Barbara Makuła


Zaburzenia rozwoju ruchowego dziecka
w wieku przedszkolnym.
INTEGRACJA SENSORYCZNA W TERAPII DZIECI
Z DYSFUNKCJAMI ROZWOJOWYMI.





I.Rozwój ruchowy dziecka
– informacje wstępne

1.ODRUCHY PRYMITYWNE I POSTURALNE
Doświadczenie ruchu jest obecne w rozwoju człowieka już od samego początku jego życia. Początek stanowią delikatne ruchy kołyszące wewnątrz macicy. Drobne, prymitywne ruchy nabierają siły, aż stopniowo rozwiną się ruchy spontaniczne i odruchy warunkowe. Delikatne ruchy płodu pomagają w kształtowaniu się mózgu i w formowaniu się wielu milionów połączeń w rozwijającym się systemie nerwowym.
Pierwsze lata życia człowieka wiążą się z nabywaniem kontroli nad ciałem. Połączenia pomiędzy niższymi i wyższymi ośrodkami mózgu są niezbędne, by dziecko umocniło swe mięśnie w konfrontacji z siłą grawitacji. W rezultacie może ono wspierać się na rękach i kolanach, pełzać, a na etapie ostatecznym chodzić. Poprzez ruch dziecko doświadcza zewnętrznego świata. Dzięki temu nabywa tysiące wzorców ruchowych.
Jednym ze składników kontroli postawy jest funkcjonowanie osi mózg – ciało, a ma na nią zasadniczy wpływ poziom integracji ośrodkowego układu nerwowego. Jedną z metod oceny dojrzałości i integralności funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego jest badanie odruchów prymitywnych i posturalnych .
Każde przeciętne dziecko urodzone o czasie (40 tydzień ciąży) jest wyposażone w serię prymitywnych odruchów, które pomagają mu przetrwać pierwsze tygodnie i miesiące życia. Jeśli delikatnie trącimy jedną stronę ust, noworodek skieruje głowę w kierunku bodźca; jeśli włożymy mu palec do ust zacznie odruchowo ssać; gdy zaś na jego dłoni położymy jakiś przedmiot, natychmiast zaciśnie na nim paluszki. Te prymitywne odruchy zaprogramowane są w strukturach pnia mózgu, lecz już od samego początku życia ulegają nieustannemu wygaszaniu przez wyższe ośrodki mózgowe. Na ich miejsce pojawiają się odruchy posturalne. Pełen ich rozwój możemy obserwować u prawidłowo rozwijającego się trzyipółletniego dziecka.
Odruchy są pierwotnym źródłem podstawowych umiejętności ruchowych. Dostarczają wrodzonej odpowiedzi na podstawowe bodźce i ułatwiają pojawianie się specyficznych reakcji ruchowych na określoną stymulację.

2.PRAWA ROZWOJU RUCHOWEGO
Przebiegiem rozwoju ruchowego rządzą pewne prawa. Jest on wprawdzie procesem ciągłym i harmonijnym, ale przebieg jego jest etapowy, z zauważalnymi skokami rozwojowymi. Zdobywanie przez dziecko nowych sprawności i umiejętności odbywa się
w określonej. Kolejne etapy rozwojowe są wzajemnie uwarunkowane, a pominięcie jakiegoś etapu nie tylko utrudnia rozwój, ale sprzyja też wytworzeniu się nieprawidłowości i zaburzeń. Dzięki stopniowo zdobywanym doświadczeniom sensomotorycznym niemowlę wykształca niezbędne umiejętności, które prowadzą do zdobywania kolejnych etapów w rozwoju.

Obserwuje się charakterystyczne prawa oraz kierunki rozwoju:
 od głowy do nóg, czyli cefalokaudalny – związany jest ze stopniowym pozyskiwaniem kontroli poszczególnych części ciała począwszy od głowy, aż po kończyny dolne. Prawo cefalokaudalne oznacza, iż w wyniku uzyskania prawidłowej kontroli części ciała położonych wyżej, czyli głowy i obręczy barkowej – dziecko ma możliwość osiągnięcia kontroli
w częściach położonych niżej, czyli miednicy i kończynach dolnych,
 od odcinków proksymalnych do dystalnych – oznacza to, że rozwój przebiega od osi ciała na zewnątrz (w kierunku palców),
 od ruchów niekontrolowanych do ruchów celowych,
 od ruchów prostych do ruchów złożonych i skoordynowanych, co oznacza postęp w zakresie kontroli postawy i ruchu.

II. Zaburzenia integracji sensorycznej

Integracja sensoryczna to proces neurobiologiczny organizujący wrażenia płynące z ciała i środowiska w taki sposób, by mogły być użyte do celowego działania. Nasze zmysły przekazują nam informacje dotyczące fizycznego stanu naszego organizmu i otoczenia. Bodźce płyną do naszego mózgu niczym strumienie do jeziora. W każdej chwili docierają do nas niezliczone kawałeczki informacji. Mózg lokalizuje, segreguje i porządkuje otrzymywane bodźce, podobnie jak policjant na skrzyżowaniu kieruje samochodami. Kiedy bodźce przepływają w dobrze zorganizowany i zintegrowany sposób, mózg może je wykorzystać do tworzenia wyobrażeń, opracowywania zachowań i przyswajania wiedzy. Kiedy przepływ bodźców odbywa się w niezorganizowany sposób, życie może przypominać korek uliczny w godzinach szczytu (J.Ayres).
Powyższa definicja w sposób bardzo obrazowy przedstawia istotę integracji sensorycznej. Ona to pozwala nam wszystkie otrzymywane informacje i bodźce „poukładać” oraz zrozumieć, nadać im właściwy sens. Dzięki niej jesteśmy w stanie zrozumieć jak funkcjonuje świat, na jakich zasadach się opiera.
Nasze zmysły dostarczają nam ogromu informacji, na temat tego co się dzieje wokół nas i w nas. W każdym momencie naszego życia dociera do nas niezliczona ilość informacji, którą musimy przyjąć, przetworzyć i zamienić na działanie. Informacje te dochodzą nie tylko poprzez oczy, uszy, ale także poprzez skórę, mięśnie, stawy, ścięgna. Ważnym elementem jest układ przedsionkowy, który odbiera siłę grawitacji i wrażenia z ruchu naszego ciała.
Zmysł dotyku jest niewątpliwie jednym z najbardziej docenianych zmysłów. Towarzyszy nam od początku naszego istnienia, to przez niego poznajemy świat. Dotyk jest pierwszym wrażeniem, jakiego doświadczamy jeszcze w łonie matki oraz w pierwszej chwili po urodzeniu. Zmysł ten rozwija się i dojrzewa najwcześniej spośród wszystkich układów zmysłowych.

Zmysł dotyku, zwany jest również zmysłem taktylnym. Ściśle związany jest ze skórą. To w niej znajdują się receptory, dzięki którym człowiek odbiera bodźce dotykowe. Dotyk pobudza odruchowe, spontaniczne reakcje, które wpływają na rozwój organizmu i innych zmysłów.
Z rozwojem integracji sensorycznej wiąże się całokształt funkcjonowania człowieka. Wg Ayres podstawowe znaczenie dla rozwoju integracji zmysłowej ma funkcjonowanie układów zmysłowych (sensorycznych) odbierających i analizujących informacje związane z ciałem. Są to:
 układ proprioceptywny,
 układ dotykowy,
 układ przedsionkowy.
Zmysł propriocepcji wraz ze zmysłem dotyku pozwalają nam rozumieć otoczenie poprzez doznania dotykowe, przekazywane i analizowane w mózgu. Poprzez dotyk – poznawanie przedmiotu, jego kształtu, faktury, aktywizujemy receptory czucia powierzchownego i głębokiego. Suma tych bodźców pozwala nam tworzyć obraz danego przedmiotu. Jeżeli układ propriocepcji funkcjonuje prawidłowo wówczas możliwe jest:
 odczuwanie ciężaru ciała i poszczególnych jego części w przestrzeni,
 świadomość własnego ciała,
 wytwarzanie odruchów prostowania i równowagi, które służą prawidłowej motoryce i przyczyniają się do przeciwdziałania sile grawitacji,
 poruszanie poszczególnymi częściami ciała bez kontroli wzroku,
 swobodne wykonywanie ruchów precyzyjnych,
 percepcję położenia narządów jamy ustnej podczas mówienia,
 kształtowanie się dominacji stronnej.
Układ przedsionkowy jest układem łączącym dla innych zmysłów, gdyż tworzy reakcję człowieka do sił grawitacji. Dlatego też wszystkie informacje są analizowane
w oparciu o informacje z tego układu. Gdy układ przedsionkowy pracuje prawidłowo wtedy prawie nie odczuwamy jego istnienia. Jego praca nie angażuje naszej świadomości. Jego podstawowa rola polega na kształtowaniu naszych relacji z siłą przyciągania ziemskiego. Grawitacja jest siłą oddziałującą na nas nieprzerwanie, więc czasami nawet niewielki deficyt prowadzi do uczucia niepewności grawitacyjnej.

Układ przedsionkowy odpowiada więc za:
 odbieranie informacji związanych z działaniem siły grawitacji,
 informowanie ośrodkowego układu nerwowego o położeniu głowy
w relacji do szyi i reszty ciała oraz otaczającej przestrzeni,
 podtrzymywanie prawidłowego napięcia mięśniowego,
 wyzwalanie odruchów ocznych i koordynacji pracy obu oczu,
 zabezpieczanie prawidłowej organizacji wokół środkowej linii ciała,
 poczucie bezpieczeństwa grawitacyjnego,
 wpływa na rozwój mowy ( gdyż istnieje ścisły związek z kształtowaniem się percepcji słuchowej a funkcjonowaniem układu przedsionkowego).


Funkcjonowanie systemu przedsionkowego ma więc wpływ na utrzymanie równowagi, koordynacji oraz płynności ruchów ciała i gałek ocznych. Ma to swoje odzwierciedlenia w możliwościach ruchowych dziecka (w zakresie dużej i małej motoryki), zachowaniu prawidłowej postawy podczas ruchu, ale i zabawy przy stole, także w lepszej koncentracji i mniejszej męczliwości.

Możliwe objawy zaburzeń integracji sensorycznej u dziecka w wieku przedszkolnym:
 nadmiernie się denerwuje lub niepokoi,
 ma wysoką bądź niską tolerancję na ból,
 nadal brak mu rozsądnych nawyków dotyczących snu,
 przeszkadzają mu niektóre ubrania, metki, dotyk niektórych powierzchni,
 silnie pożąda lub nie może znieść niektórych smaków, temperatur lub konsystencji pokarmów,
 łatwo się krztusi, wymiotuje,
 może być bardzo wrażliwe na hałas w swoim otoczeniu,
 silnie pożąda lub nie może znieść niektórych czynności tj.: skakanie, bujanie się, obracanie, huśtanie,
 wciąż się ślini,
 żuje ubrania, kocyk, zabawki,
 jest niezdarne manualnie (objawia się to podczas jedzenia, picia, używania przyborów do pisania),
 ma kłopoty z równowagą i koordynacją, np.: jazda na rowerze, kopanie poruszającej się piłki,
 żadna z rąk nie jest u niego dominująca,
 ma problemy z przekraczaniem środkowej linii ciała,
 ma niewłaściwą postawę ciała (nieprawidłowe napięcie posturalne),
 rzadko nawiązuje kontakt wzrokowy,
 rzadko pokazuje coś palcem wskazującym,
 ma trudności z koncentracją uwagi, często jest pobudzone, nie wykonuje powierzonych mu zadań do końca, rozprasza się szybko i łatwo.

Zaburzenia integracji sensorycznej zawsze stwierdza terapeuta integracji sensorycznej po dokładnym wywiadzie i diagnozie dziecka!


