane zmiany w zachowaniu dziecka, które należy osiągnąć w trakcie oddziaływań pedagogicznych. Konieczne jest wyznaczenie terminów specjalistycznych konsultacji, określenie częstotliwości i rodzaju kontaktów ucznia z pedagogiem szkolnym oraz szkoły z rodzicami, opiekunami dziecka. Umożliwia to monitorowanie postępów podopiecznego. Jeżeli pomimo podjętych kroków, wynikających z kontraktu, nie następuje poprawa bądź rodzice odmawiają współpracy, ewentualnie strony nie wywiązują się z podjętych zobowiązań, pedagog jest zobligowany powiadomić
o nieprawidłowościach sąd rodzinny lub policję.
Wybór instytucji, do której szkoła zwraca się z prośbą o interwencję, nie może być przypadkowy. Wynika on z rozwoju sytuacji. Jeżeli zdarzenia poprzedzające podjęcie decyzji mają charakter przewlekły, właściwe będzie zwrócenie się z prośbą o wgląd w rodzinę bądź w sprawę nieletniego
do sądu rodzinnego. W sytuacjach wymagających natychmiastowej interwencji, kiedy zagrożone jest zdrowie bądź życie ucznia lub innych osób, instytucją uprawnioną do działań jest policja.
Dużym problemem szkół średnich I i II stopnia są pełnoletni uczniowie, którzy podejmują zachowania ryzykowne. Ich postawy i zachowania mogą wywierać negatywny wpływ na uczniów młodszych. Możemy wymienić tu dążenie do oficjalnego palenia papierosów, picia alkoholu, a także sięganie po inne substancje psychoaktywne czy łamanie norm społecznych i obyczajowych. Zdarzają się także przypadki prostytuowania się. Nawet, jeżeli wspomniane zachowania mają miejsce poza murami szkoły, oddziaływuje to na małoletnich uczniów. W okresie adolescencji wpływ grupy rówieśniczej na tworzący się dopiero system wartości i norm jest bardzo silny.
Jeżeli zatem przejawy demoralizacji wykazuje uczeń, który ukończył 18 lat, sposób postępowania w takim przypadku powinien określać statut szkoły. Może przewidywać skreślenie z listy uczniów. Ponieważ jednak naczelnym zadaniem szkoły pozostaje ukończenie nauki przez jak największą liczbę młodzieży, przed wydaleniem ucznia należy podjąć szereg kroków zmierzających do uzdrowienia sytuacji. Wśród nich powinna znaleźć się rozmowa, mająca na celu określenie norm i zasad obowiązujących w szkole oraz zaoferowanie pomocy uczniowi w rozwiązaniu jego problemów.
Jej przebieg winien być poprzedzony wnikliwą analizą sytuacji.
Rozpoznania należy dokonać w oparciu o posiadaną dokumentację oraz wywiad środowiskowy. Rozmowa (przeprowadzona w oddzielnym, wyznaczonym do tego celu pomieszczeniu), powinna zmierzać w kierunku ujawnienia potrzeb oraz sposobów pomocy uczniowi. Podsumowaniem działań powinno być spisanie kontraktu, w którym jednoznacznie zostaną zdefiniowane warunki, po których spełnieniu uczeń może pozostać w szkole. Dopiero, jeżeli umowa pozostaje niewypełniona,
a demoralizujący charakter zachowania ucznia przekłada się negatywnie na wychowawcze funkcje szkoły, rada pedagogiczna ma prawo podjąć ostateczną decyzję dotyczącą usunięcia go z placówki.


