Anna Wojciechowska

Dysfunkcyjność rodziny źródłem trudności wychowawczych.




Rodzina stanowi pierwsze i najbardziej trwałe środowisko społeczno- wychowawcze dziecka. Przyjęty w tym czasie system wartości przekazywany przez rodziców pozostawia trwałe ślady w pamięci i doświadczeniu dziecka, które mają swoje odzwierciedlenie w całym dorosłym jego życiu.

M. Ziemska stwierdza, iż „rodzina jako podstawowa grupa społeczna wypełnia istotne funkcje w interesie społeczeństwa, zaspokajając zarazem potrzeby psychiczne, emocjonalne i społeczne swych członków. A zatem wypełnia dwojakiego rodzaju zadania: wobec społeczeństwa i wobec jednostek wchodzących w jej skład”.

Według D. Golemana życie rodzinne jest „pierwszą szkołą, w której uczymy się, co czuć do samych siebie i jak inni będą reagować na nasze uczucia, co myśleć o takich uczuciach i jaki mamy wybór możliwych reakcji, jak odczytywać i wyrażać nadzieje i obawy”.

Powodzenia w społecznym i psychicznym kształtowaniu dziecka w takim samym stopniu zależą od czynników biologicznych jak i funkcjonowania rodziny. Pierwsze lata dziecka są najważniejsze. Kształtują się wówczas wartości, postawy, stosunek do siebie i innych ludzi, czyli to wszystko, co będzie stanowiło swoisty fundament dla losów człowieka.

Ogromne znaczenie pierwszych lat życia wiąże się między innymi z faktem ciągłego charakteru oddziaływań rodziny na dziecko poprzez codzienne sytuacje. Wraz z wiekiem dziecka niektóre funkcje rodziny przejmują stopniowo inne środowiska wychowawcze. Ich oddziaływanie nie ma już jednak takiej mocy, jaką posiadała rodzina. Działania wychowawcze rodziny obejmują wiele różnorodnych funkcji. Do najważniejszych dla prawidłowego przebiegu procesu kształtowania postaw społecznych można zaliczyć: zaspokojenie potrzeb dziecka oraz przekazywanie określonego systemu wartości i norm społecznych.

Rodzina zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka. Kształtuje zarazem nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne.

Potrzeby to odczuwalny brak, do zlikwidowania, którego dąży organizm. Są źródłem aktywności człowieka. Nie ma, bowiem aktywności, bez potrzeby i nie ma potrzeb, które by nie spowodowały aktywności. Wyróżniamy dwa rodzaje potrzeb: wrodzone i nabyte.

Potrzeby wrodzone, czyli pierwotne są uwarunkowane biologicznie i powstają w sytuacji braku czegoś, co jest niezbędne dla utrzymania człowieka przy życiu i przetrwania gatunku . K. B., Medsen wymienia następujące potrzeby tego typu: głód, pragnienie, popęd płciowy, macierzyństwo, temperatura, unikanie bólu, wypróżnianie, oddychanie, wypoczynek i sen.

Potrzeby nabyte, czyli wtórne to takie, które powstają w toku życia człowieka i są kształtowane indywidualnie, ale uwarunkowane społecznie. W tym przypadku K. B. Madsen wymienia następujące potrzeby: kontakt społeczny, osiągnięcia, prestiż, posiadanie. A. H. Maslow dodaje jeszcze takie potrzeby jak: potrzebę przynależności i miłości, szacunku i samo urzeczywistnienia.

Warunkiem prawidłowego rozwoju jest zaspokojenie potrzeb pierwotnych i stworzenie możliwości realizacji potrzeb wtórnych. Niezaspokojenie potrzeb pierwotnych blokuje możliwość rozwoju i realizacji potrzeb wtórnych.

Ogromną rolę w indywidualnych potrzebach każdego człowieka odgrywa otoczenie społeczne. Człowiek musi przystosować się do społeczności składającej się z ludzi o różnych potrzebach i mechanizmach adaptacyjnych. W sytuacji, gdy realizacja własnych, wzajemnie ze sobą powiązanych motywów przebiega w sposób harmonijny i nie niosący szkody nikomu, a jednocześnie nie pozostaje w sprzeczności z prawami innych osób, to wtedy mamy do czynienia z dobrym przystosowaniem.

