Wymowa gwarowa a wady wymowy –
moja refleksja w teorii i praktyce.


Zgodnie z obowiązującymi przepisami oświatowymi naukę szkolną rozpoczynają dzieci w wieku sześciu lat. Najczęściej poprzedza ten fakt co najmniej roczne przygotowanie przedszkolne. Jednym z zadań przedszkola jest opieka nad ostatnią fazą kształtowania się mowy, tak aby była ona już dojrzała, gdy dziecko wstąpi w jej progi. Jak wiadomo w kontaktach międzyludzkich, poznawaniu otaczającego świata, wyrażaniu swoich myśli, spostrzeżeń i uczuć mowa odgrywa ważną rolę. Każdy nauczyciel chciałby pracować z dziećmi mówiącymi poprawnie. Bogaty zasób słownictwa, logiczna składnia, gramatyczna forma wypowiedzi oraz czysta i wyraźna wymowa jest rzadkością. Niestety część dzieci w tym wieku dotknięta jest różnorakimi zaburzeniami mowy. Wiele wad sprzyja powstawaniu trudności w czytaniu i pisaniu. Niekiedy dzieci z wadami wymowy popełniają dużo błędów, ponieważ tak jak mówią, tak piszą. Z powodu niewyraźnej mowy nie są wybierane do głośnego czytania i recytacji wierszy mimo, że mają dobrą pamięć i szybko się uczą. Niechętnie się wypowiadają, nie chcą brać udziału, w niektórych zabawach z obawy przed ośmieszeniem. Często są wyśmiewane i przedrzeźniane przez rówieśników, od których czują się gorsze. Stają się mniej pewne, nieśmiałe i lękliwe. Obszar niepowodzeń powiększa się, co wpływa na kształtowanie się osobowości i ujemnego stosunku do kolegów, szkoły i nauki. Pojawiają się reakcje fizjologiczne, nerwicowe, których podłożem są emocje wynikające z istniejących wad mowy i wymowy.
Wczesne wykrycie oraz korekcja wad daje większe szanse na ich całkowite usunięcie. W tym celu pożądana jest obserwacja i ocena rozwoju mowy dziecka już od pierwszego krzyku wydanego tuż po narodzeniu. Rodzice, opiekunowie, lekarze i nauczyciele zobowiązani są do organizowania pomocy dzieciom w pokonaniu trudności związanych z komunikacją werbalną. Jeśli dziecko mówi nieprawidłowo: cicho, niewyraźnie, zamienia głoski, opuszcza głoski na początku i końcu wyrazu, zmienia znaczenie wyrazu, jąka się, występują u dziecka wady narządów artykulacyjnych lub nie słyszy, należy zgłosić dziecko do logopedy nie lekceważąc tych zjawisk.
Wszelkie zakłócenia mowy muszą być dostrzeżone przez nauczycieli w oddziale przedszkolnym, a ostatecznie w klasie pierwszej. Nauczyciel musi ocenić rozwój mowy i zdecydować w jakim zakresie może dziecku pomóc sam, a kiedy musi skierować dziecko do specjalisty. Odróżnienie wad istotnych, które bez interwencji logopedy mogą się nasilać i utrwalać od wad wynikających z nieukończonego rozwoju mowy, które mogą być usunięte w trakcie zajęć dydaktycznych wymaga od nauczycieli posiadania elementarnej wiedzy z zakresu logopedii.
Postawienie diagnozy jest możliwe po wnikliwym i kompleksowo przeprowadzonym badaniu dziecka z wadą wymowy. Postępowanie badawcze jest w stanie potwierdzić lub wykluczyć istnienie problemów logopedycznych. Logopeda na podstawie danych z obserwacji, wywiadu, prób i testów językowych ustala objawy. W czasie badania logopeda gromadzi informacje dotyczące funkcjonowania i oceny aparatu mownego, układu oddechowego, fonacji, artykulacji, rozumienia znaczenia wyrazów i stosowania form gramatycznych oraz zachowania się badanego. Uzyskane w trakcie badania wyniki oraz informacje dotyczące środowiska i przebiegu rozwoju dziecka, pozwalają na zaplanowanie programu terapii dostosowanego do rodzaju zaburzenia. .