Alkohol

Zachowania będące wykroczeniami lub czynami karalnymi, pojawiające się u osób nieletnich, są sygnałem wyjątkowej demoralizacji. Wymagają natychmiastowych, wcześniej przemyślanych, złożonych i ustrukturalizowanych działań. Do takich zachowań zalicza się spożywanie i podawanie alkoholu bądź przebywanie na terenie szkoły pod jego wpływem lub wpływem innej substancji psychoaktywnej. Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości oraz przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dnia 26 października 1982 r. z późniejszymi zmianami, (Art. 43) zachowanie takie u osób pełnoletnich stanowi wykroczenie i podlega karze grzywny.
„Procedura" zawiera opis postępowania wobec ucznia, który łamie powyższy przepis. Obok poinformowania o zaistniałym fakcie wychowawcy i dyrektora, wyznacza osobę, która bezzwłocznie powiadamia o sytuacji rodziców bądź opiekunów nieletniego. Obliguje ich również do natychmiastowego odebrania ucznia ze szkoły w określonym czasie. Jednocześnie procedura zakłada odizolowanie nieletniego w celu zapewnienia mu bezpieczeństwa fizycznego. Reakcja na zatrucie alkoholowe może przebiegać z różnym nasileniem oraz objawami fizycznymi. Nawet niewielka dawka substancji może spowodować poważne konsekwencje zdrowotne. Nie można też wykluczyć równoczesnego zatrucia innym środkiem psychoaktywnym, co może doprowadzić do skumulowania toksyn w organizmie i w rezultacie spowodować zagrożenie zdrowia bądź życia ucznia. Nieznane jest również pochodzenie, a przez to, jakość spożytej substancji. Z tego powodu uczeń nie może pozostawać bez opieki medycznej. Do przybycia lekarza powinna się nim zająć pielęgniarka lub osoba przeszkolona w udzielaniu pierwszej pomocy. Lekarz jest jedyną osobą powołaną, która może fachowo określić stan trzeźwości ucznia oraz podjąć decyzję o ewentualnej konieczności hospitalizacji. Odizolowanie nietrzeźwego dziecka sprzyja również zachowaniu dyskrecji
i zmniejszeniu negatywnego wpływu na innych uczniów.
Jeżeli rodzice nie zgłaszają się po dziecko w określonym wcześniej czasie, a jest ono agresywne
lub swym zachowaniem zakłóca porządek, szkoła ma obowiązek wezwania policji, która może umieścić nieletniego w izbie wytrzeźwień lub policyjnej izbie zatrzymań, nie dłużej jednak niż na
24 godziny. Do obowiązków policji należy powiadomienie o tym fakcie rodziców lub opiekunów dziecka, a także z urzędu Sądu ds. Rodzinnych i Nieletnich. Podobnie, jeżeli incydent powtarza się, choć jego przebieg nie przybiera form ekstremalnych lub rodzice deklarują współpracę, lecz
nie przynosi ona oczekiwanych rezultatów - szkoła ma obowiązek powiadomić sąd o pogłębiającej się demoralizacji dziecka. Brak reakcji szkoły ma negatywny wpływ zarówno na ucznia, jak i jego otoczenie, np. może przyspieszyć proces uzależnienia od środków psychoaktywnych.


Substancje psychoaktywne

Pojawienie się substancji psychoaktywnej w szkole nakłada na placówkę oświatową obowiązek zabezpieczenia tej substancji oraz przekazania jej policji, co jest zgodne z ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii z dn. 24 kwietnia 1997 roku, znowelizowanej 26 października 2000 r. Art. 48 punktem l, według którego: „Kto, wbrew przepisom ustawy, posiada środki odurzające lub substancje psychotropowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3". Aby zidentyfikować skład chemiczny oraz jednoznacznie ocenić, czy jakaś substancja jest środkiem psychoaktywnym, czy nie, konieczne jest profesjonalne badanie laboratoryjne. Nie ma żadnej metody organoleptycznej, która pozwalałaby na identyfikację narkotyku. Dlatego, jeżeli istnieje najmniejsze podejrzenie, co do pochodzenia znalezionej substancji, należy zabezpieczyć ją przed dostępem w niepowołane ręce, następnie przekazać do badania wezwanej policji. Zabezpieczenie polega na umieszczeniu jej w dodatkowym opakowaniu oraz komisyjnym opieczętowaniu. W skład komisji powinni wejść: pedagog, wychowawca oraz dyrektor szkoły. Przy czynnościach tych powinien być obecny również uczeń,
do którego należy substancja (o ile jego tożsamość jest znana).
Wszelkie substancje rozsypane bądź rozlane na podłodze należy odgrodzić i zabezpieczyć przed rozniesieniem na stopach, a do ich identyfikacji natychmiast wezwać policję. Jeżeli istnieje podejrzenie, że uczeń posiada przy sobie narkotyk, należy go odizolować od innych przez umieszczenie w oddzielnym pomieszczeniu. Następnie zażądać okazania zawartości kieszeni i plecaka oraz wydania substancji. Wskazane jest, aby okazanie odbywało się przed komisją, w skład, której wchodzi wychowawca, pedagog oraz dyrektor szkoły. Dla wprowadzenia lepszej atmosfery, koniecznej do współpracy, warto zaprosić szkolnego rzecznika praw ucznia.
Podjęcie wspomnianych działań służy głównie zachowaniu poczucia bezpieczeństwa zarówno nieletniego, jak i osoby, przed którą ma być dokonane okazanie. W tym celu należy bezzwłocznie wezwać policję, która ma prawo dokonać przeszukania. Jeżeli uczeń dobrowolnie wyda substancję, należy zabezpieczyć ją w sposób podany wyżej. Jeżeli uczeń odmawia współpracy, należy podjąć próbę zachęcenia go do niej, informując, że jest ona zawsze poczytywana na jego korzyść. W przeciwnym wypadku jest to równoznaczne z uzasadnionym domniemaniem o jego winie. Z przebiegu interwencji należy sporządzić notatkę. O zdarzeniu należy bezzwłocznie powiadomić rodziców ucznia.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że organizując na terenie szkoły oficjalne palarnie dla pełnoletniej młodzieży, narusza się prawo. Takie postępowanie jest niezgodne z ustawą o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z dnia 9 listopada 1995 roku. W Art. 3 nakazuje ona ochronę zdrowia przed następstwami używania tytoniu przez propagowanie stylu życia wolnego od nałogu palenia papierosów.


