ARTETERAPIA
JAKO FORMA REWALIDACJI OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNIŚCIĄ INTELEKTUALNĄ








1. Pojęcie rewalidacji ………………………………… 2
2. Metody rewalidacji wykorzystywane w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo …………………………… 3
3. Pojęcie arteterapii ………………………………………………… 4
3.1 Muzykoterapia ………………………………… 4
3.2 Biblioterapia ……………………… 6
3.3 Teatroterapia – Drama ………………… 6
3.4 Terapia przez sztuki plastyczne .............. 7
3.5 Choreoterapia ………………………… 8

4. Oddziaływania arteterapii …………………………………… 9


opracowała mgr Małgorzata Kurowska
Terapeuta pedagogiczny
Pedagog specjalny – oligofrenopedagog
Publiczne Gimnazjum w Paczkowie


1. POJĘCIE REWALIDACJI

W. Dykcik rewalidację określa jako „długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, a więc wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie oraz wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości, czyli osób upośledzonych umysłowo ...” ( W. Dykcik, 1998, s. 68).
W ostatnim stuleciu cały czas wzrasta wartość rewalidacji z niepełnosprawnymi umysłowo. Wpływ na taki stan rzeczy ma rozwój idei humanitaryzmu, postęp naukowy, a także względy społeczno – ekonomiczne i prawne.
Podstawowe cele kształcenia upośledzonych umysłowo zmierzają do optymalnego i jak najpełniejszego przystosowania ich do życia w społeczeństwie w granicach indywidualnych możliwości jednostki. Z tak pojętego kryterium wynikają ogólne zasady ( założenia) rewalidacji.
Do najważniejszych z nich O. Lipkowski (1977 ) zalicza:
 Zasada akceptacji- zgodnie z nią osoba niepełnosprawna intelektualnie
jest akceptowana jako osoba, która mając trudności rozwojowe nie jest zaniedbywana ze wszelkich form opieki i pomocy;
 Zasada pomocy – to dbałość o to aby aktywizować siły biologiczne
osoby niepełnosprawnej umysłowo, pamiętając o jego usamodzielnieniu oraz wytworzeniu odpowiedniej atmosfery w środowisku;
 Zasada indywidualizacji – dostosowanie nauczania do indywidualnych
możliwości osoby niepełnosprawnej;
 Zasada terapii pedagogicznej – wszechstronne poznanie dziecka
i opracowanie diagnozy, współpraca ze środowiskiem, dostosowanie środków terapeutycznych, dla jak najlepszego pokonywania trudności.
 Współpraca z rodziną – zasada wspólnego, uzgodnionego działania
szkoły i domu, aby stworzyć osobie niepełnosprawnej umysłowo jak najlepsze warunki na drodze ku usprawnieniu i rozwojowi.
Ciągły postęp w badaniach naukowych oraz praktyce pedagogicznej rzutuje na powstawaniu nowych zasad rewalidacji, a mianowicie:
 wczesnego wykrywania i usuwania odchyleń;
 kompleksowego podejścia w ich rewalidacji;
 elastyczność;
 integracja społeczna, które pozwalają zapewnić warunki do
wszechstronnego przeżywania, działania i poznawania.
M. Grzegorzewska (1968) wymienia zadania jakie powinna spełniać praca rewalidacyjna:
„ – Kompensacja – zastąpienie zamkniętych, uszkodzonych dróg kontaktów ze światem, aby poznanie zastępować w różny sposób, na innych, pośrednich drogach.
- Korektura niesprawnie działających narządów upośledzonych, wykorzystując leczenie, uczynnianie, uaktywnianie.
- Usprawnianie możliwie wszystkich nietkniętych przez upośledzenie czynności danego osobnika, a więc zasobu najsprawniej działających funkcji, bez uszkodzeń, bez braków, jakie mają stanowić główną podstawę dla przebiegu działalności rewalidacyjnej” ( J. Wyczesany, 1999, s 49).
Podsumowując rewalidacja obejmuje zadania przywracania zdrowia i umożliwienie jak najpełniejszego rozwoju fizycznego, kompensowanie uszkodzeń i braków, korygowanie, usprawnianie oraz dynamizowanie, co wpływa na rozwój sprawności intelektualnej i uspołecznienie.

