1.1. OBSZARY DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ DZIECKA
Pójście dziecka do szkoły jest okresem przełomowym w jego życiu, a szczególnie dla tych dzieci, które nie uczęszczały do przedszkola. W wieku przedszkolnym dominuje zabawa indywidualna lub grupowa. Nauka i praca są powiązane z zabawą, ale są na drugim planie. Z chwilą pójścia do szkoły dziecko rozpoczyna systematyczną naukę pod kierunkiem nauczycieli. Rozpoczęcie nauki nie oznacza tego, że dzieci w ogóle się nie bawią. W I i II klasie zabawy są bardzo zbliżone do tych, jakie były w przedszkolu.
Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej dziecko wkracza w zupełnie nowy etap swojego rozwoju. Siedmiolatek, w nowym dla niego środowisku, czuje się często zagubiony i oszołomiony. Nowe twarze, dzwonki, nieznany nauczyciel itp.
Zmienia się zatem podstawowa forma aktywności dziecka, którą staje się nauka. W szkole dziecko poznaje nowy sposób uczenia się, w którym nie występuje bezpośrednie doświadczenie oraz metoda wielokrotnych „prób i błędów”. Jednocześnie, niemal od pierwszych dni nauki, działalność dziecka podlega ocenie. Stopniowe zwiększanie wymagań stawia je przed koniecznością modyfikacji zachowania, co służy jego dalszemu rozwojowi poznawczemu i społecznemu.
Wiele dzieci rozpoczynających naukę ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, nie potrafią podporządkować się dyscyplinie szkolnej, wykazują mały stopień usamodzielnienia np. nie potrafią ubrać się, spakować tornistra, gubią zeszyty, przybory szkolne, tęsknią za domem i płaczą przy każdym rozstaniu z rodzicami. Dzieci te mimo prawidłowego rozwoju intelektualnego szybko zniechęcają się do nauki, doznają wielu niepowodzeń, a ich stosunek do szkoły staje się negatywny. Dlatego też bardzo ważne jest, czy dziecko dojrzało do szkoły.
Dojrzałym do podjęcia nauki szkolnej jest dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju, intelektualnego, emocjonalnego i społecznego, który umożliwia mu przystosowanie do wymagań szkoły i kontynuowanie z powodzeniem nauki w klasie pierwszej.
Istnieje wiele czynników związanych z sytuacją startu szkolnego dziecka, które mogą być sprzyjające lub zagrażające jego dalszemu rozwojowi. Do sprzyjających zaliczamy między innymi:
• stawianie nowych, coraz trudniejszych zadań poznawczych - zwiększa kompetencje intelektualne;
• stosowanie form nagradzania - wzmaga aktywność dziecka;
• samodzielność kontaktów interpersonalnych w gronie rówieśniczym w wielu sytuacjach - zwiększa kompetencje społeczne;
• aktywność emocjonalna - zaspokaja potrzeby psychiczne, osiągnięć i uznania, sprzyja pozytywnej motywacji do działania;
Natomiast do czynników zagrażających rozwojowi można zaliczyć:
• stawianie zadań przekraczających możliwości dziecka, co obniża jego samoocenę;
• ocenianie, jako czynnik blokujący motywację społeczną,
(ukierunkowanie działania na ocenę, a nie na poszerzenie wiedzy);
• przesadne wymagania dotyczące samodzielności dziecka, powodujące zaburzenia w poczuciu jego bezpieczeństwa;
• rywalizacja, przy braku umiejętności współpracy z innymi, przeszkadzająca w nawiązaniu pozytywnych więzi między dziećmi.
Rozważając problematykę dojrzałości szkolnej dziecka do podjęcia nauki w szkole należy poświęcić nieco uwagi samemu pojęciu: dojrzałość.
Powołując się na B. Wilgocką-Okoń - dojrzałość była różnie rozumiana w psychologii. Dość powszechnie utożsamiano ją z „rozwojem, uważając, iż rozwój dziecka i jego możliwości uczenia się zależą od dojrzałości, jaką osiąga jego organizm. [B Wilgocka-Okoń. Dojrzałość dzieci a środowisko, Warszawa 1972, PWN, s. 9]
Natomiast T. Domaniewska stwierdza, iż określenie dojrzałość dotyczy poziomu rozwoju dziecka, natomiast sformułowanie szkolna - pozwala nam zrozumieć, że idzie tu o taki poziom rozwoju, który uczyniłby dziecko gotowym do przekroczenia progu szkoły i sprostania stawianym przed nim w szkole zadaniom i obowiązkom. [T. Domaniewska, Osiąganie przez dzieci dojrzałości szkolnej, w: Podstawy pedagogiki przedszkolnej, (red.) M. Kwiatowska, Warszawa 1991, WSiP, s. 420]
Dojrzałością szkolną określa się jako stopień rozwoju dziecka niezbędny do podjęcia różnorodnych obowiązków, jakie niesie ze sobą życie szkolne. Jest to gotowość, chęć ich wypełniania, chęć uczenia się, pewna samodzielność oraz taki poziom rozwoju umysłowego, fizycznego, społecznego i emocjonalnego, który pozwoli małemu uczniowi podołać wymaganiom stawianym przez szkołę; przystosować się do nowych warunków oraz zapewnić dobre samopoczucie w grupie rówieśniczej i osiąganie sukcesów w nauce.
Jednocześnie te trzy zakresy dojrzałości szkolnej, aczkolwiek powiązane są ze sobą, nie zawsze kształtują się równomiernie.
G. Mialaret pisze, iż dojrzałość szkolna jest pojęciem bardziej złożonym niż się zwykle sądzi i w jakich kontekstach się go używa. [G. Mialaret, Wychowanie przedszkolne na świecie, „Studia i Materiały Pedagogiczne” 1975. nr 19]
W Polsce najbogatszą koncepcję dojrzałości szkolnej stworzył S. Szuman. Ukazał on, iż pomyślny start szkolny dziecka i jego dalsze losy szkolne uwarunkowane są przez poziom rozwoju fizycznego, umysłowego i emocjonalno - społecznego, a uwarunkowania te są w poważnym stopniu zależne od oddziaływania środowiska. Inaczej mówiąc dojrzałość szkolna to osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego, który czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie I szkoły podstawowej, pozwala na rozpoczęcie nauki.
Wychodząc od tak szerokiego rozumienia dojrzałości szkolnej ujmowanej jako „wrażliwość na naukę szkolną” rozumie dostateczny stopień zainteresowania dziecka nauką w postaci i zakresie, w jakim podaje ją szkoła.
Natomiast podatność to „posiadanie przez dziecko umiejętności podporządkowywania się wymaganiom szkoły w zakresie skupiania uwagi na lekcjach, odrabiana zadań oraz zgodnego i harmonijnego współżycia z kolegami.
W. Okoń objaśnia pojęcie dojrzałości szkolnej (gotowości) jako osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych klasy I. Dojrzałość szkolna zależy od warunków bytowych dziecka, wykształcenia rodziców, wychowania przedszkolnego, zdolności dziecka i jego zdrowia. [W Okoń. Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984. PWN. s. 54]
Definicja ta jest przyjęta obecnie przez wielu polskich pedagogów i psychologów swoim szerokim zakresie rozumienia.
Podobne spojrzenie na dojrzałość szkolną do wspomnianego już S. Szumana ma także H. Gutowska, która dojrzałością szkolną określa taki stopień rozwoju dziecka jaki jest niezbędny do podjęcia różnorodnych obowiązków, jakie niesie ze sobą życie szkolne. Jest to gotowość; chęć ich wypełniania, chęć uczenia się, pewna samodzielność oraz taki poziom rozwoju fizycznego, umysłowego i społecznego, który pozwoli małemu uczniowi podołać wymaganiom stawianym przez szkołę; przystosować się do nowych warunków oraz zapewnić dobre samopoczucie w grupie rówieśniczej i osiąganie sukcesów w nauce [H Gutowska, Zanim dziecko pójdzie do szkoły. Warszawa 1975, Instytut Wydawniczy CRZZ. s. 5]
Natomiast B. Wilgocka-Okoń, mówiąc o dojrzałości szkolnej, ma na myśli taki stopień rozwoju dziecka, jaki pozwala mu podjąć obowiązki szkolne. Tak więc ważne są tutaj dwa momenty wyznaczające i określające ową dojrzałość. Są to właściwości rozwojowe dziecka oraz odpowiednie wymagania szkoły stawiane dziecku. Dojrzałość pozostaje w różnych związkach z procesami rozwoju i uczenia się. Stanowi ona wynik współdziałania tych dwu czynników w zdobywaniu takiego stopnia rozwoju jaki odpowiada wymaganiom szkoły. [B Wilgocka-Okoń, Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko. Warszawa 1972, PWN, s. 9]
Wg M. Dmochowskiej i M. Dunin-Wąsowicz dojrzałość szkolna polega na osiągnięciu takiego stanu rozwoju fizycznego, emocjonalno- spolecznego i umysłowego, który umożliwia sprostanie obowiązkom szkolnym i udziałowi w społecznym życiu nowego środowiska, jakim jest klasa szkolna. [M. Dmochowska, M. Dumn-Wąsowicz, Wychowanie w rodzinie i w przedszkolu. Warszawa 1978, WSiP. s. 75]
Autorki w definicji dojrzałości szkolnej podkreślają fakt, iż osiągnięcie prawidłowego rozwoju fizycznego, emocjonalno-społecznego i umysłowego będzie dziecku potrzebne nie tylko do osiągania pozytywnych wyników w nauce, ale przede wszystkim do szybkiego przystosowania się w nowym środowisku jakim jest klasa szkolna i pełne w nim uczestnictwo. Uczestnictwo to powinno być aktywne i świadome. Podkreślają też, że nowe warunki z jakimi dziecko spotka się w klasie pierwszej będą wymagały od niego też gotowości umysłowej, dojrzałości do czytania i pisania, dojrzałości do nauki matematyki.

1.2. PRZEJAWY DOJRZAŁOŚCI SZKOLNEJ
Już w klasie pierwszej istotną sprawą dla dziecka jest jego popularność wśród rówieśników. Szkoła staje się zatem dla dziecka nie tylko miejsca, gdzie „pobiera” ono naukę, ale i środowiskiem, w którym ono się coraz hardziej uspołecznia.