Zachowania przemocowe

Zachowania o charakterze przemocowym, są lżejszą formą czynów karalnych. Ich przedmiotem mogą być inne osoby, zwierzęta, lub rzeczy. Obok przemocy fizycznej często pojawia się przemoc emocjonalna. Dokuczanie, obrażanie czy izolowanie jest odczuwane, jako bardzo dotkliwe, ponieważ narusza poczucie godności i uczucia ofiary. Ważne jest, aby reakcja szkoły wobec takich przypadków była natychmiastowa i prezentowała wspólne stanowisko rady pedagogicznej. Nauczyciel obserwujący takie zachowanie ma obowiązek przerwania go, używając perswazji słownej lub fizycznej. Powinien użyć tylko tyle siły, jaka jest niezbędna na przykład do rozdzielenia bijących się osób. Następnie należy powiadomić o zajściu wychowawcę klasy ewentualnie pedagoga szkolnego. Ten przeprowadza ze sprawcą rozmowę wyjaśniającą, która może przybrać formę wspólnego zastanowienia się nad zadośćuczynieniem lub naprawieniem szkód. Jeżeli czyn ma charakter karalny należy zastosować niżej omówioną procedurę.


Czyny karalne. Postępowanie wobec sprawcy i ofiary

„Procedura" omawiająca postępowanie z uczniem - sprawcą czynu karalnego, obliguje do ustalenia okoliczności zajścia. Należy odizolować winnego od rówieśników. Uczeń pozbawiony audytorium łatwiej rezygnuje z roli „gwiazdy", jaką odgrywa w grupie. Ponadto ujawniane przez niego fakty mogą pomóc w wykryciu innych sprawców, a obecność świadków zdecydowanie blokuje chęć współpracy. Dla zapewnienia poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego przy składaniu wyjaśnień powinna być obecna osoba, którą uczniowie darzą zaufaniem, np. wychowawca, szkolny rzecznik praw ucznia. Osoba ta, będąc świadkiem rozmowy, podpisuje się pod notatką sporządzoną po jej przeprowadzeniu. Protokół winien zawierać datę, godzinę oraz miejsce zajścia, personalia sprawcy, poszkodowanego oraz świadków zdarzenia, a w dalszej kolejności dokładnie ustalony przebieg wydarzeń. Ważne jest, aby nie konfrontować świadka z winnym ze względu na poczucie bezpieczeństwa tego pierwszego. Niewłaściwe jest również nagłaśnianie zajścia w formie plotki. Zaistniały problem powinien być otwarty oraz omówiony podczas wcześniej przygotowanych zajęć, np. godziny wychowawczej,
co pozwala na podjęcie dyskusji i pożądaną interpretację zdarzenia. Ponadto niekontrolowane rozpowszechnianie informacji może wpływać na deformację przebiegu zdarzeń i zatarcie faktów.
A to z kolei może mieć wpływ na przebieg dalszego dochodzenia.
W równie fachowy sposób trzeba zadbać o ucznia będącego ofiarą czynu karalnego (zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego).
W pierwszej kolejności należy odizolować go od sprawcy umieszczając w oddzielnym pomieszczeniu, np. gabinecie lekarskim. Pomocy przedmedycznej powinna udzielić pielęgniarka lub osoba przeszkolona, która zadecyduje o ewentualnym wezwaniu pogotowia. Należy pamiętać również o pomocy psychologicznej, gdyż dziecko pozostające pod wpływem przebytej traumy może zareagować w sposób nieprzemyślany, impulsywny. Równocześnie należy powiadomić o zajściu rodziców bądź opiekunów ucznia będącego ofiarą, pamiętając o emocjach, jakie wzbudzi w nich taka wiadomość. Rozmowa musi być przeprowadzona w sposób kompetentny. Najlepiej, jeżeli prowadzi
ją wcześniej wyznaczona osoba, która posiada odpowiednie predyspozycje i kompetencje. Informacja przekazana przez telefon powinna zawierać w pierwszej kolejności zwięzły opis zdarzenia oraz aktualny stan fizyczny i psychiczny ofiary. W dalszej części należy podać kroki, jakie zostały podjęte w celu wyjaśnienia zajścia oraz zapewnienia bezpieczeństwa poszkodowanemu. W każdym razie rodzic osoby poszkodowanej powinien zgłosić się po dziecko do szkoły. Jeżeli sytuacja jest poważna w ocenie pedagoga i wymaga natychmiastowej interwencji policji, zabezpieczenia śladów bądź wszczęcia dochodzenia, należy powiadomić o zajściu organy ścigania. W przypadku uzyskania informacji o popełnieniu przez ucznia, który ukończył 17 lat, przestępstwa ściganego z urzędu lub jego udziału w działalności grup przestępczych, zgodnie z artykułem 304 § kodeksu postępowania karnego, dyrektor szkoły, jako przedstawiciel instytucji jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub policję.