2. Metody rewalidacji wykorzystywane w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo
Dobór metod rewalidacji osób niepełnosprawnych intelektualnie wymaga między innymi:
• dobrego poznania osoby upośledzonej;
• zrozumienia jej trudności w poznawaniu świata;
• uświadomienie istoty rewalidacji;
• znajomości potrzeb rozwojowych osoby poddanej procesowi rewalidacji;
• tworzenia korzystnych warunków emocjonalnych w grupie.
Reasumując możemy stwierdzić, że „metody pracy rehabilitacyjnej muszą być dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka” (A. Żyta s.45).
Wachlarz metod wykorzystywany do pracy z osobami niepełnosprawnym jest bardzo szeroki i wszystkie one mają na celu rozwijanie sprawności, i zaradności życiowej osoby upośledzonej umysłowo.
Do metod tych należą :
 metoda Integracji Sensorycznej;
 metoda Weroniki Sherbourne – ruch rozwijający;
 metoda Christophera Knilla - pogramy aktywności - świadomości ciała, kontakt i komunikacja;
 Metoda Paula Dennisona;
 metoda ośrodków pracy;
 metoda dobrego startu;
 metoda dobrego startu;
 arteterapia i inne.
„Najkorzystniejsze są te metody, które przyczyniają się do wyrobienia aktywnej postawy osoby niepełnosprawnej, zmuszające do poszukiwania własnych rozwiązań, zdobywanie wiedzy własnym wysiłkiem, wdrażające do samodzielnego myślenia, organizowania własnej pracy, wykorzystania wiedzy w praktyce” – takie właśnie możliwości daje arteterapia.




3. Pojęcie arteterapii

Termin arteterapia pochodzi od wyrazów: „ ars”, czyli sztuka i „ therapeuein”, czyli leczenie, terapia. Pojęcia tego po raz pierwszy użyto w 40 latach XX wieku do nazwania oddziaływań psychiatrycznych, psychologicznych i psychoterapeutycznych, które miały zmierzać do wyrażenia przez dziecięcych pacjentów doznawanych uczuć i emocji poprzez twórczą ekspresję. Jednakże, praźródeł arteterapii należy poszukiwać już w czasach starożytnych z kiedy to pochodzi termin „cultura amini”, oznaczający „usprawnianie duszy”. Lecz dopiero na przełomie XIX i XX wieku zaczęto widzieć w sztuce naprawdę ważny środek mogący usprawniać proces zdrowienia pacjentów.
Arteterapia rozwinęła się bardzo szybko i jest obecnie szeroko stosowana. Jedną z definicje arteterapii przedstawił H. Grzegorzewski, który określił ją jako „terapię przez sztukę” dotyczącą zarówno dzieci, jak i dorosłych:
„ Arteterapia to twórczy trening, terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to metoda poznawania siebie, przygoda z tworzeniem oraz z twórczym myśleniem” .
Skorny podkreśla, że „ważną rolę arteterapia odgrywa w oddziaływaniu na stan emocjonalny osób poddanych postępowaniu terapeutycznemu. Może ona zarówno zapobiegać występowaniu emocji spełniających negatywną funkcję regulacyjną, jak też stymulować emocje wywierające korzystny wpływ na stan psychiczny oraz przejawiane przez daną osobę formy aktywności. Arteterapia spełnia zarówno funkcję korekcyjną, jak też stymulacyjną" (Hanek, Pasella, 1989, s. 13).
Arteterapia w szerokim rozumieniu jest najczęściej definiowana jako „ układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki” ( E. Grzebyk ).
Atreterapia w wąskim rozumieniu to terapia przez wykorzystanie technik i sztuk plastycznych, i jako taka nosi nazwę terapii plastycznej lub plastykoterapii.
Arteterapia obejmuje takie obszary działań jak:
 muzykoterapia;
 biblioterapia;
 teatroterapia;
 terapia przez sztuki plastyczne (grafika, malarstwo, rzeźba)
 choreoterapia.

