Aktywność plastyczna dzieci i młodzieży

Anna Świca



Zajęcia plastyczne dla dzieci i młodzieży są jedną z form aktywności twórczej.
Jak pisze Stanisław Popek: „W czasach starożytnych dar tworzenia uważany był za przywilej bogów bądź za właściwość natury”. Dopiero w czasach współczesnych zdefiniowano pojęcie i zakres twórczości uznając ja za „każde działanie człowieka wykraczające poza prostą recepcję”. Według jednej z definicji twórczość można rozpatrywać w obrębie czterech kategorii:
o twórczość jako dzieło (wytwór),
o twórczość jako proces,
o twórczość jako zespół zdolności intelektualnych bądź zespół cech osobowościowych,
o twórczość jako zespół stymulatorów społecznych (społeczny klimat uwarunkowań twórczych)
Twórczość może być zarazem czynnością intencjonalną i świadomą, jak i mglistą wizją. Może być powoływaniem do istnienia wartości autonomicznych, bądź autokreacją, która składa się na niepowtarzalną osobowość człowieka.
Od początków swojego istnienia człowiek wyrażał siebie, swoje emocje, zaznaczał swoje miejsce w społeczeństwie. Aktywność plastyczna jest jednym ze sposobów twórczego podejścia do życia.

Podejmując tematykę aktywności plastycznej dzieci i młodzieży należy dokonać systematyzacji niektórych pojęć związanych z aktywnością twórczą dzieci i młodzieży.
Wieloletnie badania nad aktywnością twórczą dzieci pokazały, iż twórczość plastyczna jest zjawiskiem najpowszechniejszym w spontanicznej i ekspresyjnej działalności dzieci. Ponadto twórczość ta stała się niewyczerpanym źródłem wiedzy o życiu psychicznym dziecka, jak również stała się sposobem kształcenia i wychowania.
Jednym z ważniejszym elementów twórczości jest ekspresja.
Ekspresja obejmuje całą, złożoną i bardzo dynamiczną sferę emocjonalną i uczuciową człowieka. Dzięki niej człowiek może komunikować innych o swoich wewnętrznych doznaniach, przeżyciach, potrzebach, a poprzez zmaterializowanie tych doznań w jakimkolwiek wytworze może również oddziaływać na emocje i wrażenia innych ludzi, co wzbogaca ich osobowość. Jest, więc, ekspresja bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju osobowości danej jednostki ludzkiej, jak również w kształtowaniu stosunków i kontaktów międzyludzkich.

Poprzez sztukę człowiek się rozwija, poszerza swoją wiedzę o świecie, o swoim wnętrzu, pokazuje emocje. Małe dziecko tworzy całym sobą, nie jest niczym ograniczone w swojej twórczości. Dlatego ważne jest, aby od najmłodszych lat pozwolić dziecku na własną interpretację otaczającego go świata. To ma oczywiście swoje konsekwencje. Rysunki są, bowiem, odzwierciedleniem uczuć, zdolności intelektualnych, wskazują na poziom rozwoju fizycznego, poczucie estetyki, pokazują świadomość percepcyjną i poziom rozwoju społecznego.