III. Rozwój ruchowy dziecka w wieku trzech lat
Nasze maleństwo przez pierwszy i drugi rok życia nabyło wiele ważnych umiejętności psychomotorycznych. Już nigdy później rozwój dziecka nie będzie przebiegał tak intensywnie. Wraz z rozwojem ruchowym postępował rozwój funkcji poznawczych. Kamienie milowe w rozwoju zostały osiągnięte. Nasze dziecko staje się gotowe do kolejnych doświadczeń i nowych wrażeń.
Trzeci rok życia dziecka jest okresem harmonijnego rozwoju. Dziecko nabyło już szereg ważnych umiejętności – porusza się samodzielnie, jego ruchy są coraz bardziej skoordynowane i płynne. Trzylatek częściej biega, niż chodzi. Każdą czynność wykonuje z ogromną szybkością. Ręce, które do tej pory służyły do utrzymania równowagi
i podporu teraz mogą sprawnie manipulować i trzymać pewnie przedmioty, nawet w trakcie poruszania się. Trzylatek chętnie podejmuje nowe wyzwania.
Z trudnością jeszcze ocenia swoje możliwości (i często je przecenia) ale nabieranie doświadczenia jest przecież najważniejsze.
Trzylatek ma ciągłą potrzebę ruchu, która może przybierać różne formy – bieganie, skakanie, wspinanie się, chodzenie. Nie stanowią dla niego problemu takie bariery jak szafa, kanapa, schody czy parapet. Im wyższy punkt siedzenia tym ciekawsze doświadczenia. Trzylatek zazwyczaj podejmuje już próby jazdy na rowerze trójkołowym, z ogromnym zapałem i różnym skutkiem pokonując krawężniki i kałuże.
Zabawa z piłką jest jednym z ulubionych zajęć trzylatka. Potrafi ją kopać, rzucać i czasami łapać. Ćwiczone przez cały czas rączki dziecka wykonują coraz bardziej precyzyjne czynności (wrzucanie małych elementów w otwór, nakładanie klocków na patyk). Wzrastają umiejętności komunikacyjne oraz zdolność koncentracji, co powoduje że dziecko podejmuje zadania coraz trudniejsze i złożone. Częściej sięga po kredki (a najchętniej po mazaki i inne trudno zmywalne substancje) i stawia swoje pierwsze nieporadne kreski nazywając je misiem albo autem. W tym okresie swojego życia nie potrafi jeszcze zamalować określonej powierzchni. Najchętniej jednak oddaje się budowaniu wież z klocków. Próbuje tworzyć swoje pierwsze konstrukcje przestrzenne, angażując w to wszystkich członków rodziny.
Trzylatek jest już bardzo samodzielny – sprawnie posługuje się łyżką, widelcem i kubkiem. Samodzielnie korzysta z toalety oraz myje i wyciera ręce.
Niepokój rodziców i opiekunów powinny wzbudzić takie zachowania jak (podaję poniżej przykłady najczęstszych trudności):
 trudności w poruszaniu się – dziecko często traci równowagę, przewraca się, potyka się o każdą nierówność,
 nie potrafi trzymać przedmiotów w dłoniach podczas chodzenia,
 nie rzuca, nie kopie piłki, nie próbuje jej łapać,
 nie potrafi podskoczyć w miejscu na obu nogach,
 ma trudności w naprzemiennych wchodzeniu i schodzeniu po schodach (może trzymać się poręczy bądź być prowadzonym za rękę przez osobę dorosłą),
 bawi się zabawkami w sposób stereotypowy i schematyczny,
 nie podejmuje prób rysowania kresek pionowych i poziomych, krzyżyka oraz koła,
 nie układa prostych układanek,
 nie manipuluje przedmiotami,
 nie potrafi chwycić małych przedmiotów za pomocą kciuka i palca wskazującego,
 posługuje się podczas rysowania zarówno prawą i lewą ręką (brak ustalonej dominacji stronnej),
 nie buduje wieży z klocków,
 nie posługuje się samodzielnie łyżką,
 nie pije z kubka,
 nie dopasowuje klocków do otworów,
 nie potrafi lepić z plasteliny i innych mas plastycznych prostych kształtów (kula, wałek, miseczka),
 nie potrafi samodzielnie umyć rąk.


IV. Rozwój ruchowy dziecka w wieku czterech lat
Rozwój czterolatka nadal przebiega szybko, ale nie skokowo. Dziecko, doskonaląc posiadane już umiejętności nabywa nowe. Na początku czwartego roku życia w większości przypadków rozwój motoryczny, poznawczy, językowy i emocjonalny pozwala dziecku przebywać i odnaleźć się w grupie rówieśniczej. Nasz czterolatek błyskawicznie podchwytuje wszystkie słowa, za które się potem wstydzimy w sklepie lub w autobusie.
Z upodobaniem fantazjuje, opowiadając niestworzone historie
i upierając się, że są one prawdziwe. Czterolatek ustawicznie sprawdza sam siebie, podejmując rozmaite wyzwania, np. samodzielne oddalenie się od domu, przebieganie jezdni, szaleńczą jazdę na rowerze. Zazwyczaj pokonuje schody krokiem naprzemiennym. Chodzenie po płaskim terenie nie sprawia dziecku żadnych trudności, staje się wręcz nudne.
Nadal ulubioną zabawką jest piłka, którą dziecko chętnie kopie, ale również coraz częściej łapie. Zazwyczaj robi to całymi przedramionami i przyciska do siebie. Opanowały już manewr skręcania na trój- lub czterokołowym rowerze oraz umiejętność szybszego pedałowania. Ale również w tym okresie doskonali się zmysł równowagi i to dlatego dzieci chętnie wspinają się na drabinki, chodzą po murkach,
a na spacerze zajmują się głównie chodzeniem po krawężnikach.
Czterolatek robi ogromne postępy w zakresie posługiwania się kartką i narzędziem pisarskim. Jest w stanie odwzorować podstawowe kształty (koło, krzyżyk, kwadrat, prostokąt). Nabiera wprawy w rysowaniu po śladzie.
Niepokój rodziców i opiekunów powinny wzbudzić takie zachowania jak (podaję poniżej przykłady najczęstszych trudności):
 czynności samoobsługowe wykonuje bardzo wolno i bardzo niezręcznie,
 niechętnie buduje z klocków,
 niezręcznie schodzi po schodach, szuka przy tym opieki, schodzi i wchodzi po schodach krokiem dostawnym (a nie naprzemiennym),
 niechętnie bierze udział w zabawach ruchowych, boi się ich i unika,
 nie rzuca piłki,
 nie potrafi podskoczyć, zeskoczyć , przeskoczyć przez przeszkodę,
 nie potrafi przez 1-2 sekundy stać na jednej nodze,
 nie odwzorowuje linii, koła, kwadratu,
 nie rysuje po śladzie,
 nie podejmuje prób rysowania w zaznaczonym konturze (nie wymagamy jeszcze precyzyjnego wykonania, ale dziecko też nie może zamalowywać całości kartki),
 nie podejmuje prób wycinania nożyczkami,
 nie potrafi łączyć ze sobą klocków konstrukcyjnych.


