Jolanta Bazan

PEDAGOGIKA CZASU WOLNEGO DZIECI I MŁODZIEŻY SZKOLNEJ

„To nie czas jest wolny, tylko człowiek
ma mniejszą lub większą swobodę
w sposobie zużytkowania go”
(K. Przecławski, 1978, s.7)

Problematyka zachowań w czasie wolnym nabiera we współczesnych badaniach naukowych dużego znaczenia dlatego, że głęboko wiąże się z postulatami wzrostu wolności człowieka oraz demokratyzacji życia społecznego. Im bardziej zachowania jednostek jednostek grup społecznych są wolne od różnego rodzaju przymusów i ograniczeń, tym pewniej możemy je zaliczyć do swery zachowań w czasie wolnym. Dzisiejszym uczniom coraz więcej zostawia się czasu wolnego, który mógłby być wykorzystany racjonalnie, z pożytkami dydaktycznymi i korzyścią wychowawczą.

1. Pojęcia i definicje czasu wolnego

Człowiek gospodaruje czasem i przestrzenią. Jest to gospodarka społeczna lub indywidualna. Państwa, społeczeństwa zużytkowują mniej lub bardziej mądrze przestrzeń, mniej lub bardziej mądrze ludzki czas. Każda jednostka ludzka jest także odpowiedzialna za gospodarowanie przestrzenią fizyczną, w której żyje i swoim czasem.
Odpowiedzialność jest tym większa, im wybór za zagospodarowanie swojego czasu wynika z wolnej decyzji człowieka.
Czas wolny według J. Daneckiego to nadwyżki ponad czas snu oraz wszelkich prac o znaczeniu ekonomicznym.
Słownik pedagogiczny podaje definicję czasu wolnego jako „czas do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych: pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole i w domu oraz niezbędnych zadań domowych. Czas wolny racjonalnie przeznacza się na:
1. odpoczynek- regenerację sił fizycznych i psychicznych;
2. rozrywkę, która sprawia przyjemność;
3. działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym;
4. rozwój zainteresowań i uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i amatorską działalność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową (W. Okoń, 1987).
Czas wolny powinien w równym stopniu służyć indywidualnemu człowiekowi i społeczeństwu. Aby to stało się możliwe powinny być spełnione dwa warunki:
a) przygotowanie ludzi do umiejętnego i wartościowego zdrowotnie, moralnie i kulturalnie spędzania czasu wolnego;
b) nasycenie środowiska życia człowieka pożądanymi instytucjami i urządzeniami infrastruktury wczasowej, które wspomagałyby jego dążenia do uzyskiwania wyższej jakości życia.

2. Koncepcja pedagogiki czasu wolnego

Pedagogika czasu wolnego może przyjmować zakres wąski i szeroki. W zakresie wąskim jest rozumiana jako konkretna działalność wychowawców ukierunkowana na modyfikacje wzorów spędzania czasu wolnego i na podwyższanie poziomu kultury wczasowania. Temu zakresowi odpowiada pojęcie wychowanie do wczasów.
Zakres szeroki byłby natomiast zarezerwowany dla pedagogicznej teorii czasu wolnego, a więc dla pewnej konstrukcji teoretycznej zawierającej wartość informacyjną i praktyczną, która spełnia funkcje przypisane dyscyplinie naukowej.

ZAŁOŻENIA PEDAGOGIKI CZASU WOLNEGO

Społeczeństwa rozwinięte charakteryzują się ciągłym wzrostem ilości czasu wolnego, stwarza to wiele nowych problemów społecznych.
Działalność pedagogiczna w zakresie czasu wolnego powinna być ukierunkowana na realizację dwóch rodzajów ogólnych zadań: profilaktycznych i kreacyjnych. Dzięki zadaniom pierwszego rodzaju następowałoby eliminowanie wysoce niekorzystnych zjawisk w obrębie czasu wolnego.
Natomiast zadania rodzaju drugiego dostarczałyby inspiracji i zaprawiałyby do twórczych poszukiwań wzorów zachowań wolnowczasowych, osiągania różnych sprawności i realizacji wartości wyższego rzędu.
Urzeczywistnienie tych zadań może przyczynić się do podniesienia kultury czasu wolnego w wymiarze indywidualnego człowieka i grupy, a także spowodować preferowaniu przez większość ludzi wartościowego zdrowotnie, moralnie i kulturalnie stylu życia.