3.1 MUZYKOTERAPIA

„Muzykoterapie określa się jako metodę wykorzystującą wieloraki wpływ muzyki na ustrój psychiczny człowieka, stanowi niezwykle cenna metodę w pracy z dziećmi, szczególnie z takimi, u których problemy emocjonalne zaburzają normalne funkcjonowanie w relacjach z innymi ludźmi, zarówno w środowisku rodzinnym, jak i w placówkach opiekuńczo – wychowawczych”.
Muzykoterapia spełnia masę funkcji rewalidacyjnych:
 motywuje do podejmowania działań;
 stymuluje i dynamizuje kreatywność, a także aktywność;
 obniża poziom lęku;
 pozwala na wzmocnienie samooceny;
 wpływa na zwiększenie się samodzielności i zaradności;
 rozwija zainteresowania i zdolności muzyczne;
 uczy nawiązywania kontaktów interpersonalnych a także współpracy w grupie;
 ma wpływ na prawidłową postawę ciała;
 ćwiczy sprawność motoryki małej i dużej;
 jest doskonałym treningiem logopedycznym.
Wielorakie formy obcowania z muzyka dają możliwość odbierania jej wszystkimi zmysłami. Natomiast różnorodność technik wykorzystywanych podczas zajęć muzycznych umożliwia realizowanie wielu celów rewalidacyjnych.
Jedną z najprostszych form w muzykoterapii, a zarazem jedną z najbardziej lubianych jest śpiewanie piosenek, które nie dość, że rozwijają muzykalność, to w dodatku zwiększają zasób słów, poprawną wymowę, rozwijają słuch, a także pobudzają wyobraźnię. Inną formą są zabawy dźwiękonaśladowcze oraz gra na wszelakich instrumentach muzycznych. Gra na instrumentach rozwija sprawność manualną, kształtuje poczucie rytmu i ćwiczy koordynację ruchową.
Popularną formą muzykoterapii jest także relaks przy muzyce, gdyż powszechnie wiadomo, że wpływa ona na sferę aktywności i może pobudzać lub uspokajać.
Rola muzyki w rewalidacji osób niepełnosprawnych intelektualnie jest ogromna. Muzykoterapia maja tu za zadanie:
 pobudzać potencjalne możliwości rozwojowe osób upośledzonych umysłowo;
 rozwijać integracje sensoryczno – motoryczną;
 rozbudzać strefę emocjonalną;
 zmniejszać maniery ruchowe;
 kształcić zdolność odbioru bodźców słuchowych;
 usprawniać i korygować uszkodzone funkcje.
„Usprawnianie poznawczych funkcji umysłowych przez terapię muzyką idzie w parze z wychowaniem estetycznym, usprawnianiem fizycznym, nauką wyzwalania energii. Ćwiczenia muzyczne uplastyczniają inteligencje, usprawniają spostrzeganie słuchowe, wzrokowe, korygują negatywne i rozwijają
pozytywne cechy uszkodzonych funkcji co ułatwia dzieciom upośledzonym przystosować się do życia w społeczeństwie” ( A. Grabowska )
3.2 BIBLIOTERAPIA

Biblioterapia to oddziaływanie prze literaturę w procesie rewalidacji. Wzbogaca ona wyobraźnie i poszerza zakres pojęć oraz spostrzeżeń, i dostarcza doznań zastępczych. Czytanie ma wpływ na:
 wzbogacanie słownictwa;
 kształtowanie postaw;
 inspiruje do aktywności intelektualnej.
Biblioterapia w procesie rewalidacji upośledzonych umysłowo ukierunkowana jest na zaburzoną sferę emocjonalno-motywacyjną i moralno-społeczną. Zadanie jej to hamowanie pobudliwości nerwowej, eliminowanie stresów, wyciszanie lęków lub ich znaczne łagodzenie. Istotną rolę odgrywa także pokonywanie barie, które biorą się z trudności przystosowawczych osób niepełnosprawnych intelektualnie. Pomaga również w kształtowaniu i wzmacnianiu właściwych postaw wobec samego siebie i innych osób.
Do najbardziej przydatnych w rewalidacji należy zaliczyć:
 „oglądanie książek;
 zabawę książkami i zabawkami;
 głośne czytanie wybranych tekstów przez biblioterapeutę;
 wspólne odczytywanie podpisów pod obrazkami;
 samodzielne czytanie;
 zabawy i gry czytelnicze;
 gry i zabawy edukacyjne oparte o baśnie i bajki;
 redagowanie gazetek” ( M. Kluza ).
Biblioterapeuta musi być bardzo elastyczny w swoim postępowaniu terapeutycznym. Jeśli zauważy, że jego forma zajęć jest nużąca, musi zrezygnować z niego bez żalu i podjąć bardziej odpowiednią i atrakcyjną dla użytkownika formę pracy.
3.3 TEATROTERAPIA – DRAMA

