POJĘCIA I DEFINICJE CZASU WOLNEGO
1.1. CZAS WOLNY DZIECKA W OKRESIE WCZESNOSZKOLNYM
Żyjemy w epoce, której nadano miano rewolucji naukowo - technicznej. Epoka ta nie narodziła się nagle i niespodziewanie, lecz niewątpliwie rozwija się w sposób błyskawiczny przynosząc z każdym dniem nowe osiągnięcia, udoskonalenia i wyzwania do dalszej działalności twórczej i odkrywczej. Epoka ta przynosi także bardzo dużo zmian. Wpływom tych zmian ulegają także dzieci i młodzież szkolna. Praktycznie z pokolenia na pokolenie zmienia się sposób spędzania wolnego czasu, forma nauki oraz zabawy. Dlatego też zagadnienie stosunku, a raczej właściwych proporcji pomiędzy dwoma podstawowymi elementami życia ucznia: nauką i wypoczynkiem ma pierwszorzędne znaczenie.
Dziecko wstępując do szkoły rozpoczyna nowy okres w swoim życiu i zasadniczo odmienny od poprzedniego. Zostają narzucone na niego nowe obowiązki, zaczyna podlegać pewnym rygorom, posiada mniejszą ilość czasu na zabawy i rozrywki przy zwiększającym się wymiarze czasu na zajęcia obowiązkowe - pracę.
Przez pracę ucznia rozumie się na ogół naukę w szkole. Odrabianie lekcji w domu, pobieranie specjalnych lekcji z przedmiotu, w którym uczeń osiąga słabe wyniki, dodatkową naukę języka obcego, muzyki itp. oraz zajęcia w gospodarstwie domowym. [Wujek, Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia, Pzws W-wa 1969, s. 5]
Uczeń w szkole zdobywa wiedzę dzięki której jest odpowiednio przygotowany do pracy w nowoczesnym społeczeństwie. Wiedza o charakterze naukowym to rozumienie pojęć ujmujących to co najbardziej istotne w rzeczach i zjawiskach, a jeszcze bardziej system wiedzy i metod pozwalających na własną interpretację i przyswajanie potężnego strumienia informacji wymagają kształcenia zorganizowanego prowadzonego przez właściwie przygotowane instytucje oświatowe. [Uczyć się aby być. Raport Międzynarodowe Komisji do Spraw rozwoju Edukacji UNESCO, Przewodniczący E. Faure, W-wa 1975, s. 40]
Praca ucznia jest ściśle związana z jego wypoczynkiem. Dla utrzymania właściwego rytmu i uniknięcia niepożądanych zjawisk musi istnieć równowaga pomiędzy wykonywaną pracą a wypoczynkiem. Niewłaściwy rytm pracy i wypoczynku powoduje osłabienie organizmu, zmniejszenie odporności na choroby, szybkie męczenie się, pogorszenie koordynacji nerwowo-mięśniowej, występowanie bóli mięśniowych lub stawowych.
Jak widać, z punktu widzenia prawidłowego rozwoju ucznia, nie można oddzielać organizacji pracy od wypoczynku.
Kwestia wolnego czasu oraz jego racjonalnego wykorzystania budzi coraz większe zainteresowanie wśród pedagogów, socjologów, lekarzy.
Najczęściej cytowaną w naukach społecznych definicją czasu wolnego jest sformułowana przez francuskiego socjologa J. Dumazediera według którego czas wolny jest zespołem zajęć, którym jednostka oddawać się może z własnej woli, bądź dla odpoczynku, bądź dla rozrywki, bądź dla rozwoju swych wiadomości lub bezinteresownego kształcenia się, względnie dla swego dobrowolnego uczestnictwa w życiu społecznym, po wyzwoleniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych. [M. Czerepaniak - Walczak, Gdy po nauce mamy wolny czas..Sz-n 1997. s. 21]
A. Kamiński posługując się tym terminem pisze, że są to „zajęcia i zachowania się w czasie wolnym od pracy zarobkowej - normalnej i dodatkowej - od zaspokojenia potrzeb organizmu, od obowiązków domowych i kształcenia się uczelnianego - podejmowania dobrowolnie dla odpoczynku zabawy i własnego rozwoju umysłowego, społecznego, technicznego, fizycznego i artystycznego. [A. Kamiński. Czas wolny i jego problematyka społeczno - wychowawcza, 1965. s. 80]
W zakres tego pojęcia wchodzą podstawowe elementy jak: odpoczynek, zabawa, zajęcia rozwijające (samokształcenie i dokształcanie się), prace społeczne, aktywność amatorska. Istnieje podstawowa różnica między spędzaniem czasu wolnego przez dzieci i ludzi dorosłych. Czas wolny dzieci i młodzieży podlega rygorom wychowawczym oraz kontroli i interwencji dorosłych.
Wg K. Przecławskiego czas wolny dzieci różni się od czasu wolnego młodzieży i dorosłych przede wszystkim tym, że jest dłuższy. Charakteryzuje się mniej zróżnicowanymi formami i miejscem spędzania, większym udziałem odpoczynku biernego, większą kontrolą i opieką ze strony dorosłych. Dzieci miejskie dysponują przeciętnie 5 godz. czasu wolnego dziennie, dzieci wiejskie - 4 godz. Jednak w okresie intensywnych prac polowych dziecko wiejskie często w ogóle nie ma czasu wolnego. Za to więcej tego czasu ma zimą oraz w niedzielę. [ Czas wolny dzieci i młodzieży w' Polsce pod red. K. Przecławskiego, WsiP W-wa 1978, s. 10]
K. Czajkowski jako czas wolny rozumie ten, który pozostaje do wyłącznej dyspozycji dziecka po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrabianie lekcji, niezbędne osobiste zajęcia domowe. Czas wolny dziecka obejmuje także dobrowolnie przyjęte na siebie obowiązki społeczne (np. pełnienie funkcji w drużynie harcerskiej, czy pełnienie funkcji w klasie, szkole). [K. Czajkowski, Rola zajęć pozaszkolnych i organizowanie czasu wolnego dzieci, w: Biuletyn pedagogiczny, 1960, s. 15] W takim rozumieniu czasu wolnego dziecko samo sobie go organizuje, lub korzysta dobrowolnie z ogólnodostępnych form w różnorodnych placówkach kulturalno - oświatowych specjalnie do tego celu powołanych.
W sposób bardzo szeroki ujmuje definicję czasu wolnego B. Gruszyn. Twierdzi on, że: „czas wolny, to ta część czasu nie związanego z pracą, która pozostaje po odjęciu wszystkich nakładów czasu, czyli czas wolny od wszelkich obowiązków. [B. Gruszyn. Czas wolny. Aktualna problematyka, PWN, Warszawa 1970, s. 22]
Najczęściej spotykane formy spędzania czasu wolnego przez dzieci w mieście to: oglądanie programów telewizyjnych, czytelnictwo, gry i zabawa, wypoczynek bierny. Stanowczo za mało jest spacerów, wycieczek za miasto, sportu. Dzieci wiejskie poświęcają czas przede wszystkim na oglądanie telewizji, udział w nabożeństwach kościelnych, czytelnictwo zwłaszcza zimą i w niedzielne popołudnia, zabawy z kolegami. Czas wolny dziecka wiejskiego na ogół nie jest przez nikogo organizowany. Poza tym jest on rozdrobniony i przypada na różne godziny. Ponadto w mieście starsze dzieci mają większa możliwość wyboru różnorodnych zajęć. Powstaje więc konieczność uatrakcyjnienia i zmodyfikowania zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych w klubach, świetlicach, zespołach. Zajęcia w czasie wolnym dzieci powinny być nastawione głównie na: a) rozwój fizyczny, kulturę fizyczną, turystykę, sport; b) rozwój zainteresowań, c) kształtowanie postaw społecznych: w stosunku do drugiego człowieka, do samego siebie, do wartości. Szczególną troską trzeba otoczyć te dzieci, którym środowisko rodzinne nie zapewnia odpowiednich warunków kulturowych, nie docenia, a nawet lekceważy rozwijające się zainteresowania.
R. Wroczyński dokonał klasyfikacji sposobów spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież, dzieląc go na osiem grup z uwzględnieniem aktywności do których należą: zabawa w gry ruchowe - sport, turystyka, uczestnictwo w imprezach ruchowych, oraz amatorstwo artystyczne, środki masowego przekazu (czytelnictwo, film, telewizja), inne formy aktywności kulturalnej np. samokształcenie, zajęcia techniczne, aktywność społeczna i towarzyska (między innymi w grupach rówieśniczych), kolekcjonerstwo różnego rodzaju, indywidualne zainteresowania. [R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1970, s. 228]
B. Wilgocka - Okoń pisze, iż w rozkładzie dnia ucznia musi się znaleźć określony czas na odpoczynek, przy czym nie wystarczy tylko wyznaczyć dziecku czas wolny od nauki i drobnych obowiązków w domu, lecz należy ten czas racjonalnie zorganizować, dostosować do potrzeb wieku dziecka. I o tym powinni pamiętać wszyscy rodzice. [B. Wilgocka - Okoń, Organizacja pracy i wypoczynku ucznia, Pzws W-wa 1964. s. 34-35]
Dzieci i młodzież nie mogą same organizować wolnego czasu według własnej woli, ponieważ za swoje działanie ponoszą ograniczoną odpowiedzialność prawną, lub nie ponoszą jej w ogóle. Czas wolny dziecka musi podlegać w bardzo dużym stopniu pewnym rygorom i racjom ustalonym przez dorosłych.
Czas ludzi dorosłych różni się od czasu wolnego dzieci, czas wolny od nauki nie jest równoznaczny z czasem wolnym od pracy ludzi dorosłych. Młodzież w czasie wolnym podejmuje mniej ról społecznych, są mniej odpowiedzialne, mniej poważnie traktowane.
Dzieci i młodzież są też zależne od rad i zaleceń starszych. Mają większą wolność od ograniczeń społecznych i nakazów i mniejszą niezależność w podejmowaniu decyzji. Nawet zabawa to odpowiedzialny wybór formy spędzania czasu wolnego.
1.2. FUNKCJE CZASU WOLNEGO
Klasyczne stanowisko prezentuje A. Kamiński, wymieniając następujące funkcje:
• wypoczynek, regeneracja; czas wolny jest zatem naturalną okolicznością odnawiania sił fizycznych i psychicznych zużytych podczas wypełniania zajęć obowiązkowych, w codziennych formach życiowej aktywności człowieka;
• zabawa, rekreacja; w czasie wolnym możliwe jest radosne i spontaniczne uczestniczenie w rozrywkach. Uczenie się społecznych zachowań odbywa się bowiem nie tylko, a wręcz powiedziałabym nie tyle, w poważnych i formalnych sytuacjach, co w pełnych radości oraz atrakcyjnej spontaniczności i innowacyjności zajęciach rekreacyjnych;
• rozwój zainteresowań; pełnia człowieka wyraża się w jego zainteresowaniach. Zdarzenia i sytuacje obowiązkowe, ze względu na swoją formalność i niekiedy powszechność, nie zawsze dają szansę na ich budzenie i rozwijanie. Dopiero czas wolny pozwala na podejmowanie działań wynikających z własnych potrzeb, ujawniania własnych poglądów i zamiłowań w poszczególnych sferach życia; rozwijanie aktywności społecznej; postrzeganie człowieka jako istoty społecznej, wchodzącej z innymi w relacje wymiany, nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w sytuacjach obowiązkowych. Na niektórych stanowiskach pracy, przy wypełnianiu niektórych czynności obowiązkowych, człowiek funkcjonuje samodzielnie. Jego potrzeby afiliacyjne nie mają wówczas szans być zaspokojone. Niewielkie są też możliwości kształtowania i ujawniania postaw allocentrycznych, skierowanych ku innym ludziom. Czas wolny jest więc naturalną okazją do nawiązywania satysfakcjonujących kontaktów społecznych, okazywania wsparcia i pomocy innym ludziom, wchodzenia w związki realizujące określone wartości społeczne, polityczne, kulturalne itp. [A Kamiński. Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Ossolineum. Wrocław 1965]
Przytoczona klasyfikacja funkcji nie jest jedyna. T. Wujek w swojej pracy wyróżnił:
• wypoczynek i rozrywkę
• rozwój osobowości. [T. Wujek. Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia, Warszawa 1969, s. 9-10]
Według tego autora, wypoczywanie służy przede wszystkim zachowaniu równowagi biofizjologicznej organizmu, co ma szczególne znaczenie w każdym etapie życia człowieka. O ile dorośli, samodzielnie organizujący swój rozkład zajęć, mogą regulować wielkość czasu przeznaczonego na wypoczywanie, o tyle wobec dzieci i młodzieży należy podejmować określone zadania zapewniające wypełnianie tej funkcji. Podobną uwagę można odnieść do drugiego elementu, to znaczy do rozrywki. Jej celem jest dostarczenie różnorodnych wrażeń, wniesienie zmienności do codziennego życia, ograniczenie monotonności i jednostronności aktywności i działań człowieka. Czas wolny od zajęć obowiązkowych jest naturalną okazją do przejawiania takich zachowań.
Druga z wymienionych przez T. Wujka funkcja - rozwój osobowości - jest znacznie trudniejsza do jednoznacznego zdefiniowania. Niemniej jednak można powiedzieć, że prawdziwy, naturalny rozwój osoby dokonuje się w tym czasie, w którym może ona przejawiać inicjatywę i ponosić odpowiedzialność za własne wybory. [T. Wujek. Praca domowa ... op. cit.. s. 9-10]
Kolejna klasyfikacja należy do Z. Dąbrowskiego i wyróżnia on:
• wypoczynek i rozrywkę,
• rozwój zainteresowań i uzdolnień
• poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie. [Z. Dąbrowski. Czas wolny dzieci i młodzieży, Warszawa 1966, s.16]
J. Węgrzynowicz natomiast, wyróżnia następujące funkcje czasu wolnego:
• wypoczynek,
• rozrywka,
• samokształcenie
• działalność społeczną. [J. Węgrzynowicz, Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, PZWS, Warszawa 1971, s.52]
Autorem innej klasyfikacji funkcji czasu wolnego jest M. Grochociński. Swoje stanowisko wywodzi on z tezy, iż poszczególne zajęcia mogą służyć realizowaniu jednocześnie kilku funkcji. Zwykle osoba zajmująca się porządkowaniem informacji na ten temat, a jest to najczęściej ktoś, kto prowadzi badania nad tym zagadnieniem, wyróżnia zajęcia, które:
• mają walory szczególnie doskonalące osobowość przez własną twórczą działalność,
• rozwijają osobowość przez poznawanie i odbiór cudzej twórczości,
• charakteryzują się szczególną zdolnością przywracania oraz utrzymywania równowagi psychofizycznej w organizmie człowieka,
• wywierają wpływ na kształtowanie się postaw społecznych,
• oddziałują na swych zwolenników ujemnie. [M. Grochociński, Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystania czasu wolnego, WSiP. Warszawa 1979, s. 26]
Wyróżnia on zatem następujące funkcje:
• twórczą, która wyraża się w podejmowaniu takich czynności i zajęć jak: majsterkowanie, modelowanie, fotografika, plastyka, muzykowanie, drama, kolekcjonerstwo, pisanie utworów literackich, udziale w artystycznym ruchu amatorskim (a współcześnie do tej listy można dodać pisanie programów komputerowych);
• percepcyjną, wyrażającą się w czytaniu czasopism, słuchaniu radia, oglądaniu telewizji, uczestnictwie w spektaklach, projekcjach i koncertach. Przejawem tej funkcji mogą być także wizyty w muzeach, galeriach i innych miejscach kontaktu z osiągnięciami kultury i nauki;
• rekreacyjną, której ilustracją jest czynny udział w imprezach sportowych, grach, programach turystycznych, itp.;
• uspołeczniającą, której realizowaniu sprzyja uczestniczenie w pracach organizacji społecznych o celach i zadaniach ukierunkowanych na łagodzenie napięć w bliskich kręgach odniesienia i we współczesnym świecie;
• szkodliwą, wyrażającą się w doświadczaniu zachowań odbiegających od przyjętych norm oraz utrudniających rozwój osoby i zmianę społeczną. Na podkreślenie zasługuje fakt, że funkcję tę mogą pełnić także zorganizowane treści i formy aktywności człowieka. Przykładem tego są między innymi działania niektórych formalnych mchów społecznych i grup.
Według E. Wnuka-Lipińskiego czas wolny spełnia funkcje:
• edukacyjne, to znaczy duży wykonywaniu tych czynności, które zaspokajają potrzeby poznawcze. Wiąże się to z gromadzeniem wiedzy i nowych doświadczeń drogą dobrowolnego, niekomercjalnym nastawieniu samokształcenia;
• wychowawcze, polegające na przyswajaniu sobie lub wpajaniu komuś pewnych norm postępowania, światopoglądu, wzorów zachowań;
• integracyjne, rozumiane jako umacnianie w czasie wolnym od zajęć i czynności obowiązkowych więzi społecznych pomiędzy członkami rodziny oraz członkami wspólnot, bliskich kręgów odniesienia społecznego;
• kontrolne, polegające na tworzeniu określonych wartości oraz kryteriów ich oceniania i poszanowania. W tej funkcji mieści się między innymi wartościowanie czasu wolnego jako okazji do wielostronnego rozwoju oraz ocenianie stylu i kultury wypoczywania i rozrywki;
• rekreacyjne, związane z regeneracją sil fizycznych i psychicznych;
• kompensacyjne, umożliwiające zaspokajanie potrzeb i nabywanie doświadczeń, których nie można realizować w czasie obowiązkowym, w toku pracy i nauki. [E. Wnuk-Lipiński. Praca i wypoczynek w budżecie czasu. Wrocław-Warszawa-Kraków 1972]
Do przedstawionej wyżej klasyfikacji można również dołączyć jeszcze funkcje:
• profilaktyczną, która wyraża się w zapobieganiu, a niekiedy wręcz uprzedzaniu niekorzystnych wpływów i kształtowaniu odporności na pokusę „łatwości” niesioną przez wolne od obowiązków, zainteresowań i aspiracji środowisko rówieśnicze, rodzinne i sąsiedzkie;
• terapeutyczną, polegającą na łagodzeniu wpływu negatywnych właściwości osobowościowych i somatycznych (fizycznych) utrudniających człowiekowi funkcjonowanie. Aktywność w czasie wolnym, to znaczy zajęcia podejmowane dobrowolnie i przynoszące satysfakcję, niosące dobro ich podmiotowi i innym ludziom stanowią ważny czynnik równoważenia relacji człowieka z jego otoczeniem. Pozwalają one na twórcze, pełne inwencji uczestniczenie w tych sytuacjach, które według „obiektywnych” ocen są niedostępne dla ludzi. Czas wolny jest tą „okazją" rozwoju człowieka, która sprzyja utrzymaniu, niezbędnej dla zdrowego funkcjonowania, przemienności napięć związanych z pracą czy nauką, odprężeniem i służącym wypoczynkowi - działaniu „na luzie”;
• kompensacyjną, pozwalającą zaspokoić potrzeby i wyrównać szanse poszczególnych osób i grup, które doznają deprywacji. Nabywanie niektórych doświadczeń możliwe jest dopiero wtedy, gdy człowiek znajdzie się w nieobowiązkowej, atrakcyjnej dla niego sytuacji, w której ma szansę dokonywać osobistych wyborów i ponosić za nie odpowiedzialność. Zwykle funkcja ta realizowana jest poprzez podejmowanie czynności odmiennych od zajęć obowiązkowych, wynikających ze statusu społecznego i/albo zawodowego osoby. Nie chodzi tu wyłącznie o zachowania ludyczne. Niektóre czynności kompensujące człowiekowi braki doświadczeń w wybranych dziedzinach życia są bardzo poważne i wiążą się z dużym ładunkiem odpowiedzialności.
1.3. SPOSOBY ORGANIZOWANIA CZASU WOLNEGO DZIECI
Organizatorzy czasu wolnego mają dwa zadania:
• stwarzania możliwości wypoczynku rozrywki, rozwoju;
• ukierunkowanie potrzeb i ukształtowanie nawyków właściwego spędzania czasu wolnego.
W zakresie klasyfikacji struktury czasu wolnego nie ma ustalonego schematu. Możliwe są różne zasady klasyfikacji elementów czasu wolnego. A. Kamiński wyróżnia następujące formy czasu wolnego:
1. turystykę,
2. sport,
3. środki masowego przekazu,
4. teatry, filharmonie, wystawy i muzea,
5. amatorstwo artystyczne,
6. majsterkowanie i amatorstwo techniczne,
7. hodowle amatorskie,
8. zabawy i kontakty towarzyskie,
9. kolekcjonerstwo,
10. aktywność społeczną. [A. Kamiński. Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza. Ossolineum. Warszawa 1965. s. 148]
Z. Skórzyński dokonuje klasyfikacji elementów czasu wolnego na podstawie uznanych przez siebie jako podstawowych funkcjach czasu wolnego - kulturalną i wypoczynkową. Wprowadza ponadto podział sposobów spędzania czasu wolnego w postaci kompleksów zachowań, np.: potrzeby i zajęcia amatorskie, potrzeby i aktywne zajęcia fizyczne, potrzeby i zajęcia towarzyskie. [Z. Skórzyński. Między pracą a wypoczynkiem, Czas zajęty i czas wolny mieszkańców miast w świetle badań empirycznych. Ossolineum, Warszawa 1965, s. 12-13]
B. Gruszyn za podstawę swojej klasyfikacji przyjmuje zasadnicze funkcje czasu wolnego, mianowicie: funkcję reprodukcji sił człowieka i funkcję duchowego i fizycznego rozwoju człowieka, oraz charakter czynności wykonywanej przez człowieka rozpatrywanej pod lotem jej wpływu na rozwój osobowości jednostki. Na tej podstawie wyróżnia kilka szerszych kategorii określających różne sposoby spędzania czasu wolnego. [B. Gruszyn. Czas wolny, PWN. Warszawa 1970, s. 24-28]
Brak własnych doświadczeń warunkuje nie zawsze prawidłowy wybór między tym, co dobre, a co złe - potrzeby dzieci nie są często akceptowane przez dorosłych. Rytm pracy i odpoczynku są inne. Różnicą jest też odmienność tendencji przyszłościowych.
Czas wolny dzieci i młodzieży występuje w 3 podstawowych kategoriach:
• czas dyspozycyjny np.: czas wolny w pracach społecznych, samodzielna pomoc w pewnych pracach w domu rodzinnym;
• czas na wpół wolny np.: udział w pracach społecznych, samodzielna pomoc w pewnych pracach w domu rodzinnym;
wczasowanie np.: spędzanie czasu wolnego na koloniach, zimowiskach, w innych placówkach wczasowych. [Strona internetowa www.publikacje.pl]
Czas przeznaczony na odpoczynek powinno dziecko spędzać na świeżym powietrzu, częściowo w domu. Podczas przebywania na dworze dzieci mogą bawić się w różne zabawy i gry, odbywać spacery, uprawiać niezbyt męczące sporty. Tego rodzaju wypoczynek powinien mieć miejsce w godzinach popołudniowych, zanim uczeń przystąpi do wykonywania prac domowych.
Natomiast wieczorem, po odrobieniu lekcji czas wolny przeznaczony na odpoczynek powinien być poświęcony wykonaniu zajęć dowolnych, jak majsterkowanie, czytanie książek, rysowanie, czy inne podobne prace. Zarówno jeden, jak i drugi rodzaj odpoczynku jest bardzo ważny dla rozwoju dziecka.
Często czas wolny, przeznaczony na wykonywanie zajęć dowolnych, dzieci spędzać będą w odpowiednich placówkach zajęć pozaszkolnych, jak domy kultury, ogródki jordanowskie, młodzieżowe kluby sportowe i inne. Trzeba przyznać, że placówki te stwarzają bardzo korzystne warunki do racjonalnego spędzania i rozwijania zainteresowań uczniów. Stąd też zachęcić należy rodziców do korzystania z ich pomocy.
Dziecko przebywające na świeżym powietrzu odpoczywa nie tylko pod względem fizycznym, lecz także umysłowym. Podczas zajęć mchowych na dworze mózg nasz doskonale wypoczywa, a gdy jest wypoczęty, sprawniej pracuje.
Rodzice muszą wiedzieć, gdzie i pod czyją opieką dziecko spędza czas wolny, czym się zajmuje i z kim się bawi.
Każda szkoła dąży do organizowania swoim uczniom czasu wolnego. Stara się, aby propozycje spędzania czasu wolnego wysuwane przez nią pokrywały się z oczekiwaniami dzieci i młodzieży. Obecnie obserwujemy, iż mimo bardzo okrojonego budżetu prowadzone są na terenie szkół różnego rodzaju koła zainteresowań, sekcje sportowe, zespoły muzyczne itp. Są one prowadzone najczęściej w formie zajęć pozalekcyjnych.
M. Żelazkiewicz w swojej książce, zajęcia pozalekcyjne poklasyfikował następująco:
• zajęcia masowe, w których może uczestniczyć każdy uczeń, a nawet osoby spoza szkoły. Udział w tych formach pracy pozalekcyjnej nie wymaga szczególnych uzdolnień ani predyspozycji. Wystarczą zainteresowania i aktualne potrzeby, jakimi kierują się uczestnicy zajęć. „Masowość" wyraża się także w tym, że dostęp do tych form nie jest uzależniony od statusu majątkowego. Wymaga natomiast specyficznych działań animacyjnych. Przykładem mogą być imprezy i uroczystości szkolne (Dzień Dziecka, zabawa noworoczna, dyskoteki, itp.);
• zajęcia standardowe, w których uczestniczenie związane jest posiadaniem elementarnych, z punktu widzenia określonych działań, sprawności. Organizowane są one zwykle dla dzieci i młodzieży o zbliżonych właściwościach psychoruchowych i intelektualnych. Uczestnicy tych zajęć nie muszą wyróżniać się szczególnymi uzdolnieniami, wystarczy ich gotowość do udziału w wybranych formach. Przykładem mogą być zajęcia świetlicowe, praca organizacji dziecięcych i młodzieżowych, a także niektóre przedmiotowe koła zainteresowań;
• zajęcia wyspecjalizowane, organizowane dla osób oraz grup o specyficznych zainteresowaniach i sprawnościach. Uczestniczenie w nich związane jest bowiem z wypełnianiem szczególnych zadań, wykraczających poza przeciętne czynności rekreacyjno- wypoczynkowe. Nierzadko wiąże się z koniecznością podejmowania dodatkowych wysiłków w celu przygotowania się do wykonywania zakładanych planem działań. Te formy wymagają także specjalistycznego kierowania ze strony dorosłych. Przykładem takich zajęć są koła zainteresowań (zwłaszcza artystyczne, sportowe i te spośród przedmiotowych, które ukierunkowane są na szczególne sukcesy, na przykład olimpijskie, swoich uczestników). [Żelazkiewicz M., Zajęcia pozalekcyjne i opiekuńcza działalność szkoły. PWN, Warszwa - Poznań 1974. s. 57]
Drugi sposób klasyfikowania zajęć organizowanych w szkole poza procesem lekcyjnym, odnosi się do systematyczności ich odbywania i pozwala wyróżnić następujące formy:
• okazjonalne, organizowane ze względu na jakieś ważne wydarzenia, uświetniające niecodzienne zdarzenia klasowe, szkolne, lokalne albo państwowe lub też związane z akcjami wynikającymi ze stanów losowych (na przykład szkolny koncert na rzecz osób dotkniętych jakąś klęską żywiołową lub społeczną);
• cykliczne, które wpisane są w kalendarz szkolny, lokalny, regionalny albo państwowy. Ich organizowanie uwikłane jest w planową pracę o charakterze przygotowawczym. Stanowią one o tradycji danej szkoły lub środowiska i związane są z kształtowaniem poczucia więzi i tożsamości członków wspólnoty szkolnej (i/albo lokalnej). Nierzadko odbywają się według ustalonych rytuałów. Do takich fonu można zaliczyć szkolne imprezy sportowe, rajdy i wycieczki turystyczne, zabawy noworoczne, dni patrona szkoły, albo szkolne konkursy i popisy członków zespołów artystycznych.
• ciągłe, które odbywają się jeśli nie codziennie, to według tygodniowego rozkładu zajęć szkolnych. Taką formą są między innymi zajęcia świetlicowe, klubowe, praca organizacji działających na terenie szkoły oraz koła zainteresowań. Plany ich pracy formułowane są co najmniej na jeden semestr. Zwykle jednak, wpisane są w tradycję szkoły albo wynikają z potrzeb uczniów i rodziców oraz realizują swoje zadania w ciągu całego roku szkolnego. [Żelazkiewicz M., Zajęcia pozalekcyjne..., op. cit., s. 58]
Trzeci sposób klasyfikowania form zagospodarowania czasu wolnego w szkole odpowiada temu, które H. Muszyński odnosi do form wychowania w ogóle:
• zbiorowe, w których występują bezpośrednie i pośrednie wielośrodkowe interakcje uczestników. Stosownie do swoich potrzeb i kompetencji społecznych uczniowie nawiązują satysfakcjonujące ich relacje z innymi osobami. Uczestniczenie w nich nie wymaga szczególnych sprawności ani uprzednich doświadczeń. Charakteryzują się tym, że uczestniczące w nich osoby mogą wchodzić ze sobą w formalne kontakty, a nawet pozostawać w relacjach „obok siebie”, bez konieczności wymiany i współdziałania z innymi. Jednocześnie sprzyjają współprzeżywaniu, uruchamiane są w nich bowiem te mechanizmy społeczne, które generują „zaraźliwość uczuć i zachowań”. Formy te są okazją do spotkania członków całej wspólnoty szkolnej i nawiązania kontaktów przekraczających formalno-strukturalne ogniwa organizacyjne szkoły. Jednocześnie pozwalają dostrzec, zrozumieć, a w konsekwencji metodycznie wykorzystać to odkrycie psychologii społecznej, w świetle którego „grupa, to coś znacznie więcej niż suma jej członków”. Do takich zajęć można zaliczyć imprezy artystyczne, turystyczne, uroczystości, szkolne dyskoteki, itp.
• zespołowe, które wymagają kooperacji i sprzyjają rozwijaniu poczucia kompetencji w wybranej dziedzinie. Uczestniczenie w nich związane jest ze szczególną postacią dyscypliny społecznej, która wyraża się w gotowości do podporządkowania wspólnym celom i regułom. Interakcje społeczne, jakie w nich występują charakteryzuje bezpośredniość, face to face. Istnieją więc w nich naturalne warunki do powstawania więzi społecznych, zarówno tych o podłożu rzeczowym, jak i emocjonalnym. Do takich form można zaliczyć zespoły sportowe i artystyczne działające w szkole, organizacje dziecięce, młodzieżowe i społeczne, specjalistyczne koła samorządu uczniowskiego, itp.;
• indywidualne, których uczestnicy samodzielnie lub pod kierunkiem opiekuna - specjalisty wypełniają zadania wynikające z ich indywidualnych potrzeb i/albo zainteresowań. Sprzyjają one doskonaleniu wybranych sprawności ich uczestników, w mniejszym stopniu ukierunkowane są na doskonalenie ich kompetencji społecznych. Przykładem takiej formy może być praca w przedmiotowym kole zainteresowań nakierowana na przygotowanie indywidualnego ucznia do udziału w olimpiadzie lub konkursie, zajęcia korekcyjno-wyrównawcze, itp. [H Muszyński, Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa 1976]
1.4. CZAS WOLNY OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ UMYSŁOWĄ
Ludzie z odchyleniami w kierunku ujemnym to ludzie niepełnowartościowi, niepełnosprawni, upośledzeni, którzy swymi psychicznymi lub fizycznymi właściwościami nie dorównują ludziom przeciętnym, co utrudnia im rozwój i życie. Osobnicy z odchyleniami ujemnymi w postaci głuchoty, ślepoty, uszkodzeń anatomicznych lub funkcjonalnych organizmu, upośledzenia umysłowego (zwłaszcza głębszego) byli nie tylko łatwo dostrzegalni, zwracali na siebie uwagę, Lecz wymagali specjalnej troski: utrzymywania lub wzmożonej opieki, względnie stawali się włóczęgami, żebrakami, pasożytami, a nawet przestępcami. [Upośledzenie umysłowe - pedagogika, praca zbiorowa pod red. K. Kirejczyka. PWN. Warszawa 1981. s. 11]
Wg H. Burno-Nowakowej i I. Polkowskiej, jednostka ludzka upośledzona umysłowo wykazuje niewystarczający stopień orientacji w otaczającej ją rzeczywistości, małą zaradność życiową lub wręcz brak samodzielności w działaniu, skutkiem czego jej pozycja w życiu odbiega od sytuacji i pozycji życiowej większości członków danego społeczeństwa. [H Burno-Nowakowa. I Polkowska, Zajęcia pozalekcyjne z dziećmi upośledzonymi umysłowo. WSiP. Warszawa 1976. s. 11]
Klasyfikacja upośledzeń umysłowych, przyjmująca uprzednio trzy stopnie upośledzenia umysłowego (debilizm, imbecylizm, idiotyzm z ich podstopniami), została zmieniona w roku 1960 na Kongresie Międzynarodowej Unii Opieki nad Dzieckiem (Dział Niedorozwoju Umysłowego) w Genewie, gdzie przyjęto nowy, czterostopniowy podział upośledzenia umysłowego
• lekkie upośledzenie umysłowe,
• umiarkowane upośledzenie umysłowe,
• znaczne upośledzenie umysłowe,
• głębokie upośledzenie umysłowe. [H Burno-Nowakowa. I Polkowska, Zajęcia pozalekcyjne z dziećmi upośledzonymi umysłowo. WSiP. Warszawa 1976. s. 12]
Ustosunkowanie się poszczególnych społeczeństw do osób z odchyleniami ujemnymi uzależnione było (i jest) od wielu czynników. Najważniejszymi spośród nich były warunki życia społeczeństwa, zwłaszcza materialne, jego baza ekonomiczna, sposób zdobywania, względnie produkcji dóbr materialnych i zaspokajania potrzeb. Stosunek społeczeństwa do ludzi upośledzonych stopniowo się zmieniał, nim doszło do obserwowanych dzisiaj zabiegów profilaktycznych, lecznictwa i opieki, nauczania i wychowania tych ludzi oraz do ich udziału w pracy i życiu społeczeństw. [Upośledzenie..., op. cit., s. 12]
W powszechnym ujęciu za upośledzonych, ujemnie odchylonych od normy, uważa się tych, których poprzednio uważano za normalnych, którzy nie mogą opanować rosnącego wciąż, uznanego za konieczny, poziomu wiedzy przekazywanej w szkołach obowiązkowych. [Tamże, s. 12]
Miejsce, jakie dziecko ograniczonej sprawności umysłowej może w przyszłości zająć w społeczeństwie, zależy zarówno od jego możliwości przystosowania się do istniejących w danym środowisku warunków życia, jak i od udzielonej mu pomocy i przygotowania do pełnienia określonych ról społecznych.
Odnośnie czasu wolnego u osób upośledzonych umysłowo w literaturze brakuje nieco opracowań z tego tematu. Najczęściej spotykane cytuję poniżej.
E. Garlicka stwierdza, że czas wolny nie jest w pełni wykorzystany dla pełnej, wszechstronnej rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym podkreślając luki w tym zakresie czynione zarówno przez środowisko domowe, szkołę, jak i organizacje społeczne. [K. Nowak-Lipińska. Wykorzystanie czasu wolnego w rehabilitacji głębiej upośledzonych umysłowo. WSiP. Warszawa 1989. s. 21]
B. Brose podkreśla wartość czasu wolnego dla efektów rehabilitacji. Należy, jego zdaniem, kształcić i rozwijać upodobania i umiejętności, które pozwolą głębiej upośledzonym umysłowo włączać się w życie społeczne. Mówi ponadto, że czas wolny jest doskonałym obszarem do opracowywania nowych sposobów zachowań, do zyskiwania swobody bycia, do współdziałania z innymi, także zdrowymi i pełnosprawnymi osobami, co ma pozytywny wpływ na proces integracji [Tamże. s. 21-22]
Natomiast, jeżeli chodzi o formy spędzania czasu wolnego, najlepiej ukazało to badanie przeprowadzone na 40 osobach upośledzonych umysłowo na terenie Trójmiasta. Badanie wykazało, iż:
• wszystkie formy czasu wolnego z wyjątkiem takich, jak: opera, muzeum oraz działalność społeczna są realizowane w badanej grupie,
• poszczególne formy występują u różnych badanych z różni częstotliwością: do zajmujących stałą pozycję w programie dnia wszystkich badanych, a więc czynności jakimi wypełniony jest czas wolny należą: oglądanie telewizji, słuchanie radia, czynności religijne i odpoczynek bierny.
• uczestnictwo badanych w różnych formach czasu wolnego wiąże się z różnymi stopniami ich aktywności warunkowanej umiejętnościami. Największa aktywność występuje w formach notowanych sporadycznie (np. gra na instrumencie, majsterkowanie, kolekcjonerstwo, robótki ręczne),
• niektóre formy czasu wolnego ulegają pewnym modyfikacjom i nabierają swoistego charakteru ze względu na ograniczone możliwości badanych (np. czytelnictwo, spotkania towarzyskie, kawiarnie, sport itp),
• w czasie wolnym, u niektórych badanych, wyłoniono czynności stereotypowe, skostniałe i dziwaczne (np. mechaniczne zapisywanie zeszytów, wycinanie i wklejanie ilustracji, oglądanie stałych zbiorów, zbieractwo bezużytecznych przedmiotów).
• niektóre czynności badanych w czasie wolnym ujawniły zachowania aspołeczne, infantylne i niepożądane (np. plotkowanie, popadanie w konflikty i bójki, obrażanie się, płacz, agresja werbalna),
• czas wolny, w przekroju dziennym, spędzany jest przez indywidualnych badanych na ogół monotonnie. Każdy badany ma ustalony sposób jego spędzania wiążący się z opanowanymi umiejętnościami wczasowymi, gdzie dominuje jedna lub dwie formy poza podstawowymi wchodzącymi w przeciętny dzienny program wy¬pełnienia czasu wolnego. [K. Nowak-Lipińska. Wykorzystanie czasu wolnego..., op. cit., s. 24-25]
Upośledzeni umysłowo wychowankowie nie mają jeszcze ukształtowanych zamiłowań w spędzaniu wolnego czasu, sami takie nie mogą go wypełnić bez odpowiedniego ukierunkowania wychowawczego. Dobór czynności związanych z czasem wolnym wychowanków umysłowo upośledzonych zależy od wielu czynników, między innymi od rodzaju i stopnia innych dodatkowych zaburzeń, a tym samym dostępności poszczególnych działań, upowszechnienia różnych form aktywności, zainteresowań i upodobań, jak również warunków rewalidacyjnych ośrodka.
Poza funkcjami, jakie spełnia czas wolny względem osób pełnosprawnych (odpoczynek, organizacja różnych form działalności rozrywkowej, oświatowej i społecznej), w ośrodku szkolno- wychowawczym powinien skutecznie wspomagać proces rewalidacji, przygotowywać dziecko upośledzone do aktywnego dorosłego życia. Z tego względu zadaniem dobrze przemyślanych zajęć zespołowych w czasie wolnym jest kształtowanie przez wychowawcę racjonalnej i aktywnej postawy wychowanków w stosunku do otoczenia. Tak jak wychowuje się człowieka do pracy, tak również trzeba go wychować do rozumnego spędzania czasu wolnego.
W czasie wolnym dziecka mieszczą się zajęcia typu: wyjście do kina, do teatru, udział w zawodach sportowych, zorganizowanych zabawach, zbiórkach harcerskich, zajęciach świetlicowych, kółkach zainteresowań i innych doraźnych akcjach. Zorganizowane formy wymienionych typów zajęć są prowadzone w ramach różnorodnych zajęć pozalekcyjnych. Dają możliwość zaspokojenia specyficznych potrzeb rozwojowych dziecka upośledzonego umysłowo. [Czas wolny ludzi niepełnosprawnych - zadania pedagoga, praca zbiorowa pod red. A. Hulka. Ossolineum 1989, s. 54]
By korzystnie i odpowiednio wychowawca przygotował dziecko niepełnosprawne intelektualnie do życia w społeczeństwie, zajęcia muszą być różnorodne, częste, atrakcyjne i wpływać wszechstronnie na rozwój jednostki. Takie walory osobotwórcze posiadają organizowane na odpowiednim poziomie zajęcia pozalekcyjne.
Do specyficznych zadań wychowania pozalekcyjnego, będącego integralną częścią procesu rewalidacji dziecka upośledzonego H. Borzyszkowska, zalicza:
• usprawnianie niezaburzonych funkcji psychicznych i fizycznych;
• korygowanie nieprawidłowości rozwojowych;
• kompensowanie braków rozwoju.
W zajęciach pozalekcyjnych na czoło wysuwa się aspekt wychowawczy, właściwe oddziaływanie na ujemne i dodatnie odchylenia rozwojowe dziecka upośledzonego. Często u tych dzieci dają się zauważyć nieodpowiednie reakcje na określone bodźce i nierozumienie konsekwencji własnego postępowania.
Działalność wychowawcza na zajęciach pozalekcyjnych jest ukierunkowana na zaspokojenie potrzeb dziecka upośledzonego, zmierza do jego maksymalnego zdynamizowania. Łączy pracę umysłową z pracą fizyczną, angażuje emocjonalnie, wdraża do procy zespołowej, pozwala na aktywne zdobywanie wiedzy i umiejętne korzystanie z niej w toku własnego działania. Zapewnia czynny wypoczynek po zajęciach szkolnych, regeneruje siły fizyczne i psychiczne. Kształci, rozwija i ukierunkowuje nie tylko zainteresowania i uzdolnienia, ale także działalność poznawczą, manualną, artystyczną. Podnosi ogólną sprawność organizmu, uczy współżycia w zespole, czyli umożliwia wielokierunkowe oddziaływanie na osobowość wychowanka i przygotowuje go do udziału w życiu społecznym. [H Borzyszkawska (red ), Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych.
Warszawa 1983. s. 107]
Pożądane rezultaty w wychowawczej działalności pozalekcyjnej można osiągnąć stosując takie formy i metody pracy, które stwarzają sprzyjające sytuacje do usamodzielnienia, aktywizacji i współdziałania, a równocześnie są atrakcyjne, wpływają odprężająco, rozbudzają zainteresowania i są organizowane na zasadzie dobrowolności.
Wychowawcy i pedagodzy prowadzący zajęcia pozalekcyjne powinni być prowadzić je według odpowiednich zasad:
1 Punktem wyjścia organizacji zajęć pozalekcyjnych winna być gruntowna znajomość psychofizycznych właściwości dziecka upośledzonego umysłowo.
2 Różnorodność form i metod pracy pozalekcyjnej powinna być dostosowana do potrzeb i możliwości dzieci upośledzonych z zachowaniem podstawowych zasad tej działalności.
3 Właściwie funkcjonujące, prowadzone przez specjalistów, zajęcia pozalekcyjne mogą być jednym z głównych czynników wspomagających proces rewalidacji.
4 Działalność pozalekcyjna w szkolnictwie specjalnym powinna być traktowana na równi z podstawową działalnością dydaktyczno- wychowawczą, gdyż daje szerokie możliwości przygotowania do życia społecznego jednostek niepełnosprawnych. [Czas wolny ludzi niepełnosprawnych..., op. cit., s. 56]
Dla dzieci umysłowo upośledzonych potrzebne są różne pomoce i zabawki do zajęć rozrywkowych i ćwiczeń rozwijających sprawność umysłową i narządy zmysłów, sprawności motoryczne (szybkość reakcji ruchowej, zręczność obu rąk), a także umiejętność koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie lub jego cechach.
Część pomocy i zabawek, prostszych i łatwiejszych, dzieci mogą wykonywać wspólnie z wychowawca, np.: lalki i zwierzęta z różnych materiałów, wiatraczki, latawce, gołąbki, łamanki papierowe, piłki gałgankowe itd.
Nie ma konkretnego podziału zajęć pozalekcyjnych, gdyż w wielu przypadkach nie sposób wydzielić czystej ich formy. W niniejszej pracy przyjmę podział zaproponowany przez H. Burno-Nowakową i 1. Polkowską:
• oświatowe,
• rozrywkowe,
• artystyczne,
• politechniczne,
• fizyczno-ruchowe,
• harcerskie (zawierają elementy wszystkich pozostałych),
• organizacyjno-społeczne,
• specjalno-terapeutyczne. [H Burno-Nowakowa, I. Polkowska. Zajęcia pozalekcyjne..., op. cit., s. 43]
W zajęciach oświatowych (umysłowych), mających na celu rozwój intelektualny dzieci upośledzonych umysłowo, możemy wyróżnić następujące formy pracy: czytelnictwo pism i książek, zajęcia biblioteczne, opracowywanie lektur obowiązkowych, konkursy czytelnicze, zgaduj- zgadule, wieczory i poranki ciekawej nauki, opowiadania bajek i baśni; zajęcia w kółkach zainteresowań, np. czytelniczym, filatelistycznym, przyrodniczym, turystyczno-krajoznawczym; audycje radiowe i telewizyjne o charakterze krajoznawczym, przyrodniczym, literackim. Ponadto pomoc w nauce przy odrabianiu lekcji, prowadzenie korespondencji dziecięcej, kroniki świetlicowej, informacje i poradnictwo.
Zajęcia rozrywkowe i towarzyskie: gry i zabawy ruchowe ze śpiewem i przy muzyce, gry towarzyskie, stolikowe (loteryjne, zręcznościowe), gry i zabawy umysłowe (szarady, krzyżówki, zagadki, rebusy), wieczornice i imprezy rozrywkowe, zabawy konstrukcyjne (układanki, klocki, mozaiki), zajęcia w kącikach zainteresowań.
Zajęcia artystyczne, na których realizujemy zadania z zakresu wychowania estetycznego, charakteryzuje duża różnorodność form: malarstwo, rzeźba, grafika, modelarstwo; zajęcia z zakresu żywego słowa i-umuzykalnienia; zajęcia teatralne - recytacje, inscenizacje, dramatyzacja; teatry lalek (kukiełki, pacynki), teatr cieni i żywego planu; wyświetlanie filmów rozrywkowych, programy rozrywkowe w telewizji, zespoły wokalne, chóry, zespoły perkusyjne i muzyczne; wieczornice artystyczne, akademie, uroczystości szkolne; wystawy i pokazy.
