Dziecko z fobią szkolną - analiza przypadku
I. Identyfikacja problemu
Pierwsza klasa gimnazjum roku szkolnego 2005/2006. Jedna z uczennic klasy nie została zaakceptowana przez swoje koleżanki i kolegów. Uczennica spokojna, sympatyczna, koleżeńska jednak bardzo nieśmiała i często skarżąca się na bóle brzucha i głowy.
Trudności w kontaktach z rówieśnikami uwidoczniły się poprzez:
• izolowanie się od rówieśników,
• unikanie udziału w imprezach i wycieczkach klasowych,
• brak kontaktu słownego z rówieśnikami oraz nauczycielami.
Często zdarzały jej się nieobecności, co powodowało większą izolację od grupy rówieśników. Pozostali uczniowie nie reagowali na zachowania dziewczynki,
nie próbowali nawiązać z nią kontaktu, wręcz ją ignorowali, stąd uczennica nie uczestniczyła w życiu klasy.

II. Geneza i dynamika zjawiska
Obserwacja w różnych sytuacjach cały zespół klasowy ze zwróceniem uwagi na Agnieszkę potwierdziła podejrzenia, że dziewczyna wykazuje stany lękowe przed nowymi sytuacjami. Oceny, które otrzymywała nie były zadawalające. Z rozmów przeprowadzonych z nauczycielami wynikało, że na innych przedmiotach nie chce odpowiadać, twierdzi, że się do nich nie przygotowała. Obserwację potwierdziły także rozmowy z matką, która twierdziła iż córka skarży się na częste bóle brzucha i kategorycznie odmawia pójścia do szkoły. Te zachowania powtarzały się przed konkretnymi lekcjami. Dziewczynka reagowała lękiem na podniesiony głos nauczyciela lub przykre słowa innych uczniów. W Wyniku złego samopoczucia na lekcjach wcześniej wracała do domu. Silne dolegliwości mijały z chwila wejścia uczennicy do mieszkania. Agnieszka skarżyła się na zaczepki i drwiny ze strony kolegów, twierdziła, że nie czuje się dobrze w klasie.
Po rozpoznaniu sytuacji rodzinnej dziewczynki: uczennica jest wychowywana tylko przez matkę, która po odejściu ojca – alkoholika, stała się nadopiekuńcza w stosunku do niej i jej młodszej siostry.
Obecnie powszechnie akceptowany jest pogląd, zgodnie z którym odmowa chodzenia do szkoły stanowi niejednolity problem o skomplikowanym podłożu. Dlatego przy stawianiu diagnozy ważne jest ustalenie potrzeb, które zaspokaja dziecko, opuszczając zajęcia szkolne. Zrozumienie, co zyskuje dziecko przez niechodzenie do szkoły powinno pomóc terapeucie opracować najskuteczniejszy plan interwencji. Wyróżniono kilka kategorii przyczyn pojawiania się fobii:
Kategoria 1 Unikanie specyficznych miejsc w szkole budzących strach lub ogólna nadmierna lękliwość. Dziecko boi się określonego miejsca w szkole (np. korytarza, toalet) sytuacji (np. sprawdzania wiadomości) lub osoby (np. wybranego nauczyciela).
Kategoria 2 Ucieczka od szkolnych sytuacji awersyjnych. Mogą one być związane z niezadowalającymi relacjami interpersonalnymi w szkole (z rówieśnikami lub nauczycielami). Najczęściej za bardzo nieprzyjemne są uważane sytuacje oceniania.
Kategoria 3 Skupianie uwagi na sobie lub lęk przed rozstaniem z bliską osobą (lęk separacyjny). Może objawiać się w postaci napadów złego humoru i/lub narzekania na dolegliwości fizyczne, gdyż dziecku zależy przede wszystkim na pozostaniu w domu z rodzicem lub inną ważną osobą.
Kategoria 4 Nagradzające doświadczenia pozaszkolne. Dzieci należące do tej kategorii pragną pozostać w domu dlatego, że dzięki temu mogą oddawać się ulubionym zajęciom, jak np. oglądanie telewizji lub przebywanie z kolegami.
Wspólnie z pedagogiem szkolnym i za zgodą matki, uczennica została skierowana na badania do Poradni Pedagogiczno – Psychologicznej. Zdiagnozowano u niej fobię szkolną. Na tej podstawie przydzielone jej zostało nauczanie indywidualne. Z uwagi na złożoną naturę problemu odmowy chodzenia do szkoły opracowanie właściwego planu interwencji wymaga dokonania szczegółowej diagnozy każdego przypadku. Ważne jest, aby funkcjonowanie afektywne, poznawcze i behawioralne dziecka rozpatrywać zarówno ogólnie, jak i w odniesieniu do samego problemu odmowy chodzenia do szkoły. Większość terapeutów wykorzystuje cały szereg procedur diagnostycznych, począwszy od wywiadu z dzieckiem (indywidualnego oraz w otoczeniu rodziny), poprzez wykorzystanie kwestionariuszy samoopisu, oceny dziecka przez ważne osoby (np. rodziców, nauczycieli), samoobserwację dziecka (np. prowadzenie pamiętnika i notowanie w nim własnych uczuć i zachowań), po bezpośrednią obserwację zachowania dziecka w domu i w środowisku szkolnym oraz ocenę dynamiki rodziny.
Na wstępie kompletowane są informacje na temat ogólnego funkcjonowania dziecka w domu i w szkole. Szczegółowo badany jest charakter odmowy udziału ucznia
w zajęciach lekcyjnych w celu ustalenia zakresu trudności dziecka. Następnie są analizowane specyficzne elementy otoczenia dziecka, które wywołują strach oraz sposób, w jaki reagują na nie inni ludzie. Na tym wczesnym etapie terapeuta może stwierdzić czy odmowa chodzenia do szkoły nie jest jedynie objawem innego, poważniejszego problemu, np. prawdziwej choroby, głębokiej depresji, agorafobii, skomplikowanych trudności w nauce lub ogólnej skłonności do zachowań buntowniczych i wyzywających.
Wielu terapeutów zaleca stosowanie narzędzi samoopisu, które pozwalają określić sposób spostrzegania przez dziecko jego własnych uczuć i emocji.
Narzędzia diagnostyczne tego typu zazwyczaj wymagają od dzieci reagowania na rozmaite sytuacje w nich przedstawione.
Metody interwencji
Stworzenie uniwersalnej strategii, skutecznej w każdym przypadku odmowy chodzenia do szkoły okazało się niemożliwe. Nie ulega jednak wątpliwości, że jeśli instytucje pomocy i szkoła nie są w stanie nawiązać współpracy i uznać wkładu drugiej strony
w leczenie, szansa dziecka na udany powrót do szkoły maleje.
Podejścia w terapii odmowy chodzenia do szkoły dzieli się tradycyjnie na: psychodynamiczne, zajmujące się zaburzeniami myślenia, odczuwania i zachowania, wykorzystujące różne formy terapii indywidualnej, grupowej
lub rodzinnej oraz na podejścia behawioralne, wychodzące z założenia, że zaburzone zachowania zostały wyuczone i można ich oduczyć poprzez zastosowanie odpowiednich technik behawioralnych. W podejściu behawioralnym stosuje się stopniowe osłabianie związku pobytu w szkole ze skojarzonymi z nim negatywnymi emocjami, dbając jednocześnie o to, by pożądane zachowania dziecka (czyli obecność w szkole) były konsekwentnie nagradzane, a niepożądane - karane.

III. Znaczenie problemu
Omawiany problem fobii szkolnej występujący u dziewczynki wymagał natychmiastowej interwencji ze strony wychowawcy, bowiem trudności w kontaktach z rówieśnikami, brak poczucia bezpieczeństwa, świadomość dezaprobaty, niskie poczucie własnej wartości, niezaspokojona potrzeba uznania przez rówieśników mogły doprowadzić młodą osobę do wielu negatywnych zachowań i problemów, które już zaczęły ujawniać się w postaci pierwszych poważnych problemów zdrowotnych.

IV. Prognoza
• negatywna:
w przypadku nasilenia się problemu i braku interwencji nauczyciela mogą pojawić się trudności w nauce i w samoakceptacji. Sytuacje lękowe takie jak brak poczucia pewności i bezpieczeństwa, świadomość dezaprobaty, niskie poczucie własnej wartości, niezaspokojona potrzeba uznania przez rówieśników, mogą stać się przyczyną wielu problemów zdrowotnych i niepowodzeń szkolnych.
• pozytywna:
po przeprowadzeniu zaproponowanych działań spodziewane jest ustąpienie objawów fobii i zaakceptowania uczennicy przez klasę. Uczennica, mając wsparcie wychowawcy, nauczycieli innych przedmiotów odnajdzie własne miejsce w grupie rówieśników. Będzie mogła rozwijać własne zainteresowania, co przyczyni się do wzrostu samooceny dziewczyny i zaspokoi jej potrzebę uznania przez rówieśników.