Środowisko szkolne jest złożone z różnych czynników. Najważniejszymi, z tego punktu widzenia, są: wyposażenie i organizacja szkoły, praca dydaktyczna i osobowość nauczyciela, stosunki między nauczycielem a uczniami, skład grupy koleżeńskiej i pozycja społeczna ucznia w zespole klasowym.
Nikt nie wymaga od siedmiolatka postępowania całkiem dorosłego, ale pewne elementarne zasady zachowania się i umiejętność odróżniania postępowania dobrego od złego musi on opanować. W sytuacjach znanych i stosunkowo prostych wymaga się od dziecka odpowiedzialności za swoje czyny. Często też uczeń musi wykazać się samodzielnością. Nowa rola społeczna wiąże się z podporządkowaniem określonej dyscyplinie, wymaganiom narzuconym przez nauczyciela i regulamin szkolny oraz przed kolegów i zespół klasowy.
Praca w klasie pierwszej nie jest łatwa dla uczniów. Podczas zajęć zintegrowanych dzieci wykonują wiele zaplanowanych przez nauczyciela czynności. Niezbędna jest im taka organizacja pracy, która odpowiadała ich psychicznym właściwościom, zapewnia prawidłowy rozwój, pobudza do samodzielnego rozwiązywania prostych zagadnień życia codziennego. Nauczyciel musi tak prowadzić zajęcia, aby nie tylko wdrożyć dzieci do współdziałania w zespole, ale także zainteresować nauką, wzbudzić chęć do pracy i aktywności.
Już od pierwszych dni szkolnych wszystkie dzieci obowiązuje punktualne przychodzenie do szkoły. Punktualność jest sprawą bardzo ważną w całokształcie pracy wychowawczej z klasą. Kolejną sprawą o najwyższej wartości jest kształtowanie nawyku systematycznej i dokładnej pracy. W związku z tym pierwszoklasista musi posiąść zdolność doprowadzania rozpoczętej pracy, do końca, musi też umieć skupić się przy jej wykonaniu. Na dojrzałość szkolną składają się takie elementy jak:
1. Rozwój fizyczny: dziecko powinno być na tyle rozwinięte i silne, aby podołać systematycznemu wysiłkowi, z jakim wiąże się wczesne wstawanie, chodzenie do szkoły, odrabianie lekcji, przebywanie w dużej grupie dzieci. Ważna jest ogólna sprawność ruchowa i opanowanie precyzyjnych ruchów rąk i palców, które umożliwi naukę pisania i rysowania.
2. Rozwój intelektualny: siedmiolatek ma spory zasób wiadomości o otaczającym świecie. Wypowiada się swobodnie, płynnymi zdaniami. Potrafi opisać obrazek, opowiedzieć usłyszaną bajkę, lub historię, która mu się przytrafiła. Wie, co jest ważne, a co można pominąć.
• Ważną umiejętnością jest posługiwanie się symbolami. Dziecko zna już liczby - potrafi liczyć do dziesięciu, a czasem nawet do dwudziestu. W zakresie dziesięciu potrafi też dodawać i odejmować, wykonując obliczenia na konkretnych przedmiotach.
• Symbolami są też litery. Podczas nauki w zerówce dzieci poznają litery drukowane, kojarzą z nimi właściwy dźwięk, - czyli głoskę, uczą się czytać proste wyrazy ( bez dwuznaków np. cz, sz, i zmiękczeń np. ń ś ć).
• Warto zwrócić uwagę na orientację w przestrzeni - siedmiolatek powinien znać określenia: u góry, na dole, na prawo, na lewo, pod, nad itp.
• Bardzo ważna jest zdolność do trwałego skupienia uwagi. Dziecko, które ma sporo wiadomości i sprawnie rozumuje, ale nie potrafi się skupić, może osiągnąć słabsze wyniki w nauce. Dziecko powinno posiadać ciekawość poznawczą, wykazywać zainteresowanie nauką i szkołą.
3. Rozwój emocjonalny i społeczny: powinien być na tyle zaawansowany, by umożliwiał dziecku odnalezienie swego miejsca w grupie społecznej, jaką jest klasa. Dojrzały do szkoły siedmiolatek sam się myje, ubiera, dba o swoje rzeczy, umie przestrzegać reguł i poddać się dyscyplinie. Potrafi czekać na spełnienie swoich potrzeb, liczy się z potrzebami kolegów, nawiązuje kontakty z rówieśnikami i współpracuje z nimi przy wykonywaniu rozmaitych zadań. Radzi sobie z czynnościami higieniczno-porządkowymi. [M Przetacznikowa, Psychologia rozwojowa, WSiP, Warszawa 1980 r., s. 208]
Osiągnięcie stanu pełnej gotowości szkolnej pozwala nie tylko na rozpoczęcie nauki w szkole, ale także na twórcze podejście do nowej roli ucznia.
Należy jednak pamiętać, że składa się na to ogół doświadczeń życiowych dziecka, wiedza, umiejętności i wzory postępowania ukształtowane w ciągu kilku lat życia poprzedzających rozpoczęcie nauki w szkole. Jak można zauważyć z tego krótkiego przeglądu najbardziej współczesnych definicji dojrzałości szkolnej, w miarę upływu czasu są one coraz bardziej skonkretyzowane. Daje się zauważyć dążenie autorów cytowanych definicji w kierunku podziału dojrzałości szkolnej na pewne rodzaje, uwzględniając w określeniach dojrzałości czynniki, które o niej decydują.
Zmiany jakie zachodzą u dziecka przechodzącego z okresu przedszkolnego do okresu szkolnego są dość wyraźne.
Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko prawidłowo rozpoznaje i różnicuje kształty konkretnych przedmiotów jak i figur geometrycznych. Rozwijają się też spostrzeżenia słuchowe, wzrasta wrażliwość słuchowa. Następuje rozwój słuchu werbalnego i muzycznego. Spostrzeżenia dziecka wzbogacają się i różnicują. Chociaż mają one jeszcze charakter globalny, to już w wieku około 6 lat dziecko zdolne jest do przeprowadzenia syntezy i analizy spostrzeganego materiału. W tym okresie najdokładniej spostrzega ono w trakcie działania. [N. Wolański. Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa 1983, s. 53]
Zmianom rozwojowym podlega także wyobraźnia, która stopniowo przekształca się z mimowolnej w dowolną, a wyodrębniając się z czynności percepcyjnych, staje się samodzielną funkcją psychiczną.
Od początku wieku szkolnego spostrzeganie - kierowane przez nauczyciela, łączy się z umiejętnością skupienia uwagi, która choć jeszcze przez kilka lat może być mimowolna, zaczyna nabierać cech dowolności i trwałości. Wymaga to starań ze strony dziecka. Utrzymanie uwagi dłużej np. na czytaniu bez materiału ilustracyjnego nuży dziecko, powoduje, że zaczyna ono być niespokojne, nie uważa, wykonuje zbędne ruchy. Wynika to ze słabości komórek nerwowych dziecka, które pod wpływem dłuższych, jednostajnych bodźców szybko ulegają hamowaniu ochronnemu, promieniującemu na sąsiednie okolice kory mózgowej, wywołując stan senności i spadek uwagi.
Stopień koncentracji i umiejętności skupienia uwagi zależą nie tylko od wieku, ale w dużej mierze także od cech indywidualnych dziecka, zwłaszcza od cech jego temperamentu.
Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej zmieniają się wymagania dotyczące pamięci dziecka. O ile wcześniej mogło ono zapamiętywać mechanicznie np. piosenkę, wierszyk, to w szkole wymagane jest zapamiętanie materiału lekcyjnego ze zrozumieniem. Bardzo istotna jest taka gotowość pamięci, aby dziecko w każdym momencie mogło przypomnieć sobie to co zapamiętało wcześniej. Trwałość i gotowość są bardzo ważnymi cechami pamięci dziecka, które się uczy.
Prawidłowe działanie narządów zmysłów (wzroku-oko, słuchu-ucho) ma bardzo istotne znaczenie dla należytego przystosowania się dziecka do wymagań szkoły. Poprzez te narządy dziecko odbiera wrażenia. Między 6 a 7 rokiem życia możliwości poznawcze poszczególnych zmysłów wzrastają do tego stopnia, że umożliwiają dziecku prawidłowe odbieranie i analizowanie złożonych bodźców słuchowych i wzrokowych niezbędnych do podjęcia nauki czytania i pisania. Pojawia się więc gotowość (dojrzałość) szkolna. [N. Wolański. Rozwój biologiczny..., op. cit., s. 54]
Bardzo ważne w życiu dziecka jest troska o zdrowie, czyli przede wszystkim zapewnienie prawidłowego odżywiania. Szczególnie w okresie rozpoczynania nauki szkolnej konieczne jest zwrócenie uwagi na dobór produktów i regularne posiłki. Badania pozwoliły stwierdzić bezpośrednią zależność pomiędzy żywieniem a postępami w nauce i zachowaniem dziecka w szkole, np. przewlekły niedobór białka może prowadzić do zahamowania wzrostu, zmniejszyć odporność na infekcje, czynić dziecko sennym, mało ruchliwym, mato aktywnym na zajęciach. Ważne jest urozmaicanie posiłków.
Duże znaczenie ma także przestrzeganie higienicznego trybu życia, systematyczne wietrzenie pomieszczeń, a także hartowanie, ruch na świeżym powietrzu o każdej porze roku i chronienie dziecka przed przebywaniem w zadymionym pomieszczeniu. [H. Prus-Wiśniewska. Zanim dziecko pójdzie do szkoły. Medium, Warszawa 1995]
Dziecko, które wkrótce pójdzie do szkoły, powinno być przyzwyczajone do odpowiedniego ubierania się w zależności od pogody. Już wkrótce przecież przez kilka godzin dziennie będzie musiało samu troszczyć się o to, czy nie jest mu za zimno, czy może zbyt ciepło.
Opieka nad zdrowiem dziecka to również troska o narządy zmysłów. Polega ona nie tylko na badaniu przez lekarza pediatrę przed pójściem do szkoły, ale na ochronie słuchu przez niedopuszczanie do przebywania w nadmiernym hałasie i mówienie do dziecka spokojnym głosem, bez krzyku. W trosce o prawidłowy wzrok przede wszystkim nie pozwalajmy na zbyt długie siedzenie przed telewizorem czy komputerem oraz zapewniamy odpowiednie oświetlenie podczas czytania książki, rysowania itp.
Poziom rozwoju mięśni dłoni, palców i nadgarstka decyduje o sprawności manualnej. Należy więc umożliwić dziecku rozwijanie tych funkcji przez dostarczanie wielu przyborów i materiałów do działania. Będą to klocki, układanki, różne elementy do zabaw konstrukcyjnych, a także wszystko to, co potrzebne jest dziecku do twórczości plastycznej, np. plastelina, kredki, farby.
Rodzina ma również duże znaczenie w emocjonalne - społecznym rozwoju dziecka. Tu dziecko uczy się odnoszenia do innych osób, panowania nad swoimi reakcjami, wyrażania uczuć. Dzięki rodzinie przyswaja sobie prawidłowe nawyki i normy postępowania. Sitna tendencja do naśladowania osób z najbliższego otoczenia wymaga od rodziny nienagannych wzorów postępowania. Powinna panować konsekwencja i jednomyślność w formułowaniu nakazów i poleceń. Rodzice powinni także stopniowo umożliwiać dziecku zabawę z rówieśnikami. Wtedy pod koniec wieku przedszkolnego będzie ono potrafiło nawiązać pozytywne kontakty z innymi dziećmi. [H Prus-Wiśniewska, Zanim dziecko pójdzie do szkoły. Medium. Warszawa 1995]
O społecznej dojrzałości dziecka świadczy jego stopień samodzielności w różnych sytuacjach. Im dziecko zaradniejsze, tym jaśniej i ufniej spogląda na świat.
Wdrażanie do różnych prac uczy obowiązkowości, dążenia do osiągnięcia celu i pokonywania trudności. Badania psychologiczne wykazały, że o powodzeniu w nauce decyduje głównie obowiązkowość, staranność w wykonywaniu pracy, systematyczność, a także samoocena i ambicja.
O rozwoju umysłowym dziecka w dużym stopniu decyduje jego aktywność i ciekawość świata. W wieku przedszkolnym, kiedy nie występuje jeszcze systematyczne nauczanie, pytania dziecka są formą aktywności, dzięki której następuje uczenie się okolicznościowe. Rodzice powinni na każde pytanie udzielić odpowiedzi. Jeżeli czasem nie potrafimy odpowiedzieć dziecku na zbyt skomplikowane pytanie, nie powinniśmy krępować się i Zajrzeć do odpowiedniej książki. Przy takiej okazji przekona się ono, że książka bywa źródłem wiedzy, a także zyska motywację do nauki czytania.
Kontakty społeczne są istotnym czynnikiem kształtowania się mowy komunikatywnej, niezbędnej przy podejmowaniu nauki czytania. Podstawową rolę w rozwoju mowy dziecka pełni dom rodzinny. Przejawia ono silne skłonności do naśladowania mowy dorosłych, dlatego należy dawać mu prawidłowy przykład, a więc mówić wyraźnie, nie używać spieszczeń i zdrobnień ani nie seplenić. Dziecko, choć mówi czasem niepoprawnie, rozumie mowę prawidłową. Rozwojowi mowy sprzyjają kontakty interpersonalne, szczególnie podczas zabaw. Stałe ograniczanie kontaktów społecznych wiąże się z pozbawieniem dziecka wielu cennych okazji prowokujących do mówienia. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko powinno umieć słuchać uważnie wypowiedzi innych osób, rozumieć polecenia dorosłych, swobodnie wypowiadać się w mowie potocznej. Mowa powinna być już prawidłowa, co jest podstawą w nauce czytania i pisania. W przypadku utrzymywania się wad wymowy należy zasięgać rady logopedy, a nawet innych lekarzy. Na rozwijanie mowy i myślenia dziecka duży wpływ ma literatura dziecięca. Rodzice powinni więc często czytać dzieciom książki. [H Prus-Wiśniewska. Zanim dziecko pójdzie do szkoły. Medium, Warszawa 1995]

1.3. DOJRZAŁOŚĆ EMOCJONALNA DZIECI
Dojrzałość emocjonalna - dziecko cechuje pewna równowaga psychiczna. Dziecko niezrównoważone z byle powodu wybucha, złości się, plącze, często popada w konflikty z kolegami. Może być agresywne, wrażliwe, niecierpliwe lub też zahamowane, niepewne, lękliwe i napięte. Infantylizm emocjonalny może przejawiać się w nadwrażliwości. Nadwrażliwe dzieci boją się nieco głośniejszej uwagi nauczycielki. Płaczą nawet, gdy wypowiedź zwrócona jest do innego dziecka. Oczywiście me musi to świadczyć o globalnym opóźnieniu, lecz tylko fragmentarycznym spowodowanym niewłaściwym wychowaniem. [H Gutowska. Rodzina i dom. Zanim dziecko pójdzie do szkoły. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1978 r.]
Dojrzałość szkolna to także umiejętność koncentrowania uwagi przez dłuższy czas na jednym zajęciu. W szkole będzie się wymagać od dziecka dokończenia pracy (np. rysunku, zapisu w zeszycie). Dziecko, które potrafi skoncentrować uwagę na ogół doprowadza dzieło do końca, bo interesuje je wynik. Dzieci mniej skoncentrowane nudzą się lub rozkapryszone przerywają pracę pod koniec i bez względu na stan przynoszą nauczycielowi do oceny.
Dojrzałość intelektualna to także ciekawość poznawcza, chęć pójścia do szkoły w celu uczenia się, poznawania nowych zjawisk, zdobywania wiedzy o świecie.
Prawidłowy rozwój we wszystkich tych sferach a więc fizycznej, umysłowej i emocjonalno-społecznej gwarantuje dobry start do I klasy. Gdy rodzice obserwują u swoich dzieci jakieś niedomagania warto w ostatnim roku przed pójściem do szkoły nasilić pewne oddziaływania.
• Wyrabianie w dziecku samodzielności (samoobsługa: ubieranie i rozbieranie się, mycie, czesanie, dbałość o swój wygląd estetyczny). Dziecko, które w wieku przedszkolnym było otaczane przesadną troskliwością i cały dom był nastawiony na usługiwanie mu, często staje się bezradne wobec warunków wymagających pewnej samodzielności.
• Kształtowanie wytrwałości i systematyczności. W szkole jest to podstawą powodzenia. Rodzice powinni przydzielać pewne obowiązki, które trzeba wykonywać stale np. sprzątanie zabawek, podlewanie roślin. W zabawie należy zwracać uwagę na to czy rozpoczęty pałac z klocków, rysunek czy model z plasteliny został dokończony. Należy uczyć dziecko przezwyciężać trudności w toku zabawy czy pracy.
• Wzbogacanie wiedzy o świecie i doświadczeniach życiowych dziecka, pobudzanie do działania, rozwijanie spostrzegawczości i myślenia. Znane jest powiedzenie, że pusta głowa nie myśli - dlatego należy pomagać dziecku ją zapełnić. Rodzice powinni organizować wycieczki, spacery tak, aby dziecko jak najwięcej widziało i poznawało. Okres przedszkolny jest wiekiem pytań, jednak koniecznie trzeba na te wszystkie pytania odpowiedzieć spokojnie i cierpliwie, a nawet pobudzać do pytań, gdy dziecko nie przejawia inicjatywy.
• Uczenie prawidłowej wymowy - Nie wolno tolerować błędnego wymawiania niektórych słów. Przyzwyczajenia z okresu wczesnego okresu są bardzo trwałe
• Zdobywanie umiejętności właściwego patrzenia - Przy nauce czytania i pisania bardzo przydatna będzie umiejętność odróżniania kształtów występujących w przyrodzie (np. kształtów liści, kamieni, drzew itp.)
• Wyrabianie umiejętności słuchania - Aby dobrze słuchać trzeba zrozumieć mowę (sens poszczególnych słów) i umieć skoncentrować uwagę. Dziecko odbiera słowo jako całość. Powoli musi zrozumieć, że słowa składają się z poszczególnych elementów tj. sylab i głosek.
• Rozwijanie zainteresowań książką - Czytanie dziecku pięknych książek to nie tylko rozrywka. Język utworu staje się dla niego wzorem do naśladowania. Wielokrotne czytanie tych samych utworów daje dziecku możliwość pamięciowego opanowania nawet kilkunastu wierszy czy opowiadań a przy tym sprawia dziecku ogromną radość.
• Nauka liczenia - Dobrze przygotowane do nauki szkolnej dziecko liczy przynajmniej do 20 a w zakresie 10 dodaje i odejmuje. Należy uczyć dziecko liczyć na konkretach np. przy rozdzielaniu prezentów układaniu zabawek, naczyń, części garderoby itp.
• Usprawnianie ręki dziecka - Pisanie jest sztuka trudną, wymaga nie tylko rozpoznawania kształtów liter, ale wielkiej precyzji ruchów ręki. Aby usprawnić rękę, dziecko musi dużo pracować, a więc: rysować, sklejać, wydzierać lepić z plasteliny, modelować wycinać, manipulować, rzucać i chwytać (piłką). [H. Gutowska, Rodzina..., op. cit.]
Inne również ważne oddziaływanie mające wpływ na dalszy rozwój dziecka:
• Wpajanie zasad kulturalnego zachowania się, kształtowanie postawy życzliwości w stosunku do innych kolegów.
• Nauka właściwego przechodzenia przez jezdnię
• Przyzwyczajanie dziecka do stałego rozkładu dnia (sen, posiłki, zabawa, praca)
• Kształtowanie pozytywnej motywacji uczenia się, zachęcać do nauki, nie przerażać trudnościami, aby nie rozbudzić niepotrzebnych obaw i lęków. [H. Gutowska, Rodzina..., op. cit.]
Dziecko wstępujące do szkoły powinno umieć wykonać zadania postawione przez nauczyciela czy też samego siebie. Powinno umieć podporządkować się dyscyplinie szkolnej, umieć opanować swoje emocje: gniew, złość, lęk i obawę oraz być na tyle samodzielne, aby radzić sobie w nowym środowisku - trafić do kłusy, ubrać się i rozebrać, nie gubić przyborów szkolnych itp. Wreszcie powinno osiągnąć dojrzałość fizyczną, czyli prawidłowy rozwój organizmu w stosunku do wieku metrykalnego.
Roczny kurs w klasie zerowej ma zapewnić dzieciom równy start, nauczyć je współżycia w grupie i ułatwić przystosowanie do warunków szkoły. Przedszkole dąży głównie do wyrobienia u dzieci samodzielności oraz obowiązkowości, sumienności przy wykonywaniu zadań. Niezbędne jest wyrobienie nawyku doprowadzania rozpoczętej pruty do końca, a takie powtórne jej wykonanie, jeśli za pierwszym razem nie udało się osiągnąć oczekiwanego rezultatu. Równie ważne jest, by dziecko przejawiało taki właśnie stosunek do pracy, zarówno wtedy gdy samo zadanie je interesuje, a praca sprawia mu przyjemność, jak i wówczas gdy - z punktu widzenia dziecka - wykonanie zadania jest mato atrakcyjne. [Z. Slobodzian. Zanim dziecko rozpocznie naukę w szkole, WSiP. Warszawa 1977]

1.4. POMIAR DOJRZAŁOŚCI W ŚWIETLE BADAŃ
Problem dojrzałości szkolnej ma swoją długą historię. Zajmowali się nim głównie psychologowie rozwojowi i wychowawczy, ale nie tylko. Zjawiskiem „progu szkolnego”, związanym z dojrzałością do nauki interesowali się również pedagogowie, jako ci, którzy są współodpowiedzialni za losy dziecka w przedszkolu i w szkole.
Pierwsze badania nad tym zagadnieniem wiązały się z inteligencją, a następnie z rozwojem umysłowym, lub tego, co jest związane z rozwojem emocjonalno-społecznym.
Jednocześnie w koncepcjach tych przewijało się już to eksponowanie kierunku nastawionego bardziej na szkołę i realizacje zadań, już to na dziecko wraz z uwzględnieniem jego możliwości rozwojowych.
Wśród licznych badań nad dojrzałością szkolną na uwagę zasługują również te w których przyczyną braku tej dojrzałości, mimo osunięcia określonego wieku, doszukiwano się w nieodpowiednich warunkach środowiskowych. Ze względu na nie kładziono nacisk na poszukiwanie takich form pomocy dla dzieci ze środowisk zaniedbanych, jakie sprzyjają osiągnięciu gotowości do nauki. Jedną z tych form miały być klasy pomocnicze jako coś pośredniego między przedszkolem a szkołą. Inną form u nas promowaną przez H. Radlińską, było wcześniejsze dokonywanie zapisów do szkoły. Miały one umożliwić zdobycie wczesnej orientacji o rozwoju umysłowym i społecznym dzieci i w razie potrzeby zorganizowanie odpowiedniej pomocy pedagogicznej.
Nawiązując do tych doświadczeń, A. Majewska i A. Szemińska organizowały po wojnie akcje wczesnych zapisów dzieci do szkół wraz z różnymi formami pracy dzieci oraz udzielanej im pomocy przed rozpoczęciem nauki. [por B. Wilgocka-Okoń B.: Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko, UMK, Toruń 1989]
Celem ustalenia poziomu dojrzałości szkolnej dzieci 6-7-letnich na gruncie polskim oraz związków między tą dojrzałością a środowiskiem podjęto pod koniec lat sześćdziesiątych ogólnopolskie badania. Choć ich rezultaty miały charakter statyczny, ujmowały to, co mówi o współdziałaniu rozwoju i uczenia się - przy założeniu teoretycznym, że są to procesy wzajemnie powiązane.
W badaniach tych udało się ustalić kilka wciąż ważnych dla świadomości pedagogów i decyzji edukacyjnych stwierdzeń. [por B Wilgocka-Okoń B., Dojrzałość szkolna..., op. cit.] Przede wszystkim wskazywały one na to, że istnieje wyraźna zależność dojrzałości szkolnej od środowiska. Różnice między warunkami życia dzieci mieszkających na wsi i w mieście prowadziły do powstania znacz cydr różnic w poziomie dojrzałości do szkoły. Znacznie silniej zaznaczyły się one w obrębie środowiska niż wieku dzieci. Pozwoliły one sformułować tezę, że nie wiek decyduje o dojrzałości szkolnej, lecz środowiskowo uwarunkowane losy życiowe. Istotne różnice zarysowały się też pomiędzy poziomem dojrzałości umysłowej dzieci matek z wykształceniem podstawowym a dzieci matek z wykształceniem średnim i wyższym. Ta zależność osiągnięć rozwojowych od wykształcenia rodziców wciąż się utrzymuje, co potwierdzają prowadzone w ostatnich latach badania. [por R Dolała i in.. Efektywność edukacji początkowej, osiągnięcia szkolne i ich środowiskowe zróżnicowanie. Wydz. Pedagogiczny UW. Warszawa 1995]
Problem zaś wychowania przedszkolnego i jego znaczenia dla osiągnięcia „długotrwałych korzyści wakacyjnych” okazał się szczególnie istotny dla dzieci ze środowiska wiejskiego. Dzieci miejskie uczęszczające do przedszkola nie wykazywały się wynikami wyraźnie innymi niż dzieci, które nie były w przedszkolu. [por. Meighan R. Wczesne wychowanie i kształcenie, w: Z. Kwieciński (red ). Nieobecne dyskursy. Cz. UMK. Toruń 1997]
