Bariery na drodze rozwoju osób niepełnosprawnych

Definicja terminu bariera:
Ludzie niepełnosprawni razem ze sprawnymi funkcjonują w określonej przestrzeni, spełniają określone role, zmagają się z trudami codziennego życia. Oddziaływanie przestrzeni, świata i tego, co znajduje się w jego obszarze, osoby niepełnosprawne odbierają i oceniają jako dostosowanie lub niedostosowanie do ich potrzeb. W związku z tym pojawia się termin bariera jako wyraz niepokonywalności przestrzennej. Bariery są jednym z istotnych czynników, które hamują rehabilitację osób niepełnosprawnych. Termin bariera jest pochodzenia francuskