Spis treści
1. POJĘCIE ZDOLNOŚCI
2. TEORIE ZDOLNOŚCI
3. RODZAJE ZDOLNOŚCI
4. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ ZDOLNOŚCI
5. METODY DIAGNOZY ZDOLNOŚCI
6. POJĘCIE UCZNIA ZDOLNEGO
7. UCZEŃ ZDOLNY W KSZTAŁCENIU ZINTEGROWANYM
8. PRACA Z UCZNIEM ZDOLNYM
8.1 SPOSOBY KSZTAŁCENIA UCZNIÓW ZDOLNYCH
9. PRZYGOTOWANIE STUDENTÓW PEDAGOGIKI DO PRACY Z UCZNIEM ZDOLNYM



1. Pojęcie zdolności

Zagadnienie zdolności jest nierozerwalnie związane z różnicami indywidualnymi między ludźmi w zakresie ich osiągnięć. Na różnice te zwracano uwagę już najdawniejszych czasach. Rozmaite próby ujmowania tego zagadnienia
i jego rozwiązania można uważać za mniej lub bardziej rozbudowane teorie zdolności. Przez dwadzieścia pięć wieków spekulowano na ten temat i dopiero pod koniec XIX wieku powstała formalna definicja określająca zdolności jako układ warunków wewnętrznych danej jednostki, decydujący o poziomie i jakości jej osiągnięć
w realizowanej przez nią działalności.

2. Teorie zdolności

Wyróżniono następujące teorie zdolności:

a) teoria inteligencji- zaproponowana w 1904r. przez C. Spearmana, który opierając się na wynikach badań testowych poddanych przez niego analizie czynnikowej doszedł do wniosku, że we wszystkich testowych działaniach można stwierdzić istnienie dwojakiego rodzaju czynników:
• czynnik ogólny „g” (general) – występuje przy każdej aktywności intelektualnej i jest tylko jeden.
• czynnik specyficzny „s” (special) – każda aktywność intelektualna jest związana z występowaniem czynnika specyficznego. Czynników „s” jest wiele i są one związane z określonymi rodzajami czynności. Czynnik „g” oznacza zdolności ogólne, czynnik „s”- zdolności specjalne.
Teoria ta jest nazwana hierarchiczna teorią dwóch czynników – jest to teoria dwupoziomowa.
Teoria wielopoziomowa - jej twórcy C. Burt i P. Vernon uważali,
że na wyniki czynności mają wpływ oprócz czynników „g” i „s”, dwa czynniki grupowe: werbalno-szkolne i czynniki przestrzenno techniczne – tworzy to czteropoziomowy model zdolności.
b) teorie czynników równorzędnych – zwolennicy tej teorii uważają, iż wszystkie czynniki składające się na zdolności są równorzędne (Guilford).
3. Rodzaje zdolności

Rodzaje zdolności:

a) ogólne – przejawiają się w każdym działaniu i wpływają na wszelkie poczynania (zdolność myślenia, postrzegania, uczenia się, emocjonowanie, manipulowanie).
b) specjalne (uzdolnienia) – zespół warunków wewnętrznych jednostki umożliwiających jej wykonywanie określonej, ukierunkowanej treściowo działalności. Stąd zdolności muzyczne, techniczne, malarskie, organizacyjne, literackie itd.

4. Czynniki wpływające na rozwój zdolności

W świetle współczesnych badań nad zdolnościami, badań nie obciążonych spekulatywnymi założeniami i błędami metodologicznymi nie ulega żadnej wątpliwości, że alternatywa absolutna: dziedziczność czy środowisko była od samego początku błędnym postawieniem zagadnienia.
Na osiągnięcia człowieka w jego działalności składają się zarówno czynniki środowiskowe, przez które rozumie się przede wszystkim wychowanie. Alternatywa może dotyczyć jedynie tego, który z tych czynników jest decydujący.
Z każdym dziesięcioleciem narasta liczba niepodważalnych metodologicznie badań wykazujących, że o uzdolnieniach człowieka decyduje jego rozwój biograficzny, w którym wiodąca rola przypada wychowaniu.
Należy z całym naciskiem podkreślić, że równolegle do tych badań praktyka życia społecznego w licznych krajach, gdzie ograniczono realnie głębokie dysproporcje socjalne, dowodzi w szerokim zakresie, że ilość ludzi uzdolnionych na wysokim poziomie z każdym dziesięcioleciem rośnie, i że pochodzenie robotnicze, inteligenckie czy chłopskie nie odgrywa tutaj istotnej roli.
O tym, jakie uzdolnienia rozwiną się u jednostki, decyduje całokształt wpływów jej otoczenia społecznego.
Wiodącą rolę odgrywają tutaj zainteresowania. One koncentrują jej aktywność na określonych kierunkach działalności, angażują jej osobowość, a w procesie samej działalności rozwijają się jej zdolności ogólne związane ściśle z treścią działalności
i poprzez to konstytuujące jej uzdolnienie. Niemal cała reszta to praca i jeszcze raz praca. Im większe osiągnięcia tym większa kryje się za nimi praca. Podkreślają to najczęściej i najbardziej ci, którym społeczeństwo czy ludzkość wiele zawdzięczają.
Równocześnie nie oznacza to możliwości taśmowej produkcji ludzi genialnych. Ograniczają ją w pewnym stopniu właściwości kory mózgowej, właściwości osobowości (umiejętność samosterowania, poziom aspiracji, wytrwałość, odporność na trudności), wreszcie tzw. okoliczności życiowe (sprzyjające warunki środowiskowe, dobrze układające się stosunki międzyludzkie).
Zdolności rozwijają się w zależności od dwu grup czynników: społecznych
i biologicznych. Proste zdolności percepcyjne czy motoryczne związane są silnie
z cechami anatomiczno-funkcjonalnymi organizmu. Natomiast zdolności złożone, zaangażowane w wykonywanie i rozwiązywanie zadań, i czynności bogate strukturalnie zależne są głownie od wpływów społecznych. W miarę upływu lat zdolności różnicują się i powstają bardziej wyspecjalizowane grupy zdolności.
Okres przedszkolny ze względu na bujny rozwój sfery wrażeniowej
i emocjonalnej sprzyja pojawieniu się zdolności artystycznych (muzycznych
i plastycznych). W tym okresie mogą się już różnicować zdolności motoryczno – muzyczno – rytmiczne (baletowe), motoryczno-techniczne.
Młodszy wiek szkolny to rozkwit zdolności intelektualnych. Dzieci
te cechuje ogromna chłonność umysłu, świetna pamięć.
Wiek szkolny jest okresem bujnego rozkwitu zdolności poznawczych. Należy dzieciom zostawić znaczną swobodę w wyborze kierunków aktywności.
Okres dorastania to krystalizacja poszczególnych zdolności, rozkwit możliwości twórczych uczniów, specjalizacja zdolności.

5. Metody diagnozy zdolności

Podstawową techniką pomiaru i diagnozy zdolności jest test, można też stosować obserwacje, arkusze i skale ocen. Do wykrywania i oceny zdolności intelektualnych służą testy inteligencji stosowane w dwu wersjach: indywidualnej
i grupowej.
Testy:
• Test Bineta – pierwszy test inteligencji udoskonalony przez Teumana, który wprowadził po raz pierwszy do analizy wyników pojęcie ilorazu inteligencji (wskaźnik liczbowy poziomu rozwoju umysłowego, który otrzymujemy z iloczynu uzyskiwanego z podzielenia wieku umysłowego dziecka przez wiek chronologiczny po pomnożeniu go przez 100)
• Test Weschslera (do badań inteligencji indywidualnej),
• Ogólny Test Kwalifikacyjny ( do badań grupowych),
• Testy wiadomości i słownik – wyjaśnia, definiuje pojęcia, nazwy
i słowa ( testy werbalne),
• Testy niewerbalne- układanki, historyjki obrazkowe.
Testom inteligencji zarzuca się, że są przeładowane próbami językowymi, nie dają możliwości pomiaru zdolności twórczych.
Zdolności poznaje się jednak najlepiej przez obserwację.
Metoda obserwacji – możliwość takiej obserwacji mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele. Oni też pierwsi zwracają uwagę na dzieci wyróżniające się wysokimi lub wybitnymi zdolnościami w jakimś kierunku. Obserwacja może być prowadzona też przez psychologa lub kolegów; obserwacje prowadzone są za pomocą arkuszy obserwacji. Z obserwacją związane są pewne trudności. Często jednostki zdolne zachowują się tak, by nie zwracać na siebie uwagi, co może powodować, iż nie będą oni zauważeni i trafnie ocenieni. A po drugie wielu spośród nich żyje
w warunkach, niepozwalających na ujawnienie ich zdolności.

6. Pojęcie ucznia zdolnego

Psychologowie formułując definicje „ucznia zdolnego” podkreślają,
iż ucznia takiego charakteryzuje wysokim poziom zdolności, szczególnie zaś wysoki poziom zdolności ogólnych.
W definicjach pojęcia „uczeń zdolny” uwzględnia się jednak nie tylko poziom zdolności ogólnych oraz zdolności specjalnych. Ucznia takiego charakteryzują wysokie osiągnięcia w nauce. Podkreśla się także znaczenie określonych dyspozycji twórczych lub „twórczej wyobraźni”. Inne cechy to: szerokie zainteresowania, pracowitość, samokrytycyzm, łatwość uczenia się, zdolność do rozumowania abstrakcyjnego, duża ciekawość intelektualna, duży zakres uwagi oraz łatwość skupienia się przez dłuższy czas na danym problemie, bogaty słownik (w sensie jakościowym i ilościowym), zdolność do samodzielnej i skutecznej pracy, umiejętność czytania zdobyta przed nauką szkolną, duża zdolność obserwacji, inicjatywa
i oryginalność w pracy intelektualnej, łatwość wykonywania zadań, szybkość czytania, wielorakie hobby, szeroki zakres lektur, skuteczne i częste korzystanie z bibliotek, zdolność operowania liczbami w arytmetyce.
Psychologowie twierdzą, że dość często u uczniów zdolnych występują niektóre zachowania łączone z różnymi niekiedy kilkoma cechami osobowości, m.in., że stosunkowo łatwo znoszą oni niepewność i konflikty, są wytrwali w swych dążeniach, samodzielni, mają poczucie własnej wartości, przejawiają skłonność
do dominacji, niekiedy są agresywni. Wyróżniają się też zwiększoną wrażliwością, dużym poczuciem sprawiedliwości społecznej, wytrwałością w głoszeniu idei uznanych przez siebie za słuszne, bezkompromisowymi postawami. Niektórzy badacze twierdzą, że osoby zdolne charakteryzują się wysokim poziomem neurotyczności.
Powodzenia ucznia zależą również od danego układu geograficznego – od środowiska naturalnego, w którym żyje człowiek, od warunków życia społecznego
i kulturalnego. Wymienia się także różne przyczyny społeczno – ekonomiczne powodzeń szkolnych uczniów jak: sytuację materialną rodzin, z których się wywodzą się uczniowie, poziom wykształcenia rodziców i atmosferę rodzinną.
Każda z tych cech wyróżnia uczniów zdolnych, ale poszczególni uczniowie nie muszą mieć tych wszystkich wymienionych cech.
Dla pedagoga interesujące są wszystkie „wyróżniki” uczniów zdolnych, ale
z punktu widzenia efektów kształcenia szczególnie zajmujące jest właśnie to, jakie osiągnięcia uzyskują ci uczniowie i w jaki sposób do osiągnięć tych dochodzą. Analiza tych charakterystyk prowadzi do wyodrębnienia cech swoistych dla procesu uczenia się oraz efektów uczenia się uczniów zdolnych. Uczniowie ci:
a) uczą się szybciej i łatwiej niż pozostali uczniowie,
b) opanowują znacznie szerszy zakres materiału,
c) potrafią opanować treści o stosunkowo najwyższym poziomie trudności, przy czym przejawiają skłonność do strukturyzacji materiału, dostrzegają związki, prawa, prawidłowości itd.,
d) wyróżniają się oryginalnością i twórczym podejściem do zagadnień
i problemów.
Dzięki dostrzeganiu przez nauczyciela wszystkich tych przejawów zdolności, możliwe jest dostosowanie procesu nauczania (tempa, zakresu i stopnia trudności materiału nauczania) do procesu ucznia się i stworzenia uczniom optymalnych warunków nauki.

7. Uczeń zdolny w kształceniu zintegrowanym

Okres wczesnoszkolny uznawany jest przez psychologów za szczególnie znaczący dla rozwoju zdolności intelektualnych i kierunkowych dziecka oraz dalszych jego postępów. Zależy on głównie od sposobu pracy z dziećmi w szkole i w domu. Istnieje zatem potrzeba szukania metod i podejmowania badań diagnostycznych, nastawionych na rozpoznawanie zdolności dzieci.
W procesie identyfikacji uczniów zdolnych, należy wziąć pod uwagę tych wszystkich, którzy wyróżniają się głównie swoim zachowaniem, inteligencją, wiedzą. Należy prowadzić przez dłuższy czas obserwację i badania nad nimi, aby potwierdzić uzdolnienia i stymulować ich rozwój.
Drugą grupą są uczniowie, co do których przypuszczamy, że są uzdolnieni, ale nie wiemy jakiego rodzaju są to uzdolnienia. Przypuszczenia nasze musimy potwierdzić lub odrzucić. Jest to grupa najliczniejsza, którą dopiero mamy zidentyfikować.
Trzecia sytuacja to pozostali uczniowie, wśród których trzeba odkryć uzdolnionych i rozwinąć tak, aby ich zdolności zaczęły się ujawniać.
Mówiąc o uczniach zdolnych wskazujemy zwykle kierunek właściwy dla ich zdolności, tj. dziedzinę działalności, w jakiej się przejawiają. Poszczególne jednostki mają specyficzny, indywidualny układ zdolności i uzdolnień, których rozwój jest warunkowany wpływami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi możliwościami.
Umiejętności wyróżniające uczniów zdolnych, są istotnym czynnikiem kształtowania się ich osobowości. Charakteryzująca je łatwość i szybkość uczenia się sprawia, że wcześnie doznają poczucia kompetencji i własnej sprawności
w wykonywaniu zadań o złożonej strukturze, co uruchamia motywacje uczenia się.
Doświadczenia sukcesu w uczeniu się i rozwiązywaniu zadań, a także większa łatwość przyswajania symboli i posługiwania się nimi sprzyjają rozszerzeniu zakresu informacji, jakimi jednostka zdolna operuje, a zarazem sprzyjają kształtowaniu się struktur osobowości np. wysoka samoocena w sferze aktywności intelektualnej
i zdolności.
Właściwości charakteryzujące osobowość jednostek zdolnych kształtują się wraz z ich zdolnościami i tworzą kontekst psychologiczny sprzyjający wykorzystywaniu zdolności w realnej działalności np. uczeniu się.
Dzieci zdolne, w porównaniu do ich rówieśników, cechują się głębszymi dążeniami poznawczymi, większą oryginalnością myślenia. Charakteryzuje je także wyższy poziom wiary we własne siły i zaufania do samych siebie, silne dążenia
do osiągnięć, zwłaszcza w polu intelektualnym.
W młodszym wieku szkolnym uczą się, podobnie jak inni, zasad i reguł współżycia społecznego, a gdy w tym zawodzą, grozi im izolacja w grupie lub podporządkowanie się rówieśnikom.
Rozpoznawanie zdolności i identyfikowanie jednostek zdolnych jest ważne zarówno ze względu na możliwość odpowiedniego stymulowania ich rozwoju, jak
i z uwagi na znaczne wykorzystywanie zdolności ludzkich dla funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa i jego rozwoju.
Uczniowie zdolni – ze względu na specyficzne właściwości intelektualne
i osobowościowe mają odmienne od swych rówieśników potrzeby rozwojowe. Zaspokojenie tych potrzeb wymaga odpowiedniego nauczania. Wymagają oni organizowania zajęć pozalekcyjnych, indywidualizacji procesu kształcenia, prowadzenia nauczania wielopoziomowego oraz kształcenia metodami wyzwalającymi aktywność.
Szkoła powinna stwarzać uczniom warunki zarówno rzetelnej pracy, jak również i beztroskiej zabawy. Uczeń uzdolniony powinien być wychowywany
w atmosferze aktywnego uczestnictwa i działania oraz twórczych poszukiwań. Rozbudzenie u niego wyobraźni i fantazji, pracowitości i krytycznego stosunku
do rzeczywistości to główne kierunki jego rozwoju.
Nie wolno pozostawić jednostek zdolnych własnemu losowi, gdyż wiąże się to nie tylko ze stratą dla nich, ale i dla zbiorowości.

8. Praca z uczniem zdolnym

Aby praca z uczniem zdolnym mogła być sukcesem nauczyciel musi spełniać kilka warunków:
a) musi być zainteresowany zdolnościami uczniów;
b) poświęca dużo czasu na przygotowanie i organizacje lekcji;
c) swobodnie organizuje sobie czas i nie musi się ściśle liczyć z ustaleniami programu;
d) stara się poznać i uwzględniać w nauczaniu zdolności, sprawności
i umiejętności, hobby i zainteresowania uczniów.

8.1 Sposoby kształcenia uczniów zdolnych

Sposoby kształcenia uczniów zdolnych to nastawienie na rozwijanie zdolności:

a) szybszy rozwój uczniów zdolnych,
b) wzbogacanie treści kształcenia,
c) grupowanie,
d) kształcenie wielopoziomowe.

Ad.a) Przyspieszanie całościowe nauki szkolnej może odbywać się poprzez: wcześniejsze podejmowanie nauki w szkole, czyli przyjmowanie dzieci do szkoły przed osiągnięciem przez nich wieku obowiązku szkolnego; szybsze opanowanie materiału nauczania polegające na realizacji materiału jednej klasy
w I półroczu, a kolejnej klasy w II półroczu; wydłużenie roku szkolnego - aby przerobić dwa lata w jednej klasie poświęca się wakacje na dokończenie programu nauczania danej klasy (uczeń może sam się uczyć w czasie wakacji albo uczestniczy
w sesji letniej); podwójną promocję (np. z klasy IV do VI); uczenie się zgodnie
z indywidualnym tempem – uczniowie uczą się systematycznie wg własnych możliwości.
Przyspieszanie częściowe – dotyczy niektórych treści, np. matematyka, fizyka. Należy umożliwić uczniom uczenia się różnych treści programowych w różnym tempie (np. uczeń klasy V chodzi na matematykę z uczniami klasy VI, a na resztę przedmiotów z uczniami swojej klasy). Pomocna byłaby tu także sieć placówek oświaty pozaszkolnej, gdzie młodzież mogłaby liczyć na pomoc nauczycieli, instruktorów, specjalistów. Współpraca wychowawcy – koordynatora z rodzicami, nauczycielami instytucji oświaty pozaszkolnej umożliwia udaną realizację zadań dydaktyczno – wychowawczych szkoły i innych instytucji; służy to harmonijnemu łączeniu nauki szkolnej dzieci z rozwojem ich zdolności i zainteresowań.

Ad.b) Wielu pedagogów i psychologów uważa, że należy umożliwić uczniom zdolnym poszerzanie własnej wiedzy. Uważają oni, iż nie skracany okres kształcenia ogólnego przyczynia się do lepszego zdobywania w okresie późniejszym wiedzy specjalistycznej. Według nich nie należy uczniów zdolnych izolować, tworzyć klas specjalnych, lecz pozostawić w klasach zwykłych dla właściwego rozwoju społecznego i intelektualnego wszystkich uczniów. Pozostawienie uczniów zdolnych w klasach zwykłych wpływa pozytywnie na rozwój osobowości pozostałych uczniów.
Jednym z przykładów wzbogacania treści jest tworzenie programów specjalnych dla uczniów bardzo zdolnych. Programy takie są przygotowywane dla uczniów szkół średnich i studentów. Autorami tych programów są najczęściej pracownicy uczelni wyższych (F. Aydelotte – 1921 – prowadził pierwsze specjalne seminaria dla bardzo uzdolnionych).
Inny przykład to zróżnicowanie planów i programów kształcenia na dwie grupy przedmiotów: kursy obligatoryjne dla wszystkich uczniów i kursy do wyboru, dzięki którym uczniowie mogą rozwijać zdolności i uzdolnienia, poszerzać swoją wiedzę
w zakresie wybranych dziedzin.
Duże możliwości wzbogacania treści kształcenia istnieją również
w różnorodnych zajęciach pozalekcyjnych, a więc w kołach zainteresowań, szkolnych klubach, organizacjach społecznych itp. Wszystkie te formy działalności pozalekcyjnej są przeznaczone dla uczestników przejawiających określone zdolności
i zainteresowania. Są zatem szansą rozwoju uczniów uzdolnionych, rozwoju ich szczególnych zdolności. Zajęcia pozalekcyjne stanowią jedną z form umożliwiających kształcenie rozszerzone o tzw. treści pozaprogramowe. Wreszcie, wzbogacenie wiedzy uczniów odbywa się w czasie zajęć organizowanych w placówkach oświaty pozaszkolnej.
Znaczenie pozaszkolnej aktywności uczniów coraz bardziej podkreślają pedagogowie wszystkich krajów, tym więcej, że pozaszkolne źródła wiedzy – m.in. telewizja i radio – są przeważnie bardziej atrakcyjne i aktualne w oferowanych treściach niż szkoła. Problemem do rozwiązania jest więc wykorzystanie owych pozaszkolnych źródeł wiedzy i właściwe kierowanie zarówno procesem kształcenia
w szkole, jak i poza szkołą. Z tym zaś związany jest problem inny – współuczestnictwo w procesie kształcenia nauczycieli, rodziców i innych środowisk.
Pedagogowie podkreślają, że umożliwienie uczniom bardziej intensywnej
i bogatszej treściowo nauki ulubionych przedmiotów nauczania ma istotne znaczenie motywujące do wytężonego wysiłku. Uczniowie zdolni, ucząc się dodatkowych treści, nie tylko nie wykazują większego zmęczenia, lecz sprawiają nawet wrażenie,
iż wypoczywają przy studiowaniu ciekawych dla nich zagadnień. W przypadku uczenia się interesujących treści zjawisko takie można obserwować niemal
u wszystkich uczniów.

Ad.c) Wzbogacanie treści kształcenia , nie zależnie od przyjętego rozwiązania, występuje zazwyczaj wraz z innymi zabiegami pedagogicznymi. Najczęściej sposób ten jest związany z różnymi formami grupowania uczniów zdolnych. Tworzy się więc dla nich specjalne szkoły lub klasy realizujące rozszerzony program.

Ad.d) Kształcenie wielopoziomowe polega na różnicowaniu trudności materiału
z różnicowaniem zakresu treści, towarzyszy temu określona forma organizacyjna. Kształcenie wielopoziomowe jest realizowane w rozmaitych wariantach. Jeden z nich to grupowanie uczniów w klasach różnych ciągów o różnym poziomie nauczania. Grupowanie (tworzenie poziomów) w obrębie różnych przedmiotów sprzyja rozwijaniu uzdolnień uczniów w tych przedmiotach, które ich interesują. Nauczanie
i uczenie się problemowo – grupowe sprzyja uzyskiwaniu przez uczniów zdolnych dużych postępów w nauce.
Program blokowy opracowany przez Cz. Kupisiewicza jest odmianą programu mieszanego, w której obok tekstów programowych występują również treści (bloki)
o charakterze problemowym, operacyjnym. Dzięki włączeniu do tekstów bloków problemowych uczniowie zdolni mogą uczyć się rozwiązując problemy. Do środków dydaktycznych stosowanych w kształceniu wielopoziomowym zaliczamy: układanki, zestawy zadań, skrypty, dodatkowe lektury, gry dydaktyczne itp. W ramach kształcenia wielopoziomowego występuje przyspieszenie nauki, dzięki czemu uczniowie zdolni wcześniej opanowują materiał programowy.
Z analizy różnych sposobów nauczania – uczenia się uczniów zdolnych wynika, że są one związane z licznymi zmianami warunków dydaktycznych – ze zmianami treści kształcenia, zmianami w organizacji procesu kształcenia, odpowiednim doborem metod i środków, a także zdecydowanym zerwaniem sztywnych ram organizacyjnych kształcenia; wiedza o tych zmianach oraz ich przyczynach i skutkach, o wzajemnych zależnościach miedzy elementami systemu dydaktycznego, jest także istotnym składnikiem przygotowania do celowego, świadomego i efektownego kształcenia.

9. Przygotowanie studentów pedagogiki do pracy z uczniem zdolnym

W Projekcie reformy systemu edukacji przygotowanym przez Ministerstwo Edukacji Narodowej za istotne zadanie nowego ustroju szkolnego uznano wskazanie drogi zaspokojenia potrzeb edukacyjnych uczniów szczególnie zdolnych. Chodzi
o stworzenie takich form organizacyjnych pracy z uczniami szczególnie zdolnymi
i uzdolnionymi, które nie pozwolą na zmarnowanie ich talentów.
W prowadzeniu prac w tym zakresie szczególną rolę przypisano Zespołowi ds. Kształcenia Dzieci Szczególnie Uzdolnionych, który powołany został 9 czerwca 1998 roku z inicjatywy ówczesnego wiceministra. Zespół ten rozpoczął pracę od wskazania najważniejszych problemów, poczynając od potrzeby zdefiniowania grupy dzieci
i młodzieży zdolnej po zintegrowaną ofertę edukacyjną dla zaspokojenia jej potrzeb, opartą o odpowiednie uregulowania prawa oświatowego i zasady finansowania zadań realizowanych na rzecz uczniów wybitnie zdolnych oraz udzielania pomocy materialnej uczniom realizującym przyspieszone ścieżki edukacyjne.
Zaproponowano następujące rozwiązania i kierunki działań:
a) wprowadzenie trójstopniowego systemu kształcenia na poziomie przedmaturalnym, co stwarza uczniom warunki pełniejszego rozwoju, ponieważ lepiej sprzyja uaktywnieniu możliwości intelektualnych szczególnie na poziomie gimnazjum i liceum profilowanego;
b) stworzenie bardziej spójnego systemu opieki psychologiczno-pedagogicznej nad uczniami szczególnie zdolnymi, z bogatszą ofertą pomocy kierowanej dla uczniów, rodziców, nauczycieli;
c) modyfikacje systemu kształcenia kadr pedagogicznych (wzbogacenie programu studiów o pedagogikę różnic indywidualnych, pedagogikę kreatywności itp.), a także wprowadzenie tej problematyki do systemu dokształcania i doskonalenia nauczycieli;
d) stworzenie systemu motywującego nauczycieli do systematycznej, efektywnej pracy nad rozwijaniem uzdolnień i zachowań twórczych dzieci;
e) lepsze dostosowanie standardowych zasad kształcenia i wychowania oraz przepisów o działalności eksperymentalnej i innowacyjnej do potrzeb procesu kształcenia uczniów szczególnie zdolnych i uzdolnionych;
f) powstanie możliwości tworzenia przy samorządach lokalnych i regionalnych centrów wspierania rozwoju uczniów wybitnie zdolnych.
Powyższe propozycje uwzględniają wiele uwarunkowań efektywności tego kształcenia. Szczególną, co zrozumiałe, rolę przypisują nauczycielom – ich wiedzy, umiejętnościom i motywacji do pracy w tym zakresie.
Stanowisko takie pozostaje w zgodzie z innym, bardziej ogólnym, według którego to właśnie nauczyciele tak naprawdę zadecydują, w jakim stopniu i zakresie projektowane zmiany w systemie edukacji staną się rzeczywistością. I choć reforma edukacji nie uda się, jeżeli nie zaangażuje się w nią: parlament, rząd, społeczeństwo, samorządy lokalne, nauczyciele, uczniowie i ich rodzice, to jednak zreformują edukację przede wszystkim nauczyciele.
Uwzględniając powyższe stwierdzenia, niezwykle ważne wydaje się przygotowanie nauczycieli do pracy z uczniem zdolnym zdobywane w toku studiów pedagogicznych. Z uwagi na fakt rozpoczęcia reformy we wrześniu 1999 roku istotne stało się określenie poziomu przygotowania do tych zadań studentów kończących aktualnie studia.
Z powyższych powodów zaprojektowano i przeprowadzono sondaż diagnostyczny wśród studentów pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego. Badaniami objęto 152 studentów IV i V roku wszystkich specjalności kończących studia pedagogiczne w roku 2000 i 2001.
W zakresie przygotowania badano wiadomości z zakresu dydaktyki
i psychologii niezbędne do pracy z uczniem zdolnym, umiejętności organizacyjno –metodyczne oraz umiejętności przedmiotowe. W pierwszym zakresie kwalifikacji uwzględniono znajomość i rozumienie pojęć zdolności i uzdolnień, uczeń zdolny, jego cechy, kryteria i metody selekcji spośród innych uczniów zespołu klasowego (wiedza psychologiczna) oraz znajomość metod i form pracy z uczniem zdolnym (wiedza dydaktyczna). Spośród umiejętności organizacyjno – metodycznych wzięto pod uwagę przygotowanie studentów do obserwowania i badania uczniów pod kątem ich zdolności i uzdolnień oraz stosowania właściwych metod i form pracy z uczniami zdolnymi. O umiejętnościach podmiotowych studentów wnioskowano na podstawie wyrażanej przez nich samooceny przygotowania do pracy z uczniem zdolnym oraz potrzeby i zakresów modyfikacji procesu studiowania, jak też potrzeby dokształcania doskonalenia się w tym zakresie. W analizie wyników uwzględniono ich zróżnicowanie specjalnością studiów.
Na podstawie tych badań można stwierdzić krótko, że poziom przygotowania studentów nie budzi optymizmu i wielkiej nadziei na zmianę sytuacji ucznia zdolnego w szkole. Wnioski wynikające stąd dla procesu kształcenia studentów pedagogiki sformułowali sami badani. Ich zdaniem zmiany na lepsze zapewnić może wyższa jakość kształcenia i studiowania, lepsza organizacja i przebieg praktyk pedagogicznych oraz wprowadzenie do planu studiów osobnego przedmiotu o nazwie „praca z uczniem zdolnym” lub „pedagogika zdolności”. Argumentując ten ostatni wniosek studenci podkreślali, że w planie studiów są osobne przedmioty przygotowujące do pracy z uczniami mającymi wielorako uwarunkowane trudności (np. pedagogika specjalna, logopedia, diagnoza i terapia pedagogiczna, elementy kompensacji i korekty, problemy niedostosowania społecznego, patologia społeczna, pedagogika resocjalizacyjna), a brak przedmiotu choćby fakultatywnego obejmującego problematykę pracy z uczniem zdolnym.
Akcentując znaczenie realizacji wskazanych wyżej wniosków studentów, Andrzej Góralski na pytanie: „Co zyskujemy i co tracimy nie podejmując programu opieki nad indywidualnościami?” odpowiedział: „Zyskujemy błogość bezczynności. Tracimy znacznie więcej, tracimy bowiem szansę na nawiązanie współzawodnictwa
z innymi narodami w dziedzinie twórczości, wynalazczości i innowacji, czyli w tych dziedzinach, które coraz wyraźniej stają się decydującymi czynnikami życia i rozwoju społeczeństw”.

LITERATURA

T. Lewowicki „Kształcenie uczniów zdolnych”
W. Pomykało „Encyklopedia Pedagogiczna”, Fundacja Innowacja
K. Kruszewski „Sztuka Nauczania”
L. Bandura „Uczniowie zdolni i kierowanie ich kształceniem”
A.E. Sekowski „Osiągnięcia uczniów zdolnych”
J. Eby, J. Smutny „Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży”
A. Góralski „ Pedagogika zdolności”

Wyświetleń: 3737