V. Propozycje rozwiązania problemu
• przeprowadzenie rozmowy z:
- uczennicą,
- nauczycielami uczącymi w klasie I gimnazjum,
- indywidualnie z poszczególnymi uczniami klasy,
- dyskusje i propozycje rozwiązań problemu przedstawione przez zespól klasowy;
• sięgnięcie do fachowej literatury wyjaśniającej rodzaj problemu, jego przyczyny
i sposoby rozwiązania;
• przeprowadzenie zajęć z pedagogiem szkolnym.
VI. Wdrażanie oddziaływań
Wobec dzieci odmawiających chodzenia do szkoły stosuje się wiele rozmaitych oddziaływań, np. niektóre techniki terapii poprzez rozmowę, techniki behawioralne
oraz leczenie farmakologiczne. Do najczęściej stosowanych zalicza się:
• systematyczną desensytyzację;
• techniki emotywno - wyobrażeniowe;
• kształtowanie i kontrolę systemu wzmocnień;
• modelowanie;
• trening umiejętności społecznych;
• terapię poznawczą;
• terapię rodzinną;
• leczenie farmakologiczne;
Dalej przedstawiono krótki opis każdej z wymienionych technik.
Systematyczna desensytyzacja
Systematyczna desensytyzacja przebiega zazwyczaj w trzech etapach:
1. Uczenie podopiecznego coraz głębszego relaksu. Podczas treningu systematycznie rozluźnia się i napina określone grupy mięśni (np. ręce i ramiona, nogi
i stopy). W przypadku młodszych dzieci dodatkowo stosuje się symbolikę wyobrażeniową. Podczas jednej, sesji, trwającej 15 - 20 minut, pracuje się najwyżej z trzema grupami mięśni.
2. Konstruowanie hierarchii sytuacji lękotwórczych. Dziecko i terapeuta wspólnie uzgadniają główny rodzaj lęku (np. lęk przed pobytem w szkole). Uczeń otrzymuje pewną liczbę pustych kartek, na których ma opisać pokrótce każdą sytuację
(np. przebieranie się przed zajęciami wf) wywołującą ten lęk. Zadaniem dziecka jest opisanie sytuacji powodujących lęk o różnym nasileniu lub inne rodzaje dyskomfortu psychicznego. Następnie opisane na kartkach sytuacje porządkuje się pod względem natężenia lęku, jaki wywołują. W miarę potrzeby, podczas kolejnych sesji dziecko wypełnia dodatkowe kartki, aż do utworzenia hierarchii sytuacji od niewywołujących lęku do tych, które wywołują najsilniejsze emocje.
3. Eliminacja lęku przez relaksację w każdej z omawianych sytuacji. Kiedy dziecko osiągnie wprawę w stosowaniu technik relaksacyjnych, prosi się je o wyobrażenie sobie sytuacji opisanych na kartkach, począwszy od najmniej lękotwórczych. Podczas jednej sesji terapeuta zajmuje się trzema lub czterema sytuacjami. Celem tej metody jest skojarzenie sytuacji lękotwórczej ze stanem relaksacji i w rezultacie złagodzenie lęku.
Techniki emotywno - wyobrażeniowe
Technika emotywno - wyobrażeniowa to kolejna metoda redukcji strachu, podobna do systematycznej desensytyzacji. Polega ona na kojarzeniu każdej sytuacji
w hierarchii strachu z wyobrażonymi scenami, które wywołują uczucie pewności siebie, dumy, afektacji, rozbawienia i tym podobnych reakcji hamujących lęk. Najczęściej przywoływane i wyobrażane są typowe wizerunki bohaterów dziecięcych (np. sławnego piłkarza) oraz czynności, które dziecko bardzo chciałoby wykonywać (np. kierowanie motorówką). Następnie kojarzone są one z elementami hierarchii strachu przez krótkie historyjki. Tak jak w przypadku systematycznej desensytyzacji, procedurę powtarza się aż do ustąpienia niepotrzebnego lęku w sytuacji wywołującej najsilniejsze emocje.