Zajęcia praktyczne, które wchodzą w zakres kształcenia politechnicznego, to: roboty ręczne z papieru, kartonu, tektury, skóry, sklejki, mas plastycznych, słomy, rafii, sznurka, filcu; szycie, cerowanie, haftowanie, krój ; przygotowanie dekoracji, kostiumów, lalek-kukiełek; dziewiarstwo; majsterkowanie i kółka techniczne - sprawnych rąk, modelarskie, konstrukcyjne, fotograficzne; zajęcia z zakresu gospodarstwa domowego i prace na działce; wieczory lub poranki ciekawej techniki, np. konkursy sprawności - technicznej.
Wychowanie fizyczne i sport znajduje wyraz w wielu formach: gimnastyka, lekkoatletyka (marsze, biegi, skoki, rzuty), gry ruchowe, drużynowe, spacery, wycieczki sportowe, kółka i zespoły sportowe, np. ping-pongowe, piłkarskie (różnego rodzaju), kolarskie, pływackie, wioślarskie, saneczkarskie, łyżwiarskie, narciarskie itp.
Zajęcia harcerskie są niejako sumą wszystkich pozostałych grup zajęć, odznaczają się jednak specyficznymi formami pracy, (zbiórki drużyny, zbiórki zastępów, biwaki, obozy, gry terenowe, zdobywanie sprawności).
Zajęcia organizacyjno-społeczne, jak: pełnienie przez dzieci dyżurów i różnych funkcji, opieka nad młodszymi, pomoc słabszym; udział w akcjach i czynach społecznych; zbiórka makulatury i innych odpadków użytkowych; walka z, chwastami i pasożytami; udział w harcerskich alertach, w akcjach oszczędnościowych, konkursach czystości i estetyki; organizowanie imprez i wystaw, występów dla rodziców; praca w organizacjach uczniowskich, samorządowych, w ligach, towarzystwach.
Zajęcia specjalne - terapeutyczne, jak: ćwiczenia usprawniające manualnie, poprawa wymowy, ćwiczenia korekcyjne, gimnastyka lecznicza itd. [H. Burno-Nowakowa. 1. Polkowska. Zajęcia pozalekcyjne..., op. cit., s. 42-4]
Dla dzieci upośledzonych umysłowo bardzo ważną rolę odgrywają zajęcia plastyczne, które uczą dzieci zdolności manualnych. Jeśli osoby upośledzone umysłowo mają być odpowiednio przygotowane do korzystania w dostępnym dla nich stopniu z dóbr kultury, to od samego początku pracy rewalidacyjno-wychowawczej należy budzić w nich wrażliwość na piękno.
Wychowankowie powinni mieć okazję bezpośredniego stykania się z dziełami sztuk plastycznych i to w każdej ich postaci - malarstwo, rzeźba, grafika, fotografika, sztuka ludowa. Powinni mieć okazję oglądania wystaw; zwiedzania muzeów, zapoznawania się z albumami reprodukcji, oglądania dobrych reprodukcji dzieł w pomieszczeniach świetlicy i internatu, poznawania sztuki ludowej własnego regionu. Kontakt ze sztuką wpływa dodatnio na kształtowanie uczuć estetycznych, podnosi ogólną kulturę uczniów, rozszerza ich wiedzę. [H. Burno-Nowakowa. I. Polkowska, Zajęcia pozalekcyjne..., op. cit., s. 94]
Zajęcia plastyczne, prowadzone planowo i metodycznie, mają wpływ na wszechstronny rozwój dzieci upośledzonych umysłowo. Zajęcia te sprawiają im dużo przyjemności, wywołują radość i wiele przeżyć este¬tycznych.
W naiwny, prymitywny sposób przedstawiają dzieci różne przed¬mioty, osoby, wydarzenia. Ich prace wzruszają swoją treścią, swoistą, a jakże wymowną formą, bogatą kolorystyką. Niektóre osoby upośledzone umysłowo są uzdolnione plastycznie, a nawet utalentowane. Dlatego też mówi się coraz częściej o twórczości plastycznej dzieci, a nawet sztuce dziecka, która jest pod pewnym względem pokrewna sztuce ludowej. [Tamże, s. 95]
W pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo na zajęciach plastycznych należy pamiętać, aby nie niszczyć twórczych skłonności, dzieci, ale rozwijać, je i kształtować, wzbogacać ich doświadczenie przez wprowadzanie coraz to nowych technik plastycznych i ciekawych materiałów. Jeśli dziecko zupełnie nie może sobie poradzić, można mu niekiedy podsuwać rozwiązania kompozycyjne.
W zakresie wychowania plastycznego dzieci umysłowo upośledzonych nie można polegać wyłącznie na ich własnej twórczości, powinny one poznawać prace innych dzieci i sztukę dorosłych. W trakcie odbioru dzieł sztuki należy uwzględniać ich ograniczone możliwości umysłowe i psychiczne.
Zajęcia plastyczne i praktyczno-techniczne w znacznym stopniu przyczyniają się do poznawania przez dzieci otaczającego świata. Przez doświadczenia i działanie dzieci poszerzają swoją wiedzę, zasób słów, uczą się posługiwania narzędziami, materiałami, nabierają szacunku dla pracy ludzkiej i jej wytworów. Na zajęciach tych dzieci uczą się wytrwałości, zgodnej, zespołowej współpracy, koleżeństwa.
Sprawność rąk, przyzwyczajenia i nawyki zdobyte na zajęciach plas¬tycznych i praktyczno-technicznych; poznanie dobrej organizacji pracy, wyrobienie smaku estetycznego i wrażliwości na piękno otoczenia przy¬czynią się w wysokim stopniu do osiągnięcia celów rewalidacyjnych.
Zajęcia artystyczno-techniczne, prowadzone ze wszystkimi dziećmi w świetlicy, pozwalają dostrzec uzdolnionych w tym kierunku kandydatów na uczestników kół zainteresowań artystyczno-plastycznych i technicznych, budząc w nich pełnowartościowe zainteresowania.
Prace ręczne, przez stosowanie różnych technik, wywołują w dzie¬ciach korzystne zmiany ustrojowe: wzmacniają mięśnie, kości, wiązadła, a przede wszystkim wpływają na usprawnienie centralnego układu nerwowego. Dlatego też prace ręczne stosowane są jako terapia zajęciowa. Mają one duże znaczenie dla zdrowia psychicznego dziecka. Są konieczne przy leczeniu dzieci chorych psychicznie i nerwowo. [H. Burno-Nowakowa. I. Polkowska, Zajęcia pozalekcyjne..., op. cit., s. 95-96]

Wyświetleń: 0