Dramatoterapia czyli psychodrama, czyli teatroterapia – terapia poprzez przygotowanie improwizacji oraz spektakli teatralnych i odgrywanie ról. Jest metodą:
 całościowego i wszechstronnego rozwijania osobowości;
 doskonalenia komunikacji interpersonalnej.
Spełnia również funkcję dydaktyczno - wychowawczą. Każdorazowe wcielenie się w postać (pozytywną), rolę zaplanowaną i zorganizowaną przez prowadzącego wielokrotnie zmienia proces myślenia aktora.
Drama umożliwia „swobodną ekspresję, poszerza zasób słownictwa, pozwala na pełne wypowiadanie się słowem, ruchem, gestem i mimiką. Teatr, jak żadna z form zajęć, uczy wrażliwości, współdziałania i pomaga w usamodzielnianiu się. Stwarza ścisłe więzi między jego twórcami, uczy wzajemnej pomocy i odpowiedzialności za wykonywaną pracę, a jednocześnie rozwija wiarę we własne siły. Poprzez odpowiedni dobór repertuaru budzi uczucia i wyzwala pożądane postawy społeczne” ( H. Burno – Nowakowa, I. Polkowska ).
W zajęciach z osobami upośledzonymi umysłowo warto stosować formy teatralne, gdyż:
 są one doskonałym ćwiczeniem językowym;
 uatrakcyjniają proces rewalidacji;
 pozwalają zrozumieć własne przeżycia, jak i zachowania innych ludzi;
 uczą komunikatywności, wrażliwości i empatii;
 uczą odpowiedzialności za wykonywaną pracę;
 rozwijają wiarę we własne siły;
 rozwijają myślenie, pamięć i wyobraźnię.
Reasumując zabawa w teart świetnie pasuje do pracy rewalidacyjnej z niepełnosprawnymi intelektualnie, ponieważ daje możliwość oddziaływania terapeutycznego, kompensacyjnego oraz wychowawczego. To jednocześnie wielka fantastyczna dla „aktorów” – zapewniająca im radość tak samo jak i widzom.
3.4 TERAPIA PRZEZ SZTUKI PLASTYCZNE

Terapia plastyczna jest najbardziej rozpowszechnioną formą arteterapii. Wykorzystuje się w niej wiele technik, np.:
 malowanie farbami za pomocą pędzla, wałków itp., a także palców;
 rysowanie wszelkim kredkami;
 lepienie z różnego rodzaju materiałami, np. modelina, glina, masa solna czy papierowa;
 rzeźbienie;
 wycinanie, wydzieranie;
 tkactwo;
 układanie, składanie i wiele innych.
Jest jednym z sposobów na wszechstronny rozwój, stwarza możliwości tworzenia i obcowania ze sztuką. Poprzez oddziaływania plastyczne dochodzi do:
 „usprawniania manualnego;
 rozwijania koordynacji wzrokowo-ruchowej;
 wydłużania okresu koncentracji uwagi;
 wyrównywania braków i ograniczeń psychofizycznych;
 rozwoju osobowości;
 wzrostu własnej kreatywności;
 leczenia oraz zapobiegania pogłębianiu się istniejących stanów chorobowych;
 obniżenia napięć nerwowych, uspokojenia i wyciszenia;
 łatwiejszego zrozumienia problemów życia codziennego;
 pełniejszego i swobodniejszego wypowiadania się;
 pobudzania i rozwoju wyobraźni;
 uświadomienia sobie własnych przekonań i uczuć oraz lepszego poznania siebie;
 uwolnienie od przykrych wspomnień i niepokojów;
 uwolnienia i odreagowania nagromadzonych emocji;
 aktywowania sfery komunikacji niewerbalnej;
 rozwijania własnych działań twórczych;
 pozawerbalnego porozumiewania się;
 uzewnętrznienia świata własnych przeżyć i odczuć;
 zaspokojenia potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia rozumianym i docenianym;
 pobudzenia sensorycznego-wielozmysłowego postrzegania świata;
 poznawania innych, a tym samym do zmiany optyki widzenia swoich problemów;
 akceptacji siebie i innych;
 wzmocnienia poczucia sprawstwa i bezpieczeństwa;
 zwiększenia poziomu samowiedzy i akceptacji siebie;
 kreowania przestrzeni, poznawania dystansu i granic;
 tworzenia pozytywnych nawyków i reakcji „ ( A. Piekarz ).