Kształtowanie i kontrola systemu wzmocnień
Techniki te są oparte na założeniach behawioryzmu. Szczególną uwagę zwraca się
w nich na wydarzenia zachodzące przed i po danym zachowaniu i modyfikuje się
je w celu wywołania pożądanej zmiany zachowania. W przypadku odmowy chodzenia
do szkoły podejście to uwzględnia maksymalne zwiększenie liczby doświadczeń pozytywnych w nagrodę za pójście do szkoły oraz minimalizowanie nagród związanych
z pozostawaniem w domu. Do typowych elementów tej metody należą: ograniczenie uwagi rodziców i rodzeństwa, którą skupia na sobie pozostające w domu dziecko, usunięcie przyjemności w rodzaju oglądania telewizji lub gry na komputerze w ciągu dnia, a także wieczorem i w weekendy.
Jedna z procedur polega na stopniowej modyfikacji zachowania dziecka przez zastosowanie tzw. kontyngentnego wzmacniania aż do osiągnięcia pożądanych efektów. Proces ten przebiega często w kilku etapach: najpierw nagradzane jest odrabianie pracy domowej w domu, następnie odrabianie lekcji u kolegi, później odrabianie pracy domowej wspólnie z jednym z rodziców w szkole po zakończeniu normalnych lekcji, potem uczestniczenie w jednej lekcji dziennie, wreszcie uczestniczenie w połowie zajęć itd. Na każdym etapie sukcesy dziecka są nagradzane pochwałami i poświęcaną mu uwagą oraz nagrodami rzeczowymi, odpowiednimi do danej sytuacji.
Modelowanie
Zwolennicy tego podejścia wychodzą z założenia, że jednostka może nabywać skłonność do pewnych zachowań poprzez obserwację drugiej jednostki.
W podejściu tym, popularnym szczególnie w leczeniu fobii u dzieci, młody pacjent obserwuje modela (np. terapeutę, rówieśnika lub ważną osobę ze swojego otoczenia), który uczestniczy w wywołujących lęk działaniach. Obok żywej inscenizacji wykorzystuje się nagrania video i wyobraźnię. Dziecko obserwuje modela, który radzi sobie w danej sytuacji
i nie ponosi żadnych przykrych konsekwencji. Następnie dziecko jest proszone
o naśladowanie zachowania modela. W efekcie niepokój zostaje zredukowany, a dziecko zdobywa odpowiednie umiejętności.
Należy jednak zauważyć, że wiele z opisywanych w literaturze przykładów zastosowania tej techniki dotyczy sytuacji społecznych mniej skomplikowanych
od sytuacji szkolnej. Najczęściej badania dotyczą leczenia strachu przed zwierzętami (zazwyczaj psami), dentystą lub lekarzem.
Trening umiejętności społecznych
Metodę pokrewną modelowaniu stanowi trening umiejętności społecznych,
w którym pomaga się dziecku spostrzec i rozumieć zachowanie innej osoby oraz zareagować na nie w odpowiedni sposób. W przypadku odmowy chodzenia do szkoły celem treningu jest pomoc dziecku w bardziej skutecznym funkcjonowaniu w sytuacjach interpersonalnych, a co za tym idzie redukcja lęku przed oceną ze strony kolegów i (lub) nauczycieli. Podczas treningu ćwiczy się takie umiejętności, jak słuchanie, ekspresję werbalną i niewerbalną, rozpoznawanie pozycji innych osób oraz pewność siebie.
Terapia poznawcza
Wiele podejść w terapii poznawczej wychodzi z założenia, że wzorce myślenia
i sądy dotyczące umiejętności radzenia sobie w sytuacjach potencjalnie trudnych powodują podtrzymywanie nieprzyjemnych emocji i doznań fizycznych oraz nieodpowiednich
i nieprzystosowawczych wzorców zachowań. Istnieje wiele metod przekształcania wadliwych procesów myślowych, wśród nich największą popularnością cieszą się: terapia racjonalno – emotywna, terapia poznawcza oraz trening autoinstrukcji.
W odniesieniu do problemu odmowy chodzenia do szkoły zwolennicy tych podejść zakładają, że pewien aspekt obecności w szkole jest postrzegany przez dziecko jako zagrażający (najczęściej boi się ono, że zostanie skrzywdzone lub coś złego stanie się jego opiekunom w domu). Dziecko czuje się niezdolne stawić czoła sytuacji
i w rezultacie zaczyna odczuwać rosnący lęk. Pozostanie w domu pozwala uniknąć problemu, a spadek przykrego napięcia emocjonalnego działa jako wzmocnienie.