Największą grupę wad wymowy na etapie nauczania początkowego stanowią wady artykulacyjne zwane dyslalią, czyli zaburzenia wymowy jednego, kilku, bądź wielu dźwięków , przejawiające się ich zniekształcaniem (deformacja), zastępowaniem (substytucja) lub opuszczaniem (elizja), które to wady powodują, że w efekcie powstają brzmienia odbiegające od ogólnie przyjętej normy fonetycznej.
Polacy posługują językiem ogólnopolskim oraz jego różnymi odmianami terytorialnymi i środowiskowymi związanymi z przynależnością do grupy społecznej czy zawodowej. Język ogólny to odmiana kulturalna języka narodowego (ponadregionalna), występująca w wersji mówionej i pisanej, używana w całym kraju, uczona w szkołach, stosowana w urzędach, kościołach, rozpowszechniana przez media, w której obowiązuje dość rygorystyczne przestrzeganie normy poprawnościowej. Gwary i dialekty są odmianą języka używaną na określonym mniejszym obszarze, służą do codziennego porozumienia się, są bardziej zachowawcze, przechowują więcej archaizmów, a o ich systemie decyduje zwyczaj językowy. Język literacki i dialekty ludowe mają wspólną większość słownictwa podstawowego, jak również taką samą strukturę gramatyczną. Każdy dialekt ma pewną liczbę wyrazów oraz zjawisk gramatycznych, które go różnią od języka ogólnego, a w pewnej części także od sąsiednich dialektów. Najbardziej wyraziście różnią się wieloma cechami wymowy od języka ogólnego. Różnice te mogą błędnie zostać rozpoznane jako zaburzenia mowy, ponieważ dzieci posługujące się gwarą i uczące się języka literackiego wnoszą do wymowy ogólnopolskiej swoje nawyki artykulacyjne. Niektóre powstałe zjawiska logopedyczne pochodzenia gwarowego mają cechy dyslalii w obrębie, której wyróżniono: Sygmatyzm (seplenienie, szeplenienie), który polega na nieprawidłowej realizacji głosek detalizowanych wszystkich trzech szeregów: I – ciszącego, tj. ś, ź, ć, dź;(palatalne) II – syczącego, tj. s, z, c, dz;(zębowe) III – szumiącego, tj. sz, ż, cz, dż(dziąsłowe) . Zaburzeniu może ulec artykulacja jednej, kilku lub nawet kilkunastu głosek, które realizowane są w nieprawidłowy sposób.
• Deformacje są skutkiem zmiany miejsca artykulacji, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia ( międzyzębowo, bocznie, wargowo-zębowo itp.).
• Substytucje: - zastępowanie jednych głosek detalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Najczęściej spółgłoski trudniejsze; sz ,ż, cz, dż zastępowane są szeregiem łatwiejszym; s, z, c, dz, - szeregi : s, z, c, dz, oraz sz, ż, cz, dż zastępowane są przez szereg : ś, ź, ć, dź, -spółgłoski detalizowane szczelinowe: s, z, ś, ź, sz, ż mogą też być zastępowane przez zwarto szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż, - spółgłoski detalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (koza – kosa; żyto – szyto itp.), - pewne głoski dentalizowane mogą być mylone z innymi, którymi były zastępowanie we wcześniejszej fazie rozwoju mowy.
• Elizje – głoski detalizowane mogą być opuszczane lub w ogóle nie realizowane (przedłużnie się zjawiska jest patologią)
Rotacyzm (reranie) czyli nieprawidłowa wymowa głoski r, która: -jest zdeformowana w wyniku zmiany miejsca artykulacji, np.: dźwięk przypominający francuskie , nosowa wymowa r, - jest zastępowana przez dzieci powyżej 6 – 7 roku życia łatwiejszymi do wymówienia głoskami, np. j, l, ł, d, w, - jest opuszczana w wymawianych wyrazach.
Mowa bezdźwięczna (ubezdźwięcznianie). Nieprawidłowość ta dotyczy 13 głosek: b, bi, d, z, ź, ż, dz, dź, dż, w, wi, g, gi. Znajduje odzwierciedlenie w piśmie w postaci trudnych do eliminowania błędów. Występuje w postaci: - paralalii polegającej na zastępowaniu głosek dźwięcznych bezdźwięcznymi, mogilalii, w której głoski dźwięczne są opuszczane, deformacji, w której głoski mają postać półdźwięczną.