W psychologii pojęcie aktywności jest definiowane jako zdolność przystosowania się jednostki do wymogów i zmian, jakie zachodzą w otoczeniu oraz możliwości nowego, twórczego i modyfikującego oddziaływania na nie. Aktywność to wymiar temperamentu człowieka, który przejawia się poprzez działania mające charakter stymulujący. Możemy mówić o aktywności wewnętrznie i zewnętrznie motywowanej.
Aktywność wewnętrznie motywowana jest samorzutna i spontaniczna. Wypływa z potrzeby człowieka, zależy od bodźców i warunków otoczenia. Dziecko kieruje się ciekawością poznawczą, potrzebą samodzielnego odkrywania świata, w sposób spontaniczny podejmuje różne formy aktywności. Dzieci starsze potrzebują także wsparcia mądrego nauczyciela, który poprzez swoje działania potrafi wskazać dziecku drogę rozwoju.
Aktywność twórcza ma charakter prorozwojowy, rozwija jego sferę poznawczą, emocjonalną i motywacyjną. Czynnikami składającymi się na aktywność twórczą dzieci i młodzieży składa się wyobraźnia twórcza, ekspresja twórcza i myślenie twórcze. Myślenie twórcze jest to umiejętność spojrzenia na zagadnienie w nowy, inny od dotychczasowego sposób. Jest to proces tworzenia nowych koncepcji. Wymaga on intelektualnej elastyczności, nieszablonowego postrzegania różnych zjawisk i rzeczy.
Jednym z warunków twórczości jest środowisko, które hamuje bądź stymuluje rozwój twórczych uzdolnień. Wielkie znaczenie ma tu klimat i atmosfera w domu, w szkole, relacje z nauczycielem i rówieśnikami.
Z analiz wynika, że twórczość dzieci jest w znacznym stopniu ograniczona przez edukację szkolną. Badacze zwracają uwagę na różne przyczyny tej sytuacji. Z jednej strony uważają, iż pobyt w szkole powoduje stępienie zainteresowań dziecka, z drugiej iż działanie twórcze człowieka jest determinowane poprzez poczucie wolności i bezpieczeństwo psychologiczne.
Aktywność i ekspresja twórcza dziecka jest bezpośrednio uwarunkowana przez atmosferę panującą podczas zajęć i relacje interpersonalne z nauczycielem. Ważną rolę w motywowaniu do aktywności twórczej ma nauczyciel. Jego zachowanie powinno sprzyjać aktywności twórczej. Nauczyciel powinien zachęcać wychowanków do eksperymentowania, powinien powstrzymywać się od oceniania i akceptować pomysły dzieci, cieszyć się z każdego chociażby najmniejszego sukcesu dziecka. Poprzez zachęcające komunikaty wspierać działania twórcze a nade wszystko pozostawiać dużo swobody w podejmowaniu decyzji. Dziecko powinno być akceptowane i zachęcane do samooceny, a nauczyciel powstrzymuje się od zewnętrznych ocen i empatycznie postrzega świat z perspektywy dziecka.
Twórczość plastyczna dzieci jest tematem zainteresowań wielu psychologów, historyków sztuki, pedagogów, estetyków i plastyków. Obserwując wytwory plastyczne dzieci psychologowie, pedagodzy potrafią poznać temperament i osobowość dziecka, jego zainteresowania, lęki, obawy, radości, a także poziom wyobraźni i fantazji.
Uczeni analizując i prowadząc badania naukowe nad twórczością plastyczną dzieci ustalili, iż rozwój twórczości dziecięcej składa się z kilku okresów.
W zależności od wieku i etapu rozwoju dzieci wykazują potrzebę ekspresji twórczej. Tworzą one własny świat, poznają otaczający świat i siebie w sztuce i przez sztukę. Dziecko obserwując tworzy, projektuje i kształtuje świat – poszukuje własnej metody działania.
Podstawą skutecznego funkcjonowania we współczesnym świecie jest postawa twórcza. Dzieci będąc z natury kreatywne chcą realizować własne pomysły, jednocześnie kształcić i rozwijać umiejętności artystyczne według pewnych zasad, których powinny się nauczyć. Ich postrzeganie świata zmienia się wraz z ich rozwojem.
Pierwsze kilka lat życia dziecka decyduje o jego rozwoju fizycznym i psychicznym. W tym okresie nazywanym stadium bazgrot zaczynają kształtować się wzorce. Dziecko odkrywa świat poprzez doznania zmysłowe. Rysunki stają się zapisem tego, co dziecko sądzi o różnych elementach swego otoczenia. Są swoistą formą porozumiewania się dziecka z otoczeniem, a w konsekwencji decydującym elementem uczenia się.
U dzieci w wieku 4-7 lat w wyborze tematu i sposobie jego plastycznego wyrażania dominuje postawa uczuciowa. Dzieci malują, rysują najchętniej z przypomnienia, bez modelu, bo mają własny model świata we wspomnieniu. Przeżycie intensywnie odtwarza się w czasie plastycznej wypowiedzi. W wyobraźni dziecka powstają obrazy, których ekspresja równa się sile przeżyć.
Twórczość plastyczną dzieci w okresie stadium przedschematycznego można uważać za bezpośrednie odzwierciedlenie ich osobowości. Prace plastyczne dzieci są zapisem ich pojęć, uczuć i spostrzeżeń, jednocześnie pozwalają osobom dorosłym lepiej zrozumieć dziecko.
Wytwory plastyczne dzieci w stadium schematycznym, jak stwierdzają Lowenfeld i Brittain, cechuje większa sztywność niż rysunki młodszych twórców. W tym czasie dziecko zmierza w kierunku myślenia abstrakcyjnego. Niezbędne jest ciągłe zachęcanie dziecka do szukania wypróbowywania nowych metod tworzenia. Dzieci w tym czasie często naśladują się wzajemnie, a pochwała nauczyciela za wysiłek twórczy może być dla dziecka największą nagrodą.
Jednak z wiekiem dzieci poznając otaczający je świat nie akceptują swojej twórczości. Jest to wynikiem rozwoju intelektualnego dziecka, większego zrozumienie otaczającego go świata. Między dwunastym a czternastym rokiem życia kończy się okres spontanicznej aktywności, rośnie krytycyzm dziecka do własnych wytworów. Oznacza to dla niektórych dzieci przejście od rysowania nieświadomego do celowego, odzwierciedlającego to co dziecko zobaczyło. Odczucia i emocje, a także rozumienie otaczającego świata znajdują wyraz w wytworach artystycznych. Ten okres aktywności twórczej wymaga od nauczyciela wyjątkowej uwagi i zaangażowania. Nauczyciel odgrywa istotną rolę w rozwoju indywidualności twórczej uczniów. W pracowni plastycznej powinna panować atmosfera swobody i tolerancji, tak by zachęcić dzieci do eksperymentowania a przez to ujawnienia zainteresowań i zdolności.
Ostatni etap dziecięcej aktywności to sztuka okresu dojrzewania. W tym czasie młodzież w większości traci zainteresowanie plastyką, następuje spadek aktywności twórczej, co przekłada się na obniżenie poziomu wytworów plastycznych. Jednak dla niektórych to czas na rozwój, kształcenie sprawności i postaw wobec sztuki.
W tym miejscu chciałabym zwrócić uwagę na rolę, jaką w kształtowaniu aktywności plastycznej mają zajęcia prowadzone w różnych formach zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, przede wszystkim zaś na pracy z dziećmi i młodzieżą w placówce oświatowo-wychowawczej, jaką jest młodzieżowy dom kultury.
Dzieci i młodzież poprzez proponowane różne formy aktywności w poszczególnych kołach zainteresowań może kształtować i rozwijać indywidualne zainteresowania i uzdolnienia. Aktywność twórcza pozwala na wyzwolenie fantazji, wyobraźni i kreatywności. Dzieci podczas zajęć są stopniowo wprowadzane w tajniki warsztatu plastycznego, dzięki eksperymentowaniu różnymi, często nietypowymi, narzędziami i technikami. W swoich wypowiedziach plastycznych są ukierunkowywane do swobodnego operowania linią, plamą, kształtem, barwą. Dzieci same mogą decydować, czy chcą bawić się i pracować przy sztalugach, stolikach, indywidualnie, w parach lub zespołach.
Wychowankowie poprzez aktywny udział w zajęciach mają możliwość rozwinięcia w sobie umiejętności włączania sztuki we własne osobiste życie, kształtowania dobrego smaku, gustu i potrzebę dokonywania wyborów estetycznych na coraz to wyższym poziomie. Zajęcia mają na celu kształtować wyobraźnię i twórcze myślenie inspirować i motywować uczestników zajęć do samodzielnych poszukiwań w zakresie ekspresji twórczej, oraz wdrażać do współdziałania w grupie. W programie zajęć plastycznych został przewidziany kontakt wychowanków z przyrodą, tekstem poetyckim, muzyką oraz twórczością artystów, zapoznanie z folklorem i tradycjami, kształtowanie postaw patriotycznych, wskazujących na wartości związane z tradycjami rodzinnymi i świętami religijnymi. Ważne jest także uczestnictwo wychowanków w wystawach i spotkaniach w galerii, udział w imprezach integracyjnych oraz wspólne imprezy o charakterze artystycznym z rodzicami.
Jednym z najważniejszych elementów zajęć z dziećmi ma być atmosfera współdziałania, wzajemnego zaufania, otwartości i akceptacji, która wyzwala u nich pozytywne emocje - radość i śmiech, które dopingują je do twórczej pracy.