W terapii poznawczej terapeuta i dziecko wspólnie odkrywają nieprzydatne, niewłaściwe i nierealistyczne przekonania, które są następnie kwestionowane i w miarę możliwości zastępowane przez nowe treści. W czasie terapii pomaga się dziecku rozpoznawać
i kontrolować te jego twierdzenia pod własnym adresem, które powodują niepokój i lęk. Nieprzystosowawczym myślom przeciwstawia się konkurencyjne, bardziej pozytywne koncepcje. Dziecku pokazuje się, w jaki sposób podobne myśli wpływają na zwiększenie lub zmniejszenie napięcia.
Terapia rodzinna
Powszechnie uważa się, że problem odmowy chodzenia do szkoły nie tkwi jedynie w dziecku czy w relacjach matki z dzieckiem, lecz stanowi pochodną funkcjonowania całej rodziny. Jest pięć typów rodzin, w których dzieci odmawiają chodzenia do szkoły:
1) rodzina uwikłana, której członkowie są nawzajem nadmiernie zależni
od siebie;
2) rodzina w konflikcie, w której relacje oparte są na przymusie;
3) rodzina obojętna, ze słabymi interakcjami pomiędzy członkami;
4) rodzina odizolowana, ze słabymi interakcjami z osobami spoza rodziny;
5) rodzina zdrowa, z dzieckiem cierpiącym na indywidualną psychopatologię.
W każdym z typów rodzin interwencja terapeutyczna powinna przybierać inną formę. W znacznym stopniu zależy ona także od teoretycznych podstaw terapii rodzinnej, których zwolennikiem jest dany terapeuta.
Trzeba podkreślić, że chociaż ocena funkcjonowania rodziny i praca z rodziną
w tej czy innej formie są warte polecenia, to rzadko zdarza się, by terapia rodzinna była stosowana jako jedyna forma leczenia.
Leczenie farmakologiczne
Leczenie farmakologiczne, najczęściej lekami antydepresyjnymi
i uspokajającymi.
Łączenie różnych metod w tworzeniu programów indywidualnych
Zadaniem terapeuty jest określenie konkretnej potrzeby, które zaspokaja odmowa chodzenia do szkoły. Taka diagnoza daje podstawy do stworzenia odpowiedniego planu interwencji. Jeśli odmowa chodzenia do szkoły wynika przede wszystkim z fobii związanej z przebywaniem w szkole, interwencja polega zazwyczaj na stopniowym redukowaniu niepokoju lub strachu przez właściwą formę desensytyzacji. W gruncie rzeczy należy sprawić, aby myślenie o szkole i uczęszczanie do niej wywoływało coraz słabszą reakcję emocjonalną dziecka.
W czasie zajęć indywidualnych pierwsze kontakty z dzieckiem były bardzo utrudnione. Na widok nauczyciela w domu dziewczyna reagowała drżeniem całego ciała. Każda lekcja zaczynała się od rozmowy na tematy ją interesujące. Zastosowano również pewne ćwiczenia relaksacyjne, umożliwiające kontrolę i regulację napięcia mięśniowego i emocjonalnego. Inne uczennice z klasy, z którymi wcześniej była w dobrym kontakcie, zostały poproszone o systematyczne odwiedziny w domu. Miało to na celu nawiązanie kontaktu z rówieśnikami oraz akceptację klasy, a także przełamanie jej lęków i oporów wobec szkoły, uczniów. Na lekcjach wychowawczych wspólnie z uczniami opracowano Kontrakt klasy 1b:
1. Mamy poczucie przynależności do klasy i dbamy o jej dobro.
2. Mamy prawo do wyrażania swojego zdania.
3. Jesteśmy szczerzy, otwarci, życzliwi, koleżeńscy.
4. Szanujemy prawo do głosu – mówi jedna osoba.
5. Pomagamy kolegom.
6. Zachowujemy się kulturalnie.
7. Dbamy o mienie społeczne.
8. Za wyrządzone szkody ponosimy odpowiedzialność.
9. Znamy i przestrzegamy postanowień w Statusie Szkoły.
10. Godnie reprezentujemy naszą klasę, szkołę.
11. Wystrzegamy się nałogów (palenie papierosów, picie alkoholu, zażywanie narkotyków).
12. Systematycznie uczęszczamy na zajęcia lekcyjne.
13. Nie uciekamy z lekcji.
14. Systematycznie przygotowujemy się do zajęć lekcyjnych z poszczególnych przedmiotów.
Działania naprawcze i profilaktyczne:
• zapewnienie uczennicy ogólnego wsparcia emocjonalnego, zwłaszcza poprzez wytworzenie atmosfery zaufania i bezpieczeństwa,
• zapobieganie wtórnym zaburzeniom emocjonalnym, likwidacja istniejących,
• zachęcenie do udziału w terapii w celu pokonania lęku,
• ustalenie Kontraktu klasowego,
• inicjowanie zajęć w szkole w celu walki z fobią szkolną.