Kappacyzm i gammacyzm polega na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych: k, k’, g, g’. Najczęściej występują trzy formy: - zastępowane są przez t, t’, d, d’, h,
- całkowity brak głosek; - realizowanie przy pomocy zwarcia krtaniowego, co przypomina chrząkanie;
Rynolalia (mowa nosowa)- głoski nosowe m, mi, n, ni, ę, ą- wymawiane są jak ustne i odwrotnie - ustne z poszumem nosowym. Wyróżnia się nosowanie zamknięte, otwarte i mieszane.
Lelanie (lambdacyzm), to wadliwe wymawianie głoski l, np. zamiast lala – jaja, samolot – samojot.
Łełanie, to wadliwe wymawianie głoski ł, zastępowanie jej głoskami u, j, np. zamiast ławka – uawka lub jafka.
W Polsce występuje 5 dialektów: mazowiecki, śląski, wielkopolski, małopolski, pomorski oraz kaszubski, który awansował do rangi języka. Dialekty charakteryzują się odrębnymi cechami kulturowymi oraz właściwościami językowymi o geograficznie ograniczonych zasięgach. Najczęściej są spotykane różnice w zakresie wymowy poszczególnych głosek w gwarach polskich:
1) dialekt małopolski obejmuje między innymi gwarę podhalańską, krakowską, sądecką, żywiecką, kielecką. Ich cechą wspólną jest udźwięcznianie, mazurzenie (sakanie) - łączenie dwóch szeregów czyli wymawianie zamiast -š, ż, cz, dż – s, z, c, dz, oraz wymawianie spółgłoski -ch na końcu wyrazu jak -k; występowanie dźwięcznego h; akcent wyrazowy na pierwszej sylabie;
2) dialekt wielkopolski charakteryzuje: zachowanie spółgłosek dziąsłowych, udźwięcznianie, realizacja nagłosowego re- i je-,, ścieśnienie samogłosek e/ę, np. zymby (zęby); antycypacja miękkości, dyftongiczna wymowa samogłosek, np. kueza (koza), guyra (góra), tue (to);
3) dialekt śląski różniący się w części północnej, gdzie występuje mazurzenie, i południowej (Śląsk cieszyński) sziakanie, czyli jednakowa wymowa szeregów sz, ż, cz, dż oraz ś, ź, ć, dź jako zmiękczonej głoski pierwszego z nich, np. sziano (siano). Ponadto na całym terenie: występuje udźwięcznianie, wymowa samogłoski ę bliska a, np. kans (kęs), zanik nosowości na końcu wyrazu, np. lubią muzyka (zam. muzykę);
4) dialekt mazowiecki – ważne cechy fonetyczne to: mazurzenie, ubezdźwięcznianie, wymowa samogłosek nosowych ą jak o, ę jak e, np. wzioł (wziął), brak palatalizacji l przed i. Największą odrębnością fonetyczną charakteryzują się Kurpie;
5) dialekt pomorski z najwyraźniejszym wydzieleniem Kaszub charakteryzujących się: ubezdźwięcznianiem, wymową głosek s, z, c, dz zamiast ś, ź, ć, dź, np. sedzec (siedzieć) i dyftongiczną wymową spółgłosek, silnym zmiękczeniem głosek ki, gi brzmiących ci, dzi, realizowaniem nagłosu re-, je-, ruchomym akcentem wyrazowym.
Porównując dialekty i dyslalię można zauważyć występujące w nich te same cechy. Spotykane w dialektach ubezdźwięcznienia, i kontaminacje szeregów głosek detalizowanych mogą być uznane za wady wymowy, którymi nie będą. Wywiad może dostarczyć informacji dotyczącej artykulacji odbiegającej od normy fonetycznej, która nie musi być spowodowana istnieniem wad i nie wymaga specjalnych ćwiczeń logopedycznych. Wystarczające jest wówczas uświadomienie dziecku różnicy między jego wymową a normą. Ważne by te zjawiska nie były utożsamiane. Nie należy się zatem dopatrywać wad wymowy w regionalizmach, które stanowią lokalną normę językową. Można powiedzieć, że język regionalny stanowi spuściznę kulturalną narodu, o którą należy się troszczyć.



Hanna Lis


Bibliografia:
RED.T.GAŁKOWSKI, G.JASTRZĘBOWSKA „LOGOPEDIA- PYTANIA I ODPOWIEDZI”
K. DEJNA „DIALEKTY POLSKIE”
B. WIERZCHOWSKA „WYMOWA POLSKA”

Wyświetleń: 955