V. Rozwój ruchowy dziecka w wieku pięciu i sześciu lat

Piąty i szósty rok życia to dalsze doskonalenie nabytych wcześniej umiejętności. Dziecko staje się coraz bardziej samodzielne. Jest w stanie komunikować się z rówieśnikami i z dorosłymi, mówić o swoich potrzebach ale także o emocjach.
W tym wieku dzieci zazwyczaj podejmują nowe umiejętności ruchowe tj: pływanie, taniec, jazda na nartach i łyżwach. Sprzyja temu wzrost koordynacji ruchów, ale także umiejętność powtarzania sekwencji ruchowych. Ćwiczone do tej pory umiejętności stają się dla pięcio- i sześciolatków łatwe i wykonywane automatycznie. Dziecko pokonuje schody bez trzymania poręczy, skacze przez skakankę i stoi na jednej nodze (nawet z zamkniętymi oczami).
Dzieci w tym wieku są w pełni samodzielne. Doskonalą swoje umiejętności grafomotoryczne tworząc rysunki tematyczne oraz podejmując szereg zabaw wymagających ogromnej zręczności.
Niepokój rodziców i opiekunów powinny wzbudzić takie zachowania jak (podaję poniżej przykłady najczęstszych trudności):
 nie potrafi stać na jednej nodze (z otwartymi, ale też i zamkniętymi oczami),
 nie potrafi skakać przez skakankę,
 z trudnością nabywa każde nowe umiejętności ruchowe,
 brak samoobsługi,
 nie tworzy rysunków tematycznych.


VI. Propozycje ćwiczeń i zabaw do wykonania w domu

Rozwój każdego dziecka przebiega według indywidualnych zasad. Zadaniem rodziców, opiekunów oraz nauczycieli i terapeutów jest wnikliwa obserwacja tego rozwoju oraz wspomaganie w momencie, gdy pojawiają się trudności.
W domu każdy z rodziców może poprzez zabawę wspierać rozwój ruchowy dziecka. Poniżej przedstawiam przykłady do wykorzystania w domu:

Ćwiczenia motoryki małej:

Uwaga - należy zadbać o prawidłową pozycję dziecka przy pisaniu i rysowaniu - stopy na podłodze, plecy proste, łokcie leżą na biurku, prawidłowy jest chwyt narzędzia pisarskiego, kartka leży na stole – dziecko nie przekłada jej. Należy zadbać aby kierunek linii (np. przy poprawianiu po śladzie) był zgodny z kierunkiem czytania i pisania – od lewej strony kartki do prawej, od góry kartki do dołu.
 swobodne bazgranie na dużych arkuszach papieru kredkami świecowymi, pastelami, kredkami ołówkowymi, farbami – dziecko znajduje się w pozycji stojącej,
 zamalowywanie dużych powierzchni – dziecko w pozycji stojącej, arkusz papieru przypięty na ścianie, dobrze sprawdza się tu również tablica,
 spinacze – przyczepianie na pudełko, na linę wisząca, na linę przyczepioną do drabinek. Przypinanie i odpinanie. Układanie rytmów (np. wg kolorów żółty- czerwony – żółty-czerwony),
 wycieranie gumką, zszywanie, robienie dziurek dziurkaczem. Przewlekanie potem przez dziurki sznurowadła,
 przyklejanie taśmy klejącej na każdy opuszek palca i odklejanie jej po kolei,
 wkładanie szczypcami kulek do wytłaczanki po jajkach,
 wkładanie słomek do pudełka. Najlepiej wykorzystać do tego pudełko po herbatce granulowanej. Wycinamy w plastikowym wieczku kilka otworów. Zadaniem dziecka jest umieszczanie słomek we właściwym miejscu,
 nawijanie włóczki na kłębek,
 odkręcanie pojemników – słoiczki, pudełka,
 kalkowanie obrazków,
 obrysowywanie szablonów,
 rysowanie po śladzie,
 cięcie po narysowanych liniach - prostych frędzelki, - falistych serwetki,
 wycinanie najpierw prostych, potem nieco bardziej skomplikowanych kształtów z papieru kolorowego,
 modelowanie z plasteliny, modeliny, masy papierowej najpierw kuleczek, wałeczków; później form bardziej złożonych - zwierząt, postaci ludzkich, liter,
 wydzieranie z kolorowego papieru i naklejanie wydzieranki na papier,
 zgniatanie kartki papieru jedną ręką w małą kulkę,
 nawlekanie koralików,
 przewlekanie sznurowadeł,
 rysowanie patykiem po ziemi,
 zabawy z chwytaniem i rzucaniem piłki,
 przerzucanie piłki średniej wielkości z ręki prawej do lewej i podrzucanie jej raz prawą, raz lewą ręką,
 podbijanie balonika wyłącznie palcami prawej i lewej ręki,
 wypuszczanie piłeczki tenisowej z ręki w dół i próby chwytania jej w locie, samymi palcami - zanim odbije się od podłogi,
 "rysowanie" kształtów na tacy wypełnionej kaszą manną.



Ćwiczenia motoryki dużej:
 chodzenie po narysowanej linii,
 chodzenie po krawężniku,
 pokonywanie krótkich dystansów z zamkniętymi oczami,
 dotykanie na przemian prawym łokciem lewego kolana i odwrotnie,
 toczenie piłki do określonego miejsca,
 pokonywanie toru przeszkód,
 naśladowanie pozycji – prezentujemy pozycje do naśladowania stojąc obok dziecka i stojąc naprzeciw niego,
 wykonywanie ćwiczeń z zawiązanymi oczami – wskazywanie części ciała, stanie na jednej nodze,
 ćwiczenia z kijkami (naprzemienność, trzymanie z przodu, z tyłu, chwytanie za kijek, chodzenie z kijkiem na końcach którego umieszczone są obręcze, zadaniem dziecka jest tak iść aby nie spadły). Dziecko trzyma kijek obiema rękoma przed sobą. Zwracamy uwagę aby trzymało go w części środkowej,
 chodzenie boso po fakturach (naprzemiennie, dostawiając stopy, skacząc na jednej nodze, bokiem, tyłem),
 chodzenie po „kamieniach”, pagórkach równoważnych– wyżej, niżej,
 zawijanie w materac, folię bąbelkową, koc. Zadaniem dziecka jest samodzielnie się odwinąć,
 przypinamy spinacze na ubrania – zadaniem dziecka jest je ściągnąć z przekroczeniem środkowej linii ciała (np. przypinamy dziecku spinacz na lewe ramię i prosimy aby zdjął go prawą ręką),
 odbijanie piłki zawieszonej na gumce – w pozycji leżącej, na stojąco itd. Dziecko odbija piłkę oburącz, tylko prawą ręką, tylko lewą,
 wchodzenie i schodzenie po schodach krokiem naprzemiennym.





VI. Bibliografia
1. Blythe S., Harmonijny rozwój dziecka, Świat Książki, Warszawa 2006,
2. Blythe S., Jak osiągać sukcesy w nauce? Uwaga, koncentracja
i koordynacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011,
3. Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia. Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2007,
4. Emmons G., Anderson L., Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej, Liber, Warszawa 2007,
5. Kielin J. Profil osiągnięć ucznia, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2002,
6. Minczakiewicz E. Psychoruchowy rozwój dziecka. Diagnoza., Impuls, Kraków 2009,
7. Odowska – Szlachcic B., Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010.

Wyświetleń: 1326