Koniecznie należy dodać, że w twórczym działaniu osób niepełnosprawnych intelektualnie najważniejszy staje się sam proces, a nie jego efekty, ponieważ to właśnie ten proces tworzenia spełnia najistotniejszą misję rewalidacyjną.

3.5 CHOREOTERAPIA

Choreoterapia to terapia poprzez ruch i taniec; swobodny, naturalny, niczym niewymuszony. Inspiracja do niego jest muzyką. Metoda ta wspaniale nadaje się do:
 niwelowania kompleksów;
 zwiększania samooceny;
 podnoszenie poczucia własnej wartości;
 zdobywania pewności siebie;
 pokonywania nieśmiałości.
Meritum zajęć taneczno- wokalnych jest usprawnianie funkcjonowania niepełnosprawnych intelektualnie we wszystkich zaburzonych sferach:
 poznawczej;
 emocjonalnej;
 społecznej.
Celem tej metody rewalidacyjnej stało się przygotowanie osób upośledzonych umysłowo do twórczego uczestnictwa w życiu artystycznym poprzez rozwijanie ich uzdolnień i zainteresowań muzyczno - tanecznych.
Taniec powoduje rozluźnienie mięśni i ich napinanie, co prowadzi do zintegrowanych aktów ruchowych, a to z kolei ułatwia koordynację nerwowo - mięsniową.
Do terapeutycznych funkcji wynikających z tańca zaliczyć z całą pewnością można pobudzanie i uwalnianie uczuć poprzez ruchy ciała i przybieranie odpowiedniej pozy. Ten rodzaj działań rewalidacyjnych opiera się na poglądzie, że aktywność ciała wyzwalana poprzez taniec pomaga jednostce „dać upust tłumionym emocjom” co w konsekwencji doprowadza do samooczyszczania się jednostki.
Dodatkowym walorem tej metody jest rozwijanie kreatywność podczas tworzenia choreografii, a także uczenie się współdziałania z innymi i współodpowiedzialności za wspólne „dzieło”.

4. Oddziaływania arteterapii

Arteterapii wpływa na zmienę sposób odbioru zewnętrznego świata. Odbiorcy nabywają wiary, że każda emocja, chociażby przykra, nie trwa wiecznie - przemija. To pozwala na nabieranie dystansu do swoich uczuć, przeżyć. Osoby na które skierowane jest działanie arteterapii, stają się dojrzalsze, uspokojone i wyciszone.
Poprzez te działania wykształcają się takie umiejętności jak np.:
 rozpoznawanie i wyrażanie emocji w sposób akceptowany przez środowisko.
Wynikiem zaangażowania w proces twórczy, u osoby tworzącej:
• zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje;
• zmniejsza się poziom napięcia;
• zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej;
• wzmacnia się poczucie bezpieczeństwa;
• wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań;
• uaktywnia się ekspresja samego siebie i spontaniczność.
Jednoznacznie mogę stwierdzić, że metoda arteterapii jest atrakcyjnym elementem pracy rewalidacyjnej z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Zaś techniki arteterapeutyczne stają się źródłem niezastąpionych bodźców, które pobudzających do aktywności zaburzone funkcje:
 emocjonalne;
 percepcyjne;
 motoryczne tych osób.
Wszystkie działania artererapii mają wpływ na kształtowanie i doskonalenie pewnych umiejętności, kompensowanie braków i ograniczeń psychofizycznych, niwelowanie negatywnych nawyków, uwrażliwienie, a co za tym idzie wyzwalają aktywności – to jest na wszechstronny rozwój osoby niepełnosprawnej intelektualnie, zgodny z jego możliwościami, a zarazem zgodny z zasadami rewalidacji.

Wyświetleń: 2320