Tak, więc dobre przystosowanie polega na realizacji wszystkich motywów (przetrwania, społecznych i wyższych), które stanowią całościowy i spójny system, poprzez efektywne zachowanie w realnym otoczeniu.

Rodzina przekazuje dzieciom określony system wartości i norm społecznych. Rozwój społeczny oznacza nabywanie umiejętności zachowania się zgodnego ze społecznymi oczekiwaniami. Następuje on w procesie socjalizacji. Oczekiwanym skutkiem jest osiągnięcie dojrzałości społecznej, czyli takiego poziomu wiedzy społecznej i takiego rodzaju doświadczenia społecznego, które pozwalają na sprawne funkcjonowanie w różnych grupach i sytuacjach społecznych.

Rodzice i inni członkowie rodziny stanowią dla dziecka model osobowy i kształtują wzory zachowań w konkretnych sytuacjach dnia codziennego. Dziecko obserwuje pewne zachowania i naśladuje je. Naśladowane zachowania utrwalają się jako określone tendencje, co powoduje, że mogą przejawiać się w rozmaitych sytuacjach i formach.

Rodzina, która nie spełnia swoich funkcji wychowawczych jest nazywana rodziną dysfunkcyjną. Możemy wyróżnić następujące typy rodzin dysfunkcyjnych: rodzina z problemem alkoholowym, rodzina przestępcza, rodzina niepełna, rodzina wielodzietna, rodzina „bez miłości”.

Rodzina z problemem alkoholowym to rodzina, w której choćby jedno z rodziców nadużywa alkoholu, jest uzależnione. Charakterystyczne dla tego typu rodziny jest odwrócenie ról będące wynikiem uwikłania żony (matki) w problem picia męża. Jej rola w rodzinie jest zakłócona, ponieważ większość obowiązków, które powinien wykonywać ojciec spoczywa na matce.

Alkoholik nie wypełnia swojej roli: współmałżonka, rodzica i partnera życiowego nie wywiązuje się z umów, nie dotrzymuje terminów. W takiej sytuacji matka może odreagowywać napięcie i przeciążenie przerzucając

Część obowiązków na dzieci. Dziecko przejmuje obowiązki ojca lub matki (czasem obojga), zajmuje się domem, opiekuje młodszym rodzeństwem, zdobywa pieniądze.

Emocjonalna atmosfera rodziny alkoholowej jest przepełniona wstydem, żalem, złością, lękiem, poczuciem krzywdy i winy, urazy, agresji. Wstyd i lęk każą kłamać zarówno przed innymi (sąsiadami, kolegami), jak i przed sobą. Ukrywanie problemu prowadzi do ograniczania kontaktów towarzyskich. Rodzina izoluje się.

U dzieci z rodzin alkoholowych mogą rozwijać się różne symptomy zaburzeń: snu, łaknienia, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania, trudności w uczeniu się, lub utrwalają się patologiczne wzory przystosowania. Dzieci z rodzin alkoholowych maja często niskie pozycje w klasie, szczególnie, jeśli wiąże się to z niskim statusem materialnym rodziny, oznakami zaniedbania (w zakresie higieny i stroju)

Rodziny przestępcze to takie, w których przynajmniej jedno z rodziców (opiekunów) lub rodzeństwa weszło na drogę przestępstwa.

W przypadku rodziny przestępczej wyróżniają się dwa jej modele. Pierwszy, w którym ktoś z rodziny był karany sądownie, odbywa karę więzienia lub spłaca zasądzoną grzywnę. Drugi to rodzina, w której jedno lub oboje rodzice utrzymują się z działalności niezgodnej z prawem, a fakt ten nie został ujawniony. Każda z tych rodzin niesie inne konsekwencje dla rozwoju dziecka.

W pierwszym przypadku pogarszają się warunki materialne, co wyraża się często w trudnościach z zaspokojeniem podstawowych potrzeb bytowych, niedożywieniu dzieci, zaniedbaniu, itp. Rodzina jest zdezorganizowana, następuje osłabienie więzi emocjonalnej.

Drugi model rodziny sprzyja uczeniu się norm życia przestępczego. Dzieci często wiedzą, że działalność rodziców jest niezgodna z prawem, jednak widząc w tym korzyści akceptują ten stan.

Dzieci w rodzinach przestępczych uczą się głównie na zasadzie modelowania. Jeżeli jeden z rodziców jest przestępcą, dla dziecka jego sposób życia stanowi wzór. Szybko staje się normą, systematycznie wzmacnianą. Dziecko przejmuje poglądy i przekonania przestępcze.

Szczególne niebezpieczeństwo stanowi fakt, że funkcjonowanie dzieci w takich rodzinach wiąże się ze zjawiskiem solidarności w stosunkach wewnątrzrodzinnych. Dzieci czują się silnie związane z rodziną. Często rodzic wprowadza dziecko w świat przestępczy od wczesnego dzieciństwa.

U dzieci występuje rodzaj dumy z przynależności do rodziny przestępczej. Dzieci takie są zbuntowane, nie zgadzają się na życie zgodne z powszechnymi normami społecznymi, stąd sprawiają trudności wychowawcze w szkole, wagarują, wchodzą do grup przestępczych i subkulturowych. Ponieważ mają tendencje do impulsywnego zachowania i natychmiastowego zaspokajania swoich potrzeb wybierają grupy agresywne, które demonstrują siłę. Postawa, siła kreują ich często na przywódców grupy. Spotkanie osób podobnych sobie potęguje istniejące tendencje przestępcze i sprzyja ich realizacji.

Początkowo celem tworzenia się grup mogą być zarówno wspólne zabawy, jak i próba zdobycia siłą przewagi nad słabszymi, czy bardziej uległymi. Zdarza się również, że nieletni są wykorzystywani do popełniania przestępstw zaplanowanych przez osoby dorosłe. Znaczenie ma, bowiem inna odpowiedzialność nieletnich oraz środki stosowane wobec nich przez sądy.

Tego typu sytuacje prowadzą do tworzenia się zjawiska demoralizacji, które przejawia się w naruszaniu zasad współżycia społecznego, popełnianiem czynu zabronionego, uchylaniem się od obowiązku szkolnego, używaniem alkoholu oraz innych środków celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianiem nierządu, włóczęgostwem i udziałem w grupach przestępczych.

Kolejnym typem rodziny dysfunkcyjnej jest rodzina niepełna, czyli taka, w której matka lub ojciec samotnie wychowuje dzieci w wyniku różnych sytuacji życiowych.

Gdy rozbicie rodziny jest spowodowane śmiercią jednego z rodziców i gdy dzieci zdają sobie sprawę, że ojciec czy matka nigdy nie wrócą, opłakują stratę. Często mają żal do rodzica, który nie żyje, o to, że je opuścił i przenoszą swoje uczucia na tego rodzica, który pozostał. To daje dziecku szansę wyrównania zachwianego poczucia bezpieczeństwa. Zdarza się jednak, że rodzic, który pozostał, jest pogrążony w smutku i żałobie do tego stopnia, że dzieci są zdane tylko na siebie, co rodzic i poczucie osamotnienia, odtrącenia i prowadzi do urazów.

Śmierć jednego z rodziców stanowi poważny wstrząs w życiu dziecka. W pierwszych latach życia dziecka strata matki jest dla niego bardziej niebezpieczna niż strata ojca. Gdy jednak dzieci są starsze, utrata ojca bywa równie obciążająca jak matki, a w przypadku chłopców może być poważniejsza. Dla starszych chłopców utrata ojca oznacza, że nie mają takiego źródła identyfikacji jak ich rówieśnicy, co powoduje trudności z przyjmowaniem norm dotyczących roli mężczyzny, a czasem nawet bunt przeciwko kobiecym „rządom” w domu i szkole.

Rozbicie rodziny z powodu rozwodu zwykle jest bardziej szkodliwe dla dzieci i dla układów rodzinnych niż spowodowane śmiercią. Są dwie przyczyny tego stanu. Po pierwsze dzieci są narażone na niezwykle trudny okres przedrozwodowy. Rodzice zajęci narastającymi konfliktami między sobą rzadko liczą się z uczuciami dzieci, a wręcz wykorzystują je, próbując manipulować uczuciami dzieci, jak i drugiego z rodziców. Obraz matki lub ojca ukształtowany przez dziecko wówczas, gdy tworzyli jeszcze zgodne małżeństwo, zostaje zachwiany lub załamuje się całkowicie. Dziecko czuje się osamotnione i bezradne. Jego potrzeba bezpieczeństwa i przynależności do obojga rodziców zostaje zagrożona. W okresie przedrozwodowym większość dzieci przechodzi przez pięć faz, z których cztery pierwsze odnoszą się do rodzin dysfunkcyjnych. Pierwszą z nich jest wypieranie się rozwodu. Dziecko odrzuca sygnały świadczące o rozbiciu rodziny.

W drugiej fazie, którą stanowi kryzys emocjonalny, pojawiają się u dziecka wybuchy gniewu na osoby, które są zamieszane w tę sytuację. Proteguje się napięcie emocjonalne, poczucie winy, oszukanie i odrzucenie. Ten stan prowadzi do fazy trzeciej, którą jest „wołanie o pomoc”. W tej sytuacji dziecko podejmuje próby połączenia rodziców. Stara się na przykład zwrócić ich uwagę na siebie. Dokonuje wówczas czynów zabronionych – pije alkohol, zażywa narkotyki, sprawia kłopoty w szkole, wchodzi do grup przestępczych, a nawet ucieka z domu.

Czwartą fazą jest depresja. W tym czasie nasilają się zachowania patologiczne i następuje stopniowe wyłączanie się z życia rodzinnego (ucieczka od problemu) albo rezygnacja z zachowań patologicznych, izolacja emocjonalna od rodziny.

Ostatnią fazą jest akceptacja rozwodu, kiedy to dziecko zaczyna się adoptować do nowej sytuacji.

Rozbicie rodziny na skutek rozwodu ma również konsekwencje w życiu społecznym dziecka, szczególnie wśród rówieśników. Jest to dotkliwie odczuwane, gdy rodzic, który odszedł zrywa kontakty z dzieckiem lub są one bardzo ograniczone. Dzieci czują się wówczas zakłopotane lub zawstydzone, gdy okazuje się, że inne dzieci spędziły niedzielę z ojcem np. na rybach. Próbują się często bronić, tworząc fałszywe legendy mające uzasadniać nieobecność ojca, Zdarza się, że nasila się wówczas niechęć wobec matki (dotyczy to głównie chłopców). Stają się oni rozdrażnieni, łatwo wpadają w gniew, mają pretensje o różne drobne sprawy. Sytuację pogarsza często postawa matki wobec byłego męża pełna niechęci.

Kolejnym typem rodziny dysfunkcyjnej jest rodzina wielodzietna. Przez rodzinę wielodzietną rozumiemy taką, w której jest czworo i więcej dzieci.

W rodzinach wielodzietnych najczęściej pojawia się zaniedbanie na skutek niezaradności wychowawczej rodziców. Rodzice zaniedbujący w rodzinach wielodzietnych to najczęściej osoby mające niskie wykształcenie i pochodzące z podobnych rodzin.

W rodzinach wielodzietnych panuje często chaos – brak wyraźnie zaznaczonych ról i związanego z nim zakresu praw i obowiązków. W domu panuje nieład, ponieważ jedno dziecko przerzuca na drugie odpowiedzialność za porządek.

Dzieci są często niedożywione, nie mają nawyków higienicznych. Brak norm i znajomości zasad życia z innymi ludźmi, prawidłowych, satysfakcjonujących kontaktów, a przede wszystkim nie zaspokojenie wielu podstawowych potrzeb powoduje, że dzieci z rodzin wielodzietnych są niezaradne, podporządkowane, poszukują wzoru i akceptacji innych. Zdarza się, że w poszukiwaniu i zaspokajania potrzeb materialnych, czyli posiadania tego, co mają ich rówieśnicy trafiają do grup przestępczych.