VII. Efekty działań
Pomyślne rokowania zależą od tego, jak poważne są zaburzenia, w jakim wieku się pojawiły i jak szybko podjęto leczenie. Wyniki badań nad osobami dorosłymi, cierpiącymi na zaburzenia nerwicowe, wskazują, że wiele z nich odmawiało
w dzieciństwie chodzenia do szkoły. W wielu pracach badawczych śledzono historię życia dzieci odmawiających chodzenia do szkoły po osiągnięciu dojrzałości. Wyniki tych badań wskazują, że około jedna trzecia z nich cierpi w dorosłym życiu na poważne zaburzenia emocjonalne i (lub) ma problemy w relacjach społecznych, choć trzeba zauważyć, że wśród badanych znalazły się osoby hospitalizowane w dzieciństwie, stanowiące zazwyczaj najtrudniejsze przypadki.
Nauczyciele odgrywają kluczową rolę zarówno we wczesnym wykrywaniu trudności, jak i w zapewnieniu uczniom w szkole maksimum wsparcia i pomocy.
Do wczesnych oznak odmowy chodzenia do szkoły należą sporadyczne nieobecności, niewspółmierny do sytuacji niepokój oraz częste skargi na dolegliwości fizyczne. Niektóre dzieci wydają się zaabsorbowane tym, co dzieje się w domu oraz samopoczuciem pozostałych członków rodziny, inne przesadnie reagują na pozornie drobne incydenty na terenie szkoły. Zważywszy na powszechną zgodę co do tego,
że szybki powrót zwiększa szansę na pomyślną reintegrację dziecka środowisku szkolnym, sprawą nadrzędnej wagi jest czujność nauczycieli w wykrywaniu przypadków odmowy chodzenia do szkoły obecnie i w przyszłości. Jeśli kwalifikacje personelu szkoły nie wystarczają do spełnienia potrzeb danego dziecka, ogromne znaczenie ma jego gotowość do szukania pomocy w odpowiednich instytucjach. Tam, gdzie nauczyciele (szczególnie ci na wyższych stanowiskach) i pracownicy socjalno-oświatowi rozumieją zjawisko odmowy chodzenia do szkoły i znają odpowiednie metody interwencji, można podjąć wiele czynności związanych z wczesnym diagnozowaniem i leczeniem przed zawiadomieniem innych instytucji. Stąd szkolenie nauczycieli w zakresie umiejętnego i skutecznego radzenia sobie z przypadkami odmowy chodzenia do szkoły może doprowadzić do zmniejszenia liczby dzieci kierowanych z tego powodu do psychologów i psychiatrów.
W przypadku odmowy chodzenia do szkoły rola nauczycieli polega także
na organizowaniu środowiska szkolnego. Czasem oznacza to wprowadzenie krótkoterminowych zmian w rozkładzie zajęć dziecka, dzięki którym zminimalizowane zostanie ryzyko pozostawienia dziecka bez wsparcia w sytuacjach postrzeganych jako zagrażające (np. podczas przerwy obiadowej), zredukowane prawdopodobieństwo prześladowania w związku z niedawnymi nieobecnościami oraz zapewniony dostęp
do nauczycieli, którzy w razie potrzeby służyć mu będą radą, pomocą i wsparciem.
Częste rozmowy z Agnieszką wyzwoliły w niej umiejętność działań asertywnych, zdobycie pewności siebie. Wspólne działania przyniosły zamierzone efekty. Uczennica od nowego roku szkolnego wróciła do szkoły. Rzadziej skarży się na swoje dolegliwości. Potrafi nawiązać kontakt z niektórymi uczniami. Zauważa się widoczne zmiany w jej psychice, nastawieniu do rzeczywistości, podejmowaniu trudnych dla niej wyzwań, pokonywaniu lęku. Podjęte działania okazały się trafne, ale jeszcze przed dzieckiem długa droga do osiągnięcia sukcesu.

Wyświetleń: 5129