Kilka uwag o budowie słowotwórczej nazw zawodów kobiecych

We współczesnym języku obserwuje się tendencję do zaniku form żeńskich w nazwach osobowych własnych i pospolitych. Proces ten widoczny jest także w nazwach zawodów. Zachowały się jednak i funkcjonują do dziś liczne formy żeńskie w obrębie tego typu nazewnictwa. Są to zazwyczaj nazwy wykonawców, których czynność lub przedmiot czynności są typowe albo wyłącznie kobiece i dlatego wymagają użycia gramatycznego rodzaju żeńskiego. Niektóre z nich posiadają odpowiedniki gramatyczne męskie. Pary tych nazw dotyczą przeważnie tej samej czynności, ale o innym zakresie np. gorseciarka (robi gorsety kobiece) - gorseciarz ortopedyczny.

Nazwy mogą też dotyczyć innej czynności związanej jednak w pewnym sensie z tym samym przedmiotem:

maszynistka. - pisze na maszynie
maszynista - prowadzi maszyny, kieruje nimi
modelka - demonstruje modele
modelarz - projektuje albo wykonuje modele

Wśród nazw czynności można wydzielić feminativa czyli nazwy żeńskie pochodne od odpowiednich męskoosobowych. Formant feminatywny wnosi do tego rodzaju nazwy jedynie cechę żeńskości, a znaczenie zasadnicze (zawodu, czynności, cechy itp.) wzięte jest z podstawowej nazwy męskiej.

Do feminativów nie należą: kosmetyczka, modystka, położna, salowa. Salowa - jest to twór odrzeczownikowy ta, która pracuje na sali, utworzony formantem -owa; położna - też twór odrzeczownikowy ta, która jest przy połogu (z wymianą głosek g:ż), utworzony formantem -na. Pochodzenie nie jest zupełnie jasne, gdyż wyraz połóg nie jest dziś używany, lecz zastąpiony przez poród. Współcześnie zatem położna motywuje się raczej położnictwem.

Nazwy modystka i stewardesa są zapożyczeniami przystosowanymi do polskiego systemu deklinacyjnego (z fr. modiste i z ang. stewardess). Ta druga nazwa ma odpowiednik męski w j. ang steward, zapożyczony też przez język polski.

Większość nazw ma swoje odpowiedniki męskie i jest przez nie motywowana. Najczęstszym formantem wyżej wymienionych nazw, jak i w ogóle nazw feminatywnych jest formant - ka. Tworzy on żeńskie odpowiedniki nazw męskich zakończonych na - arz, przy czym następuje zmiana - rz - na - r -

gorseciarz : gorseciarka
pielęgniarz : pielęgniarka
sekretarz : sekretarka

Przy nazwie modelka raczej mamy do czynienia z derywacją od model + ka

Inne nazwy tworzone formantem - ka:

higienista - higienistka
maszynista - maszynistka
telefonista - telefonistka
telegrafista - telegrafistka
dietetyk - dietetyczka (zmiana -k - na - cz -)
instruktor - instruktorka
opiekun - opiekunka

Wyjątek stanowi wyraz wychowawczyni z formantem - yni, od rzeczownika męskoosobowego na - ca, ze zmianą - c na - cz.

Bibliografia:
B. Kreja - "Słowotwórstwo nazw żeńskich we współczesnym języku polskim" /wybrane zagadnienia/ Język Polski (XLIV) 1964 str.129 - 140

Opracowanie: Maria Ząbek

Wyświetleń: 3919