Rodzaje ćwiczeń stosowanych w nauczaniu ortografii

O osiągnięciu powodzenia w nauczaniu ortografii decydują rodzaje zastosowanych ćwiczeń. Ważne jest, aby były one stosowane systematycznie, urozmaicane, a przede wszystkim motywowały i pobudzały uczniów do działania. Efektem prowadzonych w tym kierunku działań powinno być opanowanie przez ucznia wprawy w pisaniu zgodnym z zasadami polskiej ortografii, a przynajmniej w zakresie wymaganym i określonym programem nauczania danego poziomu edukacyjnego. Opanowanie reguł ortograficznych i nabycie nawyku poprawnego pisania jest procesem długotrwałym. Wymaga więc planowania, systematyczności i różnorodności stosowanych ćwiczeń. W nauce ortografii zastosować można cztery rodzaje ćwiczeń:
- przepisywanie,
- pisanie z pamięci,
- pisanie ze słuchu,
- pisanie z komentowaniem .
W nauczaniu ortografii ważne jest, aby stosować hierarchię ćwiczeń, polegającą na stopniowaniu trudności. Wymagane jest zatem stopniowe przechodzenie od ćwiczeń w odwzorowywaniu bądź przepisywaniu – poprzez pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu, aż do samodzielnego pisania wypowiedzi pisemnych z wykorzystaniem wyrazów z trudnością ortograficzną.
Wstępną fazą przepisywania jest odwzorowywanie, stosowane na początku nauki pisania. Ma ono na celu prawidłowe graficzne odtworzenie litery i łączenie jej z innymi literami. Odwzorowywanie może być stosowane jako ćwiczenie ortograficzne jedynie w przypadku, gdy będzie miało ono charakter świadomego, a nie mechanicznego działania.
Zdaniem E. Polańskiego „przepisywanie jest formą ćwiczenia, które polega na wzrokowym ujęciu wyrazu jako całości i reprodukowaniu go w poprawnej postaci” .
Podczas przepisywania angażowana jest więc pamięć wzrokowa i czynność ruchowa. Dostarczanie uczniom odpowiednich wrażeń wzrokowych wspomaga proces spostrzegania i zapamiętywania obrazu graficznego wyrazu. Pracując z uczniami w młodszym wieku szkolnym należy szczególnie zadbać oto, aby zapobiec stykaniu się z błędnym zapisem wyrazów, ponieważ jak pisze E. Polański „raz utrwalony w pamięci obraz wykazuje dużą trwałość” (...) a pierwszy zapis wyrazu ma tendencję do utrwalania się, bez względu na to, czy jest to zapis poprawny czy błędny” . W metodyce nauczania ortografii podkreśla się rolę oddziaływania z zastosowaniem kolorów, uzupełniania luk w wyrazach, podkreślania wyrazów z trudnością ortograficzną.
Pisanie z pamięci, nazywane również autodyktandem wzrokowym, polega na „obserwowaniu i zapamiętywaniu graficznego obrazu wyrazu lub zdania, a następnie napisanie go z pamięci” . Dochodzi w nim na początku do uruchomienia pamięci mechanicznej, a w toku pisania z pamięci wyobrażenia wzrokowe, słuchowe i ruchowe wpływają na rozwijanie spostrzegawczości i uwagi.
W pisaniu z pamięci wyodrębnić można kolejno następujące po sobie czynności, zwane w literaturze fazami lub etapami, które ująć można w następujący sposób:
- wyraźne odczytanie tekstu przeznaczonego do pisania,
- dokonanie analizy gramatycznej i ortograficznej tekstu,
- zapisanie zapamiętanych wyrazów lub zdań,
- dokonanie samodzielnej korekty przez uczniów.
Pisanie ze słuchu nazywane bywa dyktandem, ponieważ polega na zapisywaniu dyktowanych wyrazów i zdań bez możliwości korzystania z wzoru tekstu. Proces pisania ze słuchu wymaga od ucznia rozłożenia usłyszanych słów na dźwięki, którym należy przyporządkować, a po czym zapisać odpowiednie znaki graficzne.
Ze względu na cel dyktanda wyróżnia się jego trzy rodzaje, a w zależności od sposobu ich przeprowadzenia inne warianty:
1. dyktando wprowadzające, zaznajamiające z nowym materiałem,
2. dyktando utrwalające przyswojony materiał w zakresie poznanych reguł:
 dyktando z objaśnieniem,
 dyktando wybranych reguł i form,
 dyktando swobodne,
 dyktando twórcze,
3. dyktando sprawdzające, obejmujące uprzednio opracowany i utrwalony materiał ortograficzny .
Dyktanda wprowadzające zaznajamiają uczniów z nowym materiałem ortograficznym, z jedną regułą, która będzie przedmiotem analizy i ćwiczeń danej lekcji. Tekst musi zawierać tylko jedną wprowadzaną trudność ortograficzną. Stosowanie dyktanda wprowadzającego poprzedzone powinno być poinformowaniem uczniów o występujących trudnościach ortograficznych i wyjaśnieniu reguł, na których opiera się zapis nowych wyrazów .
„Dyktanda utrwalające mają na celu utrwalenie przyswojonego materiału w zakresie poznanych reguł pisowni, wyrobienie i utrwalenie nawyków ortograficznych” .
W dyktandach tego typu nauczyciel wykorzystuje materiał ortograficzny już znany uczniom, ale jeszcze nie w pełni opanowany. Działania nauczyciela zmierzają do utrwalenia poprawnego zapisu wyrazów i zapobiegania w powstawaniu błędów.