Aktywność plastyczna w młodzieżowym domu kultury sprzyja rozwojowi zainteresowań. Do pracowni uczęszczają dzieci w wieku od 5 do 18 lat. Pracują w stosunkowo niewielkich grupach i w przedziałach wiekowych. Zajęcia są dobrowolne, ich czas jest o wiele dłuższy niż lekcja w szkole, są zaplanowane w sposób umożliwiający stworzenie pracy plastycznej zgodnej z zainteresowaniami i możliwościami dziecka.
Dzięki aktywnej i twórczej postawie dziecko podczas zajęć plastycznych odkrywa własne możliwości i uzdolnienia artystyczne, potrafi słuchać, patrzeć, tworzyć i wyrażać własne przeżycia, kształci i wzbogaca własną pomysłowość, wyobraźnię oraz inwencję twórczą, rozwija własny potencjał pozytywnych wartości, potrafi współdziałać w zespole, dostrzega piękno sztuki, a nade wszystko odczuwa radość i satysfakcję z pozytywnych efektów własnych działań.

Przykładem może być materiał ilustracyjny dokumentujący pracę z dziećmi w różnych fazach ich rozwoju, jak również różnego rodzaju działania plastyczne i artystyczne sprzyjające aktywności twórczej.

Literatura

1. S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa 1985
2. Aktywność twórcza dzieci i młodzieży, pod red. S. Popka, Warszawa 1988
3. S. Szuman, Sztuka dziecka, Psychologia twórczości rysunkowej dziecka, Warszawa 1990
4. V. Lowenfeld, W. L. Brittain, Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977
5. Beata Dyrda, W kręgu sztuki i ekspresji dziecka, [w:] Rozważania i inspiracje pod red. K. Krasoń i B. Mazepy-Domagały, Mysłowice – Katowice 2006

Wyświetleń: 1361