Ostatnim typem rodziny dysfunkcyjnej jest tzw. rodzina „bez miłości”. Rodzina „bez miłości” to rodzina z pozoru „normalna”. Nie ma w niej zjawisk jawnej patologii, jest za to patologia często starannie ukryta za pozorami powodzenia finansowego, opiekunek do dzieci, zaspokajania wszelkich potrzeb materialnych, lekcji języków obcych, tenisa, baletu. Takie działania mają wynagradzać brak czasu lub chęci poświęcania go dla dziecka. W konsekwencji prowadzi to do nieumiejętności nawiązania bardziej efektywnej komunikacji z dzieckiem i wytworzenia w rodzinie atmosfery szczerości i zaufania. Dzieci z takich rodzin czują się zagubione, trudno im odnaleźć swoje miejsce w życiu, bo nie znają nawet swego miejsca w rodzinie. W miarę wkraczania w szerszy świat społeczny swoiste „kalectwo” emocjonalne coraz bardziej się ujawnia w różnych zachowaniach często nieakceptowanych przez dorosłych.

Wśród rodzin dysfunkcyjnych, w których dzieci doświadczają zaniedbań emocjonalnych można wyróżnić: rodziny nadmiernie wymagające oraz rodziny nadmiernie rygorystyczne.

Pierwszy typ rodzin jest charakterystyczny dla rodziców o nadmiernych ambicjach wobec dzieci. Działają tu nierzadko zawiedzione ambicje własne rodziców i pragnienie, aby ich dzieci osiągnęły „lepszy status” społeczny, materialny. Rodzice ograniczają kontakty swoich dzieci, pilnują żeby lekcje były zawsze odrobione. Gdy dzieci nie mogą sprostać tym wymaganiom rodzicielskim czują się odrzucone i mogą umyślnie osiągać wyniki poniżej swoich możliwości, czy też sprawiać trudności wychowawcze. Mogą poszukiwać drogi ucieczki z trudnej sytuacji w alkoholu, narkotykach, sektach religijnych. W rodzinie mają poczucie własnej nieadekwatności, zabarwione często poczuciem krzywdy, że rodzice krytykują je za zbyt małe osiągnięcia.

Rodzice mogą stosować również inny styl wychowania – nadmiernie krytykujący. Jest on oparty na systemie zakazów, nakazów i ich bezwzględnym egzekwowaniu. Takie rodziny kształtują nieśmiałe, podporządkowane, posłuszne dziecko. Niewiele jest zachowań, które rodzice akceptują, wiele zaś takich, które się im nie podobają. Tacy rodzice wychowują dzieci niepewne własnej wartości, bezustannie poszukujące akceptacji, oczekujące wsparcia od innych. W szkole na przerwie stoją z boku i czekają, aż ktoś wyciągnie do nich rękę i na przykład zaprosi do wspólnej zabawy albo na urodziny.

Dzieci z wymienionych rodzin są często bardzo podatne na wpływy – łatwo ulegają silnym osobowościom. W poszukiwaniu akceptacji mogą trafić do grupy rówieśniczej, której przywódca potrafi wykorzystać niezaspokojone potrzeby, oferując ich namiastkę, która w „sytuacji braku” bywa wystarczająca do utrzymania dziecka w grupie.

Życie w rodzinie dysfunkcyjnej sprzyja przyjmowaniu przez dzieci patologicznych wzorów przystosowania i wypracowaniu swoich wzorców, reagowania na różne sytuacje. Można je sprowadzić do trzech form. Są to:

1. Dążenie ku obiektowi emocji. Jest to prosta reakcja oparta na braniu tego, czego się pragnie. W skrajnych przypadkach może się kształtować u dziecka postawa roszczeniowa oparta na założeniu, że „wszystko mu się należy”. Pewną odmianą takiego zachowania jest pojawienie się mechanizmu skupiania na sobie uwagi.

