Stereotyp to uproszczony, schematyczny obraz osób, grup, stosunków społecznych ukształtowany na podstawie niepełnej lub fałszywej wiedzy, utrwalony jednak przez tradycję i trudny do zmiany.

Metafora „skąpca poznawczego” – skłonność ludzi do szukania rozwiązań raczej „dostatecznych” niż optymalnych, czyli do tego , by poświęcić tylko tyle wysiłku, ile to konieczne, aby można było stworzyć adekwatny (na pierwszy rzut oka) obraz innych.

Korzyści, które przynosi stereotypizacja człowiekowi spostrzegającemu:
• Stosunkowo niekorzystny obraz grupy obcej pozwala mu widzieć grupę własną jako lepszą, a dzięki temu myśli lepiej o sobie samym.
• Łatwiej akceptuje nierówności społeczne, jeśli wypracuje sobie takie przekonania na temat pokrzywdzonej grupy, które pozornie tłumaczy i usprawiedliwia nieproporcjonalnym podziałem dóbr.
• Opieranie się na stosunkowo prostej strukturze podziału kategorialnego może być niezmiernie satysfakcjonujące, gdyż zyskują wówczas poczucie większej przewidywalności i uporządkowania złożonego świata społecznego

O procesie stereotypu:
• z chwilą gdy stereotyp ulegnie automatyzacji , może pojawiać się niezależnie od jej woli, za każdym razem, gdy znajdzie się ona w obecności przedstawiciela grupy obcej
• spostrzegający nie może ich kontrolować ani zapobiec aktywizacji tzn. zachodzi poza świadomością
• informacje potwierdzające stereotyp są dokładniej przetwarzane i lepiej zapamiętywane, natomiast fakty niezgodne z oczekiwaniami często lekceważone
• ludzie skłonni są zapamiętywać swoje stereotypowe przypuszczenia i fantazje jako fakty
• nawet gdy spostrzegający spotyka osobę, której zachowanie wyraźnie i niedwuznacznie podważa stereotyp, potrafi znaleźć sposób na to, by spostrzegać ją jedynie jako wyjątek od skądinąd słusznej reguły
Podczas gdy stereotypizacja może zachodzić w dużej mierze automatycznie, skuteczne nad nią zapanowanie wymaga pewnego kontrolowanego, świadomego wysiłku. Jedna z możliwości przeciwdziałania temu automatycznemu mechanizmowi polega na bezpośrednim korygowaniu własnych osądów i wniosków.

Proces monitorowania - uruchamia się kiedy człowiek zdecyduje się tłumić stereotypowe reakcje na członków grupy obcej. Polega na nieustannym przeglądaniu umysłu w poszukiwaniu najmniejszego śladu niechcianych przekonań stereotypowych. Zachodzi w dużej mierze automatycznie i obejmuje wykrywanie stereotypowych sądów, które aktywizowane są zbyt słabo, aby mogły przekroczyć próg świadomości. Kiedy istnieje niebezpieczeństwo, że niepożądanie myśli wtargną do świadomości , uruchamiany jest proces wykonawczy, który ma temu zapobiec.
Proces wykonawczy jest automatyczny i nieuświadamiany, zaś proces wykonawczy wymaga wysiłku i przynajmniej niektóre jego aspekty są dostępne w świadomości.
Zatem: - proces wykonawczy zależy od dostępności zasobów umysłowych i przebiega sprawnie tylko wówczas, gdy spostrzegający może mu poświęcić dostateczną ilość uwagi - proces monitorowania, który jest automatyczny, może zachodzić bez przeszkód niezależnie od ograniczeń zasobów umysłowych.
Sam charakter procesów związanych z kontrolą myśli powoduje, że próby poznawczej samoregulacji w wielu sytuacjach nie tylko kończą się niepowodzeniem, ale i mogą przynieść skutki odwrotne w stosunku do zamierzonych. Podczas tłumienia stereotypów zdarza się, że próby hamowanie stereotypowych poglądów przyczyniają się do jeszcze większego błędu stereotypizacji. Doświadczenie przeprowadzone przez Wegnera, Erberga i Bowmana, dowiodło, że osoby tłumiące stereotypy są skłonne do zachowań sprzecznych ze swoimi intencjami.

Zdarza się, że wola hamowania stereotypów z czasem po prostu się ulatnia. Ponieważ tłumienie myśli jest działaniem aktywnym i męczącym, niekiedy tyko silna presja otoczenia pozwala skąpcowi poznawczemu utrzymać motywację do ciągłego wkładania wysiłku w samoregulację. Kiedy motywacja ta osłabnie, proces wykonawczy na ogół szybko wygasa, co sprzyja efektowi sprężyny.

Efekt sprężyny – zjawisko, w którym uprzednio tłumione myśli powracają a ich wpływ na zachowanie jest większy niż w przypadku, gdyby nie były powstrzymywane. Zachodzi wówczas, gdy proces monitorowania wywoła nadmierną dostępność niepożądanych myśli, a proces wykonawczy (który pozwala utrzymać je w ryzach) zostanie zawieszony.

Badanie Macreae’a, Bodenhausena, Milne’a i Jetten (1994r.):
Zadanie:
I.
1) „Opisz dzień osoby przedstawionej na zdjęciu” - (skinheada)
2) „Pisząc tekst nie odwołuj się do stereotypów” - to polecenie otrzymała tylko połowa uczestników, reszta nie otrzymała żadnych instrukcji
3) Uczestnicy wykonali zadanie, po czym otrzymali drugie zdjęcie.
4) „Opisz dzień osoby przedstawionej na zdjęciu” - tym razem nikt nie otrzymał dodatkowych instrukcji
Wynik: Osoby tłumiące niepożądane myśli za pierwszym razem napisały znacznie mniej stereotypowe teksty. Natomiast za drugim razem badani, którzy uprzednio zaangażowali się w tłumienie myśli, za drugim razem napisali znacznie bardziej stereotypowe teksty niż osoby z grupy kontrolnej.
II.
Po ukończeniu poprzedniego zadania poinformowano uczestników, że czeka ich teraz spotkanie z osobą o której właśnie pisali ( to znaczy ze skinheadem). Następnie poproszono, by weszki do pokoju, w którym miało dojść do spotkania, i wybrali miejsce do siedzenia. Powiedziano im, że skinhead wyszedł na chwilę, ale na jednym z krzeseł leżały rekwizyty wskazujące na jego przynależność grupową (kurtka dżinsowa itp.). Okazało się, że przeciętny badany z grupy uprzednie tłumiącej myśli, siadał dalej od skinheada niż uczestnicy, którzy w pierwszej części badania nie tłumili stereotypów.
Wniosek: Osoba spostrzegająca może skutecznie tłumić stereotypowe reakcje, kiedy wkłada w to wysiłek, ale z chwilą gdy przestanie się starać, stereotypy powracają, wpływając na myśli ze zdwojoną siłą.

Tłumienie stereotypów jest mało skutecznym sposobem na unikanie niesprawiedliwości i tendencyjności przy ocenie innych ludzi. Alternatywę dla unikania uproszczonych, stereotypowych uogólnień może stanowić nastawienie na uważność. Uważna osoba tworzy zindywidualizowane spostrzeżenia na temat innych, gdyż przekroczyła sztywne, ogólne kategorie i potrafi dostrzec niepowtarzalne cechy każdego człowieka. Dlatego też kultywowanie uważności w postrzeganiu świata stanowić może formę regulacji poznawczej, która okaże się bardzo skuteczna przy redukowaniu błędów wynikających ze stereotypizacji.

Opracowała: mgr Katarzyna Chmielewska

Wyświetleń: 11