STRUKTURA PEDAGOGIKI CZASU WOLNEGO

Wychowanie do czasu wolnego to nie tylko wyodrębniony intencjonalny proces oddziaływań, ale cały system współzależnych treści, sposobów działania, form organizacyjnych, warunków instytucjonalnych, ukierunkowanych na projektowanie zmian w zakresie zachowania do czasu wolnego, ich opisywanie oraz wyjaśnianie.
Ramę czasu wolnego wypełniają czynności ukierunkowane różnymi potrzebami, zainteresowaniami, oraz celami jednostek i grup. Są one podejmowane dobrowolnie dla odpoczynku, zabawy i własnego rozwoju umysłowego, artystycznego, technicznego, stosownie do celu mogą mieć charakter: rekreacyjny, edukacyjny, społeczny, towarzyski, kulturalny, twórczy, wychowawczy, sportowy.
To co dzieci i młodzież robią w czasie wolnym może być zorganizowane przez jakąś instytucję o charakterze wychowawczym. Ważnym jest, aby w instytucjach organizujących czas wolny istniała możliwość samodzielnego, racjonalnego zagospodarowania swojego wolnego czasu przez młodego człowieka, która to umiejętność zaprocentuje w jego przyszłości.

3. Edukacja równoległa

Dziecko od najmłodszych lat rozwija się pod wpływem oddziaływania różnych grup społecznych, instytucji, czynników tworzących pozaszkolne środowisko jego życia. W tym środowisku odbywa się edukacja dziecka, nieszkolna, zwana równoległą, obejmująca oddziaływania zamierzone, planowe, jak też samorzutne, okazjonalne. Dzięki oddziaływaniom środowiskowym dziecko ma możliwość poznawania nieznanych faktów, zjawisk dotyczących różnych dziedzin życia społecznego, nauki, techniki, kultury .
Współczesne wychowanie dzieci na całym świecie staje się problemem bardzo złożonym, wykraczającym poza tradycyjny system oddziaływań instytucji szkolnych i pozaszkolnych, a jego przebieg i skuteczność zależy od wielu zróżnicowanych i zmieniających się uwarunkowań społecznych, politycznych, kulturalnych, ekonomicznych, zachodzących zarówno w mikro- jak makro strukturach społecznych. Cała przestrzeń życiowa dziecka jest zróżnicowana w swej strukturze i sile oddziaływania, tworząc swoiste środowisko edukacyjne.
Obejmuje ono trzy obszary środowiskowe życia dziecka:
 rodzinę i inne grupy nieformalne (rówieśnicze, sąsiedzkie) stanowiące sfery bezpośrednich oddziaływań,
 instytucje lokalne (np. kino, dom kultury, świetlica), inspirujące oddziaływania również bezpośrednie, ale o charakterze formalnym, instytucjonalnym
 instytucje ponadlokalne — przede wszystkim środki masowego przekazu, tworzące układ oddziaływań pośrednich .
W miarę dorastania dziecka rozszerza się krąg oddziaływań wychowawczych. Najpierw jest to rodzina, która rozpoczyna długi proces przygotowania dzieci do życia poprzez kształtowanie określonych ról społecznych, systemów wartości, norm postępowania i niezależnie od swoich możliwości i warunków materialnych, kulturalnych, statusu społecznego, zaspokaja przede wszystkim potrzeby emocjonalne dziecka, potrzeby bezpieczeństwa i przynależności do określonych osób czy określonych wspólnot społecznych.
Stopniowo wraz z rozwojem dziecka, środowisko jego życia ulega rozszerzeniu, stale powiększa się ilość i zakres oddziałujących bezpośrednio lub pośrednio grup instytucji pozaszkolnych. Wywierają one określone zmiany w osobowości dziecka poprzez działania o bardzo różnym charakterze: nieformalnym, nieinstytucjonalnym, niezamierzonym, jak też formalnym, obligatoryjnym, instytucjonalnym, zamierzonym .
Wpływy wielu środowiskowych grup i instytucji są często o wiele bardziej znaczące w życiu dziecka niż systematyczne, wieloletnie, sformalizowane oddziaływania szkolne. Dlatego też istotną rolę „(...) powinny odgrywać kontakty wychowawcze mniej sformalizowane, nie ograniczone ścisłymi programami edukacyjnymi, zostawiające więcej miejsca na spontaniczność zarówno wychowawcy, jak i wychowanka” . Takie możliwości jak się wydaje, tkwią w oddziaływaniach głównie społeczności lokalnej. Posiada ona bowiem „wielki potencjał wychowawczy dzięki swym instytucjom, swej strukturze społecznej i administracyjnej, swym kręgom kulturowym, a przy sprzyjających warunkach może być szkołą postaw obywatelskich ogólnoludzkich, zbiorowym edukatorem jednostek i grup ludzkich . W tej pozaszkolnej przestrzeni życia dziecka, ciągle poszerzającej i wzbogacającej się o nowe formy oddziaływań, tkwią więc możliwości