Literatura metodyczna wymienia różne ich odmiany:
 Dyktando z objaśnianiem, zwane też pisaniem z komentowaniem, ma na celu zapis dyktowanego tekstu poprzedzonego analizą wzrokową (w przypadku dyktanda wzrokowego) lub słuchową (w przypadku dyktanda słuchowego). Stosowanie tego rodzaju ćwiczeń kształtuje spostrzegawczość, słuch, uczy rozumienia treści tekst i utrwala poprawność zapisu.
 Dyktando wybranych reguł i form polega na „zapisywaniu tylko części dyktowanego tekstu” . Rolą nauczyciela jest poinformowanie, jaką zasadę ortograficzną obejmować będzie dyktando oraz przypomnienie jej. Uczniowie z dyktowanego tekstu wybierają i zapisują wyłącznie wyrazy, w których omówiona trudność występuje. Ten rodzaj dyktanda jest trudnym ćwiczeniem, ale pozwala na „wyrobienie spostrzegawczości ortograficznej, gramatycznej i skuteczne utrwalenie zasad pisowni” .
 Dyktando swobodne, polega na „najbardziej wiernym zapisywaniu usłyszanych zdań lub urywków z czytanego przez nauczyciela tekstu” . Uczniowie mają prawo do dokonywania drobnych zmian w stylu zdania i używania synonimów.
 Dyktando twórcze, zwane inaczej redakcyjnym polega na układaniu przez uczniów tekstu przeznaczonego do ćwiczeń zespołowych lub indywidualnych, opartych na wyrazach zawierających określoną trudność ortograficzną.
Trzeci rodzaj dyktand stanowią dyktanda sprawdzające. Przeprowadza się je w celu sprawdzenia uprzednio opracowanego i utrwalonego materiału ortograficznego. Pozwala ono na sprawdzenie poziomu osiągniętych przez uczniów umiejętności ortograficznych w zakresie wymaganych reguł. Przy ich wykorzystaniu ogromną rolę odgrywa pamięć wzrokowa i słuchowa. W dyktowanym tekście uczniowie zapisują wyrazy, z którymi zetknęli się wcześniej, a ich pisownia była przedmiotem wielu ćwiczeń.
Pisanie z komentowaniem to „pisanie pod dyktando z równoczesnym głośnym wyjaśnianiem zasad pisowni danego wyrazu” . Zdaniem E. Polańskiego „taki rodzaj ćwiczenia pełni rolę profilaktyczną, kształci u ucznia nawyk rozumowania, wzbudza czujność i wrażliwość ortograficzną” . Dyktowany tekst uczniowie zapisują i jednocześnie dokonują głośnej analizy ortograficznej. Ten typ dyktanda kształci u uczniów rozumowanie oraz świadome i celowe odwoływanie się do reguł ortograficznych.
Innym kryterium podziału ćwiczeń ortograficznych są cechy gatunkowe. Wśród stosowanych w praktyce pedagogicznej form stosuje się:
- analizę ortograficzną,
- gry i zabawy dydaktyczne.
Analiza ortograficzna służy ciągłemu przypominaniu reguł ortograficznych i utrwalaniu opracowywanego materiału wyrazowego. Ma charakter pomocniczy, stosuje się ją w różnych momentach nauczania nie tylko ortografii, na przykład: przy opracowywaniu tekstu, przygotowaniu słownictwa, omawianiu błędów w pracach pisemnych, utrwalaniu ćwiczeń ortograficznych.
Szczególnie lubiane przez uczniów są gry i zabawy dydaktyczne. Wśród nich wyróżnia się: zagadki, krzyżówki, rebusy, łamigłówki, szarady, domina wyrazowe, piktogramy, quizy, różnego rodzaju gry dydaktyczne oraz rozrywki umysłowe .
Dużą rolę w nauczaniu przypisuje się środkom dydaktycznym. Należą do nich „przedmioty, które dostarczają uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości” .
Zdaniem W. Okonia mają one umożliwić „usprawnienie procesu nauczania – uczenia się i uzyskania optymalnych osiągnięć szkolnych” .
Szczególnie pożądane jest stosowanie środków dydaktycznych w nauczaniu uczniów klas młodszych. Mają one służyć rozbudzaniu zainteresowania wprowadzanymi treściami, ułatwiać koncentrację uwagi, służyć nauce przez zabawę, a przez co dostarczać zadowolenia z wykonanej pracy. Upoglądowienie jest doskonałym środkiem konkretyzacji, służącym zapamiętaniu, w którym dochodzi do kojarzenia obrazu przedmiotu z jego zapisem. Należy jednak pamiętać, że nadmiar użytych środków dydaktycznych może wpłynąć na rozproszenie uwagi uczniów, a ich niedobór wywołać nudę i brak zainteresowania. Zatem zachowanie umiaru i częste zmiany w stosowaniu środków dydaktycznych wpływają na skuteczność nauczania ortografii.


Bibliografia

1. Karbowniczek J., Nauczanie ortografii, Życie Szkoły, 2008, nr 1.
2. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa, 1980.
3. Malendowicz J., Pisanie z pamięci i ze słuchu w szkole podstawowej, Warszawa, 1969.
4. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. ŻAK, Warszawa, 2001.
5. Polański E., Dydaktyka ortografii i interpunkcji, Warszawa, 1987.
6. Polański E., Jakubowicz A., Dyka F., Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym, Łódź, 1996.


Opracowanie: mgr Barbara Prus

Wyświetleń: 761