Ogólne procedury BHP nie określają zachowania w przypadku znalezienia na terenie szkoły broni, materiałów wybuchowych bądź innych niebezpiecznych substancji lub przedmiotów. Dlatego „procedury" zalecają zapewnienie bezpieczeństwa przebywającym na terenie szkoły osobom, poprzez ewakuację lub odizolowanie uczniów i pracowników szkoły od przedmiotu zagrożenia. Równocześnie szkoła jest zobowiązana do powiadomienia policji o zaistniałym problemie.
Dopiero tak pojmowane „procedury" dają gwarancję rzetelności w ich przeprowadzaniu. Umożliwiają wypracowanie bezpiecznej „drogi ewakuacyjnej" w sytuacjach wymagających natychmiastowej reakcji czy działań opartych na przepisach prawnych, zapewniających bezpieczeństwo fizyczne
i emocjonalne społeczności szkolnej. Dają gwarancję zatrzymania eskalacji zjawisk o charakterze przestępczym w szkole.


Przyczyny zachowań trudnych

Rozróżnia się dwie odmiany zaburzeń zachowań dzieci, tzw. niedostosowanych społecznie
i zagrożonych niedostosowaniem.
Niedostosowani społecznie – to dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych
lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia
w zachowaniu.
Zagrożeni niedostosowaniem – to dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie środowiska wychowawcze jak: rodzina, grupa rówieśnicza i inne, a także, u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.
Wspólnym elementem różnodyscyplinarnych definicji nieprzystosowania społecznego jest przekonanie, iż zjawiskami wskazującymi na nieprzystosowanie społeczne dzieci są te zjawiska,
które pozostają w sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami, wartościami i oczekiwaniami. Negatywnymi konsekwencjami tych zachowań w skali makrospołecznej są zaburzenia funkcjonowania systemu społecznego np. (dezorganizacja społeczna), natomiast w skali mikrospołecznej – zagrożenia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego poszczególnych jednostek. Zachowaniom tym przypisuje się negatywne oceny społeczne, obwarowuje zakazami i sankcjami.
Najczęstszymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży, które budzą niepokój ze względu na konsekwencje społeczne, są tzw. zachowania antagonistyczno – destruktywne, będące wyrazem konfliktu jednostki ze społeczeństwem. Pozostają one w wyraźnej opozycji
do wartości społecznych oraz norm obyczajowych, moralnych i prawnych, a ich celem jest szeroko rozumiana destrukcja istniejącego ładu społecznego.
Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania
i nakazy zawarte w przypisanych jej rolach społecznych-dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej czy zabawowej, ucznia w szkole.
W utylitarnych definicjach nieprzystosowania społecznego przede wszystkim eksponuje się symptomy i właśnie poprzez nie definiuje zaburzenia w zachowaniu dzieci i młodzieży. Do jego typowych przejawów zalicza się: nadużywanie alkoholu, uzależnienie lekowe, toksykomanię, samobójstwa i zamachy samobójcze, prostytucję i promiskuityzm (lub promiskuizm (łac. promisc- wspólny) – kontakty seksualne pozbawione więzi uczuciowych, podejmowane z przypadkowymi, często zmienianymi partnerami), ucieczki z domu, wagary, pasożytnictwo społeczne, uczestnictwo
w gangach podkulturowych. L. Pytka autor Skali Nieprzystosowania Społecznego– znormalizowanego i „wystandaryzowanego” narzędzia do badania nieprzystosowania społecznego, – jako cząstkowe wskaźniki uznał takie symptomy, jak: notoryczne kłamstwa, wagary, alkoholizowanie się, ucieczki z domów, kradzieże, niekonwencjonalne zachowania seksualne, rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.
Natomiast MENiS, w zależności od stopnia nasilenia objawów i dodatkowych czynników środowiskowych wyróżniło niedostosowanie społeczne i zagrożenie niedostosowaniem społecznym: przy czym za objawy, które należy brać pod uwagę, przyjęto: nagminne wagary, ucieczki z domu
i włóczęgostwo, sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu, odurzanie się, niszczenie mienia, stosowanie przemocy, bójki, przywłaszczanie cudzego mienia, kradzieże, udział w grupach negatywnych, usiłowanie i dokonanie samobójstwa, a także demoralizację seksualną, tatuaże, włamania, rozboje, wymuszanie, chuligaństwo, gwałty.