kształtowania jego poglądów i postaw, rozwijania zainteresowań i gromadzenia doświadczeń. Oddziaływania różnych środowisk pozaszkolnych na dzieci i młodzież, ich charakter, zakres, treść są jednak zróżnicowane. To zróżnicowanie wynika ze specyfiki funkcjonowania poszczególnych grup społecznych, instytucji i placówek wychowawczych, ich struktury organizacyjnej i programowej. Z jednej strony posiadają one potencjalne możliwości wywierania wychowawczego wpływu na różne sfery osobowości dziecka, kształtowania jego procesów poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych. Z drugiej zaś, należy je również postrzegać w aspekcie ujemnych, demoralizujących wpływów i niebezpieczeństw dla procesu wychowania. W tym środowisku pojawiają się dzisiaj zagrożenia hamujące i uniemożliwiające przebieg procesu wychowania, takie jak: ubóstwo, nędza wielu rodzin, rozpad, niepełność rodziny, bezrobocie, kryzys systemu wartości, alkoholizm, narkomania, przestępczość, agresja wśród dzieci i dorosłych, upadek po części autorytetów wychowawców, nauczycieli, rodziców, przewartościowanie wielu sfer życia społecznego, gospodarczego. Zjawiska patologii społecznej występują i wypełniają w większym lub mniejszym stopniu pozaszkolne środowisko dziecka . W tym środowisku żyją dzieci, rozwijając się wypełniają to środowisko swoim doświadczeniem, zachowaniami o charakterze instrumentalnym i werbalnym. Relacje miedzy dzieckiem a środowiskiem wychowawczym mają charakter dwustronny, w pewnym stopniu sprzężenia zwrotnego, ponieważ nie jest to tylko relacja odbioru bodźców środowiskowych, ale także relacja współtworzenia. „Dziecko poprzez swój sposób recepcji wzbogaca środowisko wychowawcze, zmienia je. Środowisko wychowawcze bowiem, przekształcając osobowość wychowanka na zasadzie jego własnej wewnętrznej aktywności, zmienia się równocześnie pod jego wpływem” . „W tym procesie istotną rolę spełnia aktywność dziecka, która nie jest wyłącznie odpowiedzią na oddziaływania środowiska, reakcją na dopływające z zewnątrz bodźce, ale wyprzedza bieg wydarzeń, wpływa na nie” . Tego rodzaju aktywność staje się szczególnie ważna i potrzebna dzisiaj, we współczesnym świecie ciągłych zmian dokonujących się bardzo szybko. Charakterystyczna jest w tym kontekście wypowiedź J. Trempały, który stwierdza, że trudno jest dzisiaj przygotować dziecko do spotkania z wydarzeniami, zjawiskami, które być może będą w przyszłości jego udziałem, wyposażając je w określone wzory zachowań, natomiast należy raczej „dać dziecku możliwość gospodarowania własnymi zasobami psychicznymi, przyzwyczajając je do samoregulacji i samorozwoju” . Rodzą się w związku z tym problemy bardzo złożone i trudne, dotyczące takiego ukierunkowania aktywności dzieci, która umożliwi im uczestniczenie w ciągle poszerzającej się przestrzeni środowiska pozaszkolnego, aktywny udział i korzystanie z różnych form edukacji równoległej.
Obok więc edukacji szkolnej (obligatoryjnej, instytucjonalnej), istnieje edukacja równoległa (nieobligatoryjna), obejmująca całokształt wpływów i oddziaływań zarówno planowych, jak i samorzutnych (okazjonalnych, przypadkowych) na dzieci i młodzież w różnych fazach życia, w warunkach pozaszkolnych . „Cechą charakterystyczną edukacji równoległej jest podmiotowe ujmowanie procesu wychowania, możliwość respektowania w różnych podejmowanych działaniach w środowisku pozaszkolnym prawa jednostki do własnego indywidualnego bytu, do poszanowania jej indywidualności, do niezależności i autonomii, do samokształtowania swojego ja na drodze przez siebie wybranej” . Edukacja nieszkolna (równoległa) obejmuje więc wielki i bardzo różnorodny obszar różnych instytucji, grup społecznych, sytuacji wychowawczych, w których uczestniczą dzieci i młodzież. W tym środowisku nieszkolnym realizuje się proces edukacji — proces poznawania, uczenia się, przyswajania przez młode pokolenie wiedzy, wzoru wartości. Możliwość rozwijania zainteresowań i zamiłowań, realizacji własnych potrzeb, odbywania zajęć sportowych, turystycznych, rekreacyjnych, spędzania wolnego czasu w grupie rówieśniczej formalnej i nieformalnej, w instytucjach kulturalno-oświatowych, a także przy komputerze, magnetowidzie, uczestniczenie w odbiorze treści przekazywanych przez środki masowego przekazu (J. Izdebska, 1996, s. 46).

Wyświetleń: 2589