Przeprowadzone w pół roku później badania dystansowe nad dziećmi 7-letnimi, które poszły do szkoły, wykazały, że istnieje nie nazbyt wysoka, ale wyraźna zależność między możliwościami dziecka określonymi przez poziom rozwiązania testu dojrzałości szkolnej a powodzeniem dziecka w szkole. W pięć lat później podjęto próbę (w województwie kieleckim) sprawdzenia, czy wyniki testu dojrzałości szkolnej prognozują wyniki w nauce. Wyniki testu sprzed pięciu lat porównano w ocenami szkolnymi z języka polskiego i matematyki oraz z wynikami badań testami wiadomości. Pozwoliło to stwierdzić, że dzieci uzyskujące wysoki poziom gotowości do podjęcia obowiązków szkolnych, osiągały pełne lub częściowe powodzenie szkolne. [por K. Dutkiewicz. Trafność prognostyczna testu dojrzałości szkolnej Barbary Wilgockiej-Okoń. ..Kwartalnik Pedagogiczny” 1979, nr 2]
Kilka ważnych informacji na temat wzrostu możliwości dzieci w za¬kresie osiągania dojrzałości szkolnej dostarczyły badania przeprowadzone po dwudziestu latach, również w województwie kieleckim. Analiza porównawcza wyników osiąganych przez uczniów z porównywanych grup wykazała, że w ciągu tych lat zarysował się wyraźny wzrost poziomu dojrzałości szkolnej. Wyrażał się on głównie w różnicy między średnimi wyniku globalnego dzieci badanych wcześniej i później, na korzyść tych drugich. W szczegółowej analizie wzrost ten zaznaczył się w różnych wymiarach. Znacząco wyższy okazał się poziom gotowości do czytania, przy czym wyraźne różnice pojawiły się w tych kategoriach zadań, które wymagały łatwiej wyćwiczalnych operacji, a więc porównań globalnych i analitycznych.
Znaczących różnic nie było w wynikach rozwiązywania zadań wymagających dokonywania analizy i syntezy. Mimo wzrostu po dwudziestu latach wyników w zakresie pisania, osiągnięcia te wciąż były niskie. Utrzymał się również wysoki procent popełnianych przez dzieci błędów. Niski był też poziom wyników w rozwiązywaniu zadań badających rozumowanie i myślenie przyczynowo-skutkowe. Jeśli chodzi o zachowanie dzieci, stwierdzono, że dał się zauważyć wzrost liczby dzieci nadpobudliwych i zahamowanych przy równoczesnym zmniejszeniu się liczby dzieci zrównoważonych. [por. A. Kopik. Akceleracja rozwoju dzieci siedmioletnich rozpoczynających naukę szkolną, Wyd. WSP. Kielce 1996]
Można sądzić, że wprowadzona w latach siedemdziesiątych elementarna nauka czytania w przedszkolu sprzyjała wyćwiczeniu u dzieci niektórych operacji umysłowych, wspierających naukę czytania. Jednocześnie brak wzrostu osiągnięć w umiejętności pisania, rozumowania czy myślenia przyczynowo-skutkowego wskazuje albo na brak ćwiczenia tych umiejętności, albo na brak samej dojrzałości.
Doświadczenia, wyniesione z licznych badań nad dojrzałością szkolną, nie dają jednolitego jej obrazu. Na ogół zmierzały one do ustalenia poziomu rozwoju psychicznego, sprzyjającego podjęciu obowiązków szkolnych, jak również czynników rozwój ten warunkujących. Było to więc poszukiwanie zarówno sposobów określania, czym jest ta dojrzałość szkolna, jak form pomocy dzieciom, którym tej dojrzałości nie dostaje. Ze względu na znaczenie środowiska dla osiągnięć rozwojowych i dojrzałości szkolnej były to również poszukiwania rodzajów siły związków między środowiskiem a dojrzałością szkolną. Były to także próby ukazania zmian, jakie po wprowadzeniu nauki czytania 6-latków zaszły po dwudziestu latach w zakresie tych operacji umysłowych, które są odpowiedzialne za przygotowanie do czytania i za uczenie się czytania.
Omówione badania spotkały się z dużym zainteresowaniem, wywoływały też żywe dyskusje i liczne uwagi krytyczne. Zapewne można im było zarzucić, że nie pozwalały uchwycić całej złożoności rozwoju dziecka i jego uwarunkowań. Jest przy tym właściwością badań testowych to, że często nastawione są na ujmowanie uproszczonych zachowań. Wciąż jednak, gdy zaczynamy mówić o przejściu dziecka do szkoły, ważne pozostaje: stan aktualnego jego rozwoju, świadomość zależności tego rozwoju oraz uczenia się od warunków życia i możliwości zdobywania doświadczeń, wreszcie, i to chyba staje się najważniejsze, poszukiwanie form wspierania rozwoju w nowym, elastycznie pojętym systemie wychowawczym. A oto niektóre cechy tego nowego systemu: edukacyjne prawa dla każdego, optymalizacja warunków, przystosowanie wychowania do ucznia, dynamiczność wychowania, elastyczność szkoły w stosunku do uczniów, traktowanie szkoły jako instytucji społecznej.

Wyświetleń: 0