2. Agresja – atak na obiekt emocji. W tym przypadku dzieci uczą się, że najprostszą formą radzenia sobie z przeszkodami na drodze do celu jest atak. Takie podejście może być pozytywne, pod warunkiem, że nie stanie się dominującą formą zachowania w różnych sytuacjach. Wówczas, bowiem dzieci ujawniają bezmyślną, niekontrolowaną agresję skierowaną na osoby lub przedmioty stanowiące przeszkodę w realizacji ich potrzeb.
Jeżeli bezpośredni atak na przeszkodę nie powiódł się, lub jest niemożliwy, dziecko często zwraca swoją agresję przeciwko jakiejś niewinnej osobie lub rzeczy, próbując rozładować napięcie powstałe w niepowodzeniu.

3. Wycofanie – rezygnacja z obiektu emocji – ma miejsce wtedy, gdy dążenia dziecka będą blokowane pojawianiem się przeszkód niemożliwych do pokonania, może ono wówczas reagować ucieczką. Będzie starało się ukrywać, unikać ryzyka dalszych przykrości, wstydu, frustracji.

Formą wycofania się jest też regresja. Polega ona na pojawianiu się zachowań charakterystycznych dla wcześniejszych faz rozwojowych, np. właściwych dla niemowlęctwa.
Wycofanie może również przybrać formę ucieczki w fantazję. Dziecko wyobraża sobie, że posiada to, czego mu brakuje, buduje fikcyjną rzeczywistość i często coraz bardziej się w niej zamyka, trudno z nim nawiązać kontakt.

Często zauważalnym jest również mechanizm błędnego, koła, który sprzyja powstawaniu i nasilaniu się tendencji do zachowań patologicznych. W typowej sytuacji błędnego koła dzieci początkowo mogą przejawiać zachowania mające na celu przyciągnięcie uwagi rodziców, zmuszanie ich do zainteresowania, np. poprzez drobne przewinienia.

Większość dzieci uczy się, że ludzie zwracają na nie więcej uwagi, gdy są niegrzeczne, niż wtedy, gdy są grzeczne. Dlatego też wybierają takie zachowania, które uwagę przyciągną. Do typowych przewinień dzieci mających na celu zwrócenie na nie uwagi należą: kłamstwo, oszukiwanie, kradzieże, destruktywizm.

Im rodzina bardziej odbiega od normy rodzi się niebezpieczeństwo wystąpienia zjawisk patologicznych. Najczęściej spotykanymi ich przejawami są: systematyczne wagary, wielogodzinne przebywanie poza miejscem zamieszkania bez kontroli rodziców, lub opiekunów zachowanie agresywne, ucieczki z domu, palenie tytoniu, picie alkoholu, odurzanie się środkami toksycznymi, popełnianie wykroczeń i drobnych kradzieży, porzucenie szkoły.

Jeżeli rodzina rodzi poczucie wyobcowania, ma to wpływ na poszukiwanie innych grup, w których można zaspokoić swoje podstawowe potrzeby psychiczne i duchowe. Środowisko narkomanów przyjmie ich takimi, jacy są i niczego nie oczekuje. Podobny mechanizm kieruje młodych ludzi do sekt religijnych, które oferują miłość, przyjaźń, zrozumienie i czas na wysłuchania wszystkich żalów i krzywd.

Tak, więc rodzina dysfunkcyjna ma ogromny wpływ na zachowanie dzieci. Dzieci żyjące w rodzinach dysfunkcyjnych stanowią tzw. grupę podwyższonego ryzyka. Oznacza to większe prawdopodobieństwo wystąpienia trudności wychowawczych, do niedostosowania społecznego oraz naruszania norm prawnych.


Bibliografia


Dymek – Balcerek K., Być rodzicem, [w:] „Edukacja i dialog”, 1996, nr 3

Dymek – Balcerek K. (red.),Dziecko w obliczu patologii społecznej dnia codziennego, t. II, Radom 1998.

Fowards S., Toksyczni rodzice, Warszawa 1992.

Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997

Izdebska H., Funkcjonowanie rodziny, a zadania opieki nad dzieckiem, Wrocław 1979.

Madsen K. B., Teorie motywacji, Warszawa 1980.

Maslow A. H., Teorie hierarchii potrzeb, [w:]Problemy osobowości I motywacji w psychologii amerykańskiej, red., J. Reykowski, Warszawa 1964.

Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Warszawa 1979.

Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Wyświetleń: 12699