Przyczyny niedostosowania społecznego

Przyczyny niedostosowania społecznego, to czynniki, które warunkują tworzenie się zaburzeń
w zachowaniach antagonistyczno – destruktywnych jednostek wykolejonych. Przyczyn wykolejenia jest bardzo wiele. Ponadto, w każdym indywidualnym przypadku wychowanka występują inne czynniki, które tworzą różnorodne kombinacje, czyniąc osobistą sytuację życiową oraz wychowawczo – społeczną jednostki jedyną i niepowtarzalną.
Przyczyny te można sklasyfikować w dwóch grupach:
- Przyczyny motywacyjne, należą do nich te czynniki, które skłaniają jednostkę do zachowań destrukcyjnych.
- Przyczyny predyspozycyjne, czyli czynniki, które ułatwiają jednostce wybór zachowań negatywnych, spośród repertuaru wszystkich czynności, jakie ma ona do dyspozycji w danych sytuacjach. Są to czynniki organiczne i społeczne.
Najczęściej wymieniane przyczyny motywacyjne to:
- niezadowolenie z obecnych warunków życia i pragnienie warunków lepszych, często podsycane lekturą i oglądaniem filmów budzących chęć osiągnięcia dobrobytu, przeżycia przygody i zdobycia rozgłosu;
- pragnienie zdobycia bogactwa w sposób łatwy i niewymagający wysiłku;
- uczucie nudy, wynikające z braku poważniejszych, jasno i wyraźnie określonych obowiązków
oraz braku okazji do konstruktywnej społecznie rekreacji;
- tendencja do rozładowania napięcia przez picie alkoholu lub używanie narkotyków;
- dążenie do uzyskania zadowolenia seksualnego, wzmacniane przez uczucie niepewności psychicznej i społecznej izolacji oraz lęku;
- dążenie do wyładowania wrogości i zademonstrowania swej przewagi i dominacji, co polepsza samopoczucie zachwiane porażkami życiowymi i uświadomieniem sobie własnej izolacji od otoczenia społecznego;
- chęć dokonania czegoś i zwrócenia na siebie uwagi innych osób, podsycanie ich obojętnością i okazywanym przez nie lekceważeniem.
Wymienione czynniki motywacyjne wiążą się z niezaspokojeniem głównie takich potrzeb jak: potrzeba uznania, bezpieczeństwa, nowych doświadczeń, zadowolenia seksualnego.
Wśród drugiej grupy przyczyn predyspozycyjnych znajdują się zarówno czynniki organiczne jak
i społeczne. Do czynników organicznych zalicza się wszelkiego rodzaju zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego: charakteropatię, nerwicową agresywność i różne odmiany upośledzenia umysłowego. Czynniki te nie stanowią bezpośrednich przyczyn wykolejenia, to jednak ich współwystępowanie z czynnikami motywacyjnymi z reguły wywołuje zaburzenia zachowania. Społeczne czynniki predyspozycyjne tkwią natomiast w środowiskach, które preferują zachowania antagonistyczno – destruktywne. Takim środowiskiem może być np. rodzina lub sąsiedztwo jednostki, gdzie przestępstwo darzy się podziwem, a nielegalne sposoby uzyskiwania korzyści mają wysoką wartość. Innym środowiskiem tego rodzaju jest takie, które kształtuje nawyki agresywnego zachowania się, np. przez uniemożliwienie zaspokajania potrzeb jednostki. Zaliczyć tu można także środowisko formujące impulsywne cechy osobowości, w którym nie ma miejsca na przeżywanie bezinteresownej życzliwości i poczucia winy. Mogą to być środowiska rodzinne, lokalne, szkolne, rówieśnicze, itp.
W oparciu o istniejącą wiedzę pedagogiczną wysuwa się twierdzenie, że determinantami nieprzystosowania społecznego są nie tyle pojedyncze czynniki, co całe kompleksy niekorzystnych czynników rozwojowych: wewnętrznych tj. biopsychicznych i zewnętrznych, czyli socjokulturowych. Działają one w sposób skumulowany i są często nazywane czynnikami kryminogennymi. Zatem wnioskować można, że źródłem nieprzystosowania społecznego może być sama jednostka lub też system społeczny. Można wymienić przykładowo szczegółowe czynniki sprzyjające powstawaniu nieprzystosowania społecznego, do nich należą między innymi:
- niekorzystne warunki ekonomiczno – materialne rodziny;
- zaburzenia w strukturze rodziny;
- choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowywaniu dzieci;
- kontakty dzieci z podkulturą dewiacyjną;
- brak sukcesów szkolnych dziecka;
- stygmatyzujące oddziaływania instytucji wykrywania;
- społeczna blokada aspiracji jednostki;
- zaburzenia psychosomatyczne;
- zaburzona struktura osobowości;
- odtrącenie emocjonalne dziecka.

Według Cz.Czapowa istnieją trzy zasadnicze etapy niedostosowania społecznego:
1. Stadium pierwsze – charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeb zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa, jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.
2. Stadium drugie – wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących
i autorytetów. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne, itp.
3. Stadium trzecie – wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim lub przestępczym. Przejawia się to w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z moralnością lub prawem.
.

Metody pracy

Metody pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie, są to sposoby realizacji określonych zadań, wykorzystujące prawidłowości zachowania się człowieka w sytuacjach społecznych.
Metody te można podzielić ze względu na środki, jakimi dysponuje wychowawca w realizacji zadań. Ma on do dyspozycji cztery rodzaje środków:
- osobiste walory własne lub innych osób- walory osobiste poszczególnych osób to np. ich umiejętności w różnych dziedzinach, zdolności, talenty, cechy osobowości;
- sytuacje społeczne- sytuacje społeczne oznaczają układy między jednostką, a innymi ludźmi, instytucjami, grupami itp.;
- grupy formalne i nieformalne- grupy formalne i nieformalne to zbiory osób posiadające swój cel, normy i określoną strukturę;
- elementy kulturowe- elementy kultury są to różne jej wytwory i wzory.
Ze względu na przedstawione kryterium podziału, można mówić o metodach bezpośredniego oddziaływania wychowawcy na wychowanka, a więc oddziaływania za pomocą osobistych walorów oraz pośredniego oddziaływania za pomocą pozostałych trzech typów środków. Nawiązując do klasyfikacji metod zaproponowanej przez Cz. Czapowa i S. Jedlewskiego, można powiedzieć,
że wyróżniające te metody bezpośrednie odpowiadają psychotechnice wychowania resocjalizującego, zaś metody pośrednie – socjotechnice i kulturotechnice tego wychowania.
Wybór określonej metody zależy od realizowanego zadania resocjalizacji, sytuacji, w jakiej odbywa się wychowanie oraz od wyjściowego stanu osobowości wychowanka.
Niektóre metody resocjalizacji oparte na wpływie: osobistym, sytuacyjnym, grupy oraz wpływie elementów kultury na jednostkę:
Wpływ osobisty – metody te wymagają takiego zachowania się wychowawcy, które inspiruje wychowanka do wykonywania odpowiednich reakcji naśladowczych. Im silniej reaguje wychowanek na zachowanie wychowawcy, tym większa szansa, że wytworzy się między nimi więź wewnętrznej zależności. W dalszej fazie wychowanek powinien zaakceptować te walory wychowawcy, których na razie sam osiągnąć nie potrafi, ale pragnie je osiągnąć. Metody te wymagają od wychowawcy nie tylko rzeczywistych starań o dobro wychowanka, potrzebne jest również odpowiednie, choć dyskretne i nie sentymentalne manifestowanie aprobaty.
Do metod wpływu osobistego należą:
Metoda przykładu własnego, polega ona na odwzorowywaniu przez wychowanka postępowania wychowawcy. Chodzi tutaj o naśladowanie nie tylko cech zewnętrznych, ale poglądów, przekonań i postaw. Naśladowanie oznacza zarówno odwzorowywanie jak i modelowanie oraz identyfikację z modelem;
Metoda doradzania wychowawczego, czyli stwarzanie przez wychowawcę odpowiednich sytuacji, w których podopieczny będzie oczekiwał od niego rad, wskazówek i propozycji postępowania. Wymaga to istnienia wewnętrznego związku między wychowawcą, a wychowankiem. Integralnym elementem doradzania jest krytyka zachowań wychowanka;
Metoda przekonywania, sposób kształtowania i przekształcania przekonań wychowanka o rzeczywistości. Rezultaty tej metody zależą od czterech czynników: cech wychowanka, cech wychowawcy, rodzaju argumentów oraz sytuacji, w jakich odbywa się przekonywanie.
Metody oddziaływania sytuacyjnego, polegają one na manipulowaniu sytuacjami i ich poszczególnymi elementami, aby przyczyniły się one do wykonania określonych zadań resocjalizacji. Manipulowanie polega na wprowadzaniu i utrzymywaniu takich zmian sytuacji, które eliminują niepożądany wpływ na wychowanka i są zgodne z życzeniami wychowawcy. Polega to również na organizowaniu odpowiednich nowych sytuacji, w zależności od potrzeb wyznaczonych przez zadania resocjalizacji.
Do metod opartych na wpływie sytuacji zalicza się:
Metodę organizowania doświadczeń uczących wychowanka, polega ona na stwarzaniu takich sytuacji, w których pożądane zachowania wychowanka wywołują naturalne następstwa dodatnie, a zachowania niepożądane powodują naturalne następstwa ujemne. Źródłem kar i nagród jest sytuacja, w której znajduje się wychowanek. Metoda ta kształtuje takie normy postępowania, praw i obyczajów społeczności wychowanka, aby jego czyny sprzeczne z tymi zasadami były piętnowane przez społeczność, zaś postępowanie zgodnie z nimi – aprobowane.
Metodę nagradzania i karania wychowawczego, możemy również nazwać metodą dyscyplinowania. Chcąc skutecznie operować karą i nagrodą trzeba znać aktualne potrzeby i dążenia wychowanków,
a także brać pod uwagę sytuację w jakiej odbywa się karanie i nagradzanie. Metoda ta stanowi pomocniczy, a nie zasadniczy sposób oddziaływań wychowawczych.
Metodę uświadamiania skutków zachowań – jej podstawą jest prawidłowość zgodnie, z którą, wyobrażanie sobie przez człowieka następstw swego postępowania, przez porównywanie go
z dotychczasowymi doświadczeniami, wpływa na formy aktualnej i przyszłej aktywności jednostki. Uświadomienie wychowankom skutków różnych zachowań zawsze musi odwoływać się do takich konsekwencji, które mają dla nich wartość nagrody lub kary.
Metodę treningu – polegającą na celowym stwarzaniu odpowiednich warunków i sytuacji, w których powtarzałyby się te zachowania wychowanka, które zamierzamy utrwalić. Sytuacje te mogą być organizowane w sposób naturalny lub sztuczny. Sytuacje naturalne dotyczą włączania jednostki w zasięg odpowiednich wpływów codziennego życia. Warunkiem skuteczności takiego treningu jest systematyczne i częste powtarzanie doświadczeń uczących w danych sytuacjach oraz kontrola, która uniemożliwia uniknięcie kary lub pozbawienie nagrody.
Sztuczne sytuacje natomiast są organizowane specjalnie tylko w celach treningowych.
Możemy, więc wyróżnić cztery odmiany treningu:
- trening autogenny, dotyczy nabywania przez wychowanka umiejętności kontrolowania własnych uczuć, wywierających wpływ na jego zachowanie. Zadaniom tym służą specjalne programy tzw. sesji treningowych, w trakcie, których jednostka poznaje samą siebie;
- trening interpersonalny, służy nabywaniu umiejętności uczuciowego reagowania jednostki
w kontaktach z innymi ludźmi. Dotyczy, więc kształtowania stosunków międzyjednostkowych poprzez działania interpersonalne;
- socjodrama - to metoda, w której kształtuje się społeczne zachowania w grupach już istniejących, wprowadza się improwizowane dramatyzacje oddziałujące na osobowość ludzi. Przedmiotem oddziaływań jest sama grupa. Gdy wychowawca chce wprowadzić jakieś zmiany w grupie, posługuje się socjodramą;
- psychodrama - to ćwiczenia sposobów konstruktywnego wyrażania swoich stanów emocjonalnych
w specjalnie utworzonych do tego celu grupach. Gdy wychowawca chce wywołać określone zmiany
w osobowości jednostki, stosuje psychodramę.
Metody oparte na wpływie różnych grup społecznych, wykorzystują one fakt zależności człowieka od grupy społecznej, która staje się środkiem wychowania.
Wyróżniamy tutaj trzy metody:
Metoda samorządu i zarządzania, jest to sposób postępowania zmierzający do realizacji wychowawczej zasady samorządności, a więc doprowadzenie wychowanka do samodzielnego
i świadomego kierowania swoim postępowaniem i do samodyscypliny. Grupa jest samorządna,
gdy samodzielnie planuje, organizuje i kieruje oraz przestrzega zasad działalności grupy.
Metoda kształtowania celów, norm i struktury grupy, polega ona na zwiększaniu wpływu grupy
na wychowanków, prowadzącą do uwewnętrzniania przez nich wartościowych celów grupy. Dokonuje się to poprzez przyjęcie tych celów grupy, które nie są sprzeczne z celami wychowawcy i podsuwanie grupie nowych atrakcyjnych celów konstruktywnych w atrakcyjnej formie. Kształtuje się także normy i przekształca dawne, poprzez: uświadomienie członkom grupy norm, organizowanie sytuacji sprzyjających zmianie istniejących i wprowadzenie nowych norm oraz powoływanie organów egzekwujących przestrzeganie określonych norm. Dokonuje się również przekształceń w strukturze grupy, poprzez: przydzielenie wychowankom zadań o różnym znaczeniu dla grupy, modyfikowanie kryteriów ocen postępowania członków grupy, ukazywania następstw ich zachowań oraz nadawanie i pozbawienie określonych funkcji.
Metoda podnoszenia spoistości i prestiżu grupy, polega na zwiększaniu jej możliwości zaspokajania potrzeb wychowanków poprzez: tworzenie grup elitarnych, przyjmowanie do nich nowych członków, zmianę cech grupy, aby w większym stopniu zaspokajała potrzeby członków oraz podnoszenie jej atrakcyjności.
Metody wpływu elementów kultury, chodzi tutaj o wzory i wytwory kultury, wywierające wpływ
na zachowanie się wychowanków, są to: nauka szkolna, praca społeczna i zorganizowana rekreacja.

Do tych metod zalicza się między innymi:
Metodę zespołową – uczniów dzieli się na małe 3-6 osobowe zespoły pracujące nad wspólnym problemem.
Metodę problemową, która polega na kierowanym rozwiązywaniu problemów przez uczniów.
Metody aktywizujące pracę uczniów, wykorzystują one zainteresowania i spontaniczną aktywność uczniów, są to np. metoda projektów, „burza mózgów”, „śniegowa kula”, drama, symulacja, dyskusja, metoda wolnych skojarzeń.
Metodę indywidualnych przypadków, polegającej na analizie jednostkowych losów wychowanka, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze. Jest to metoda gruntownego poznania, jego potrzeb, opinii i postaw, potrzeba do indywidualizowania oddziaływań wychowawczych.
Metodę organizowania sportu i rekreacji, ponieważ ruch, jako środek wychowawczy jest czynnikiem pobudzającym dynamikę rozwojową, kształtującym osobowość. Również poprzez zabawy i ćwiczenia ruchowe wychowanek lepiej adaptuje się do życia, zdobywa wiarę we własne możliwości, pokonuje obawę i wewnętrzne opory, cieszy się osiągnięciami.
Metodę muzykoterapii, ponieważ muzyka i kontakty z nią są ważnym czynnikiem rozwoju uczuć osobistych, społecznych, rozwoju postaw moralnych. Muzykoterapia może być, zatem resocjalizacyjnym i profilaktycznym sposobem oddziaływania na wychowanka, na jego psychikę, emocje, stan somatyczny.
W procesie pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie zawsze istnieje konieczność jednoczesnego posługiwania się wszystkimi wymienionymi metodami, choć w różnym zakresie,
w zależności od wymienionych kryteriów.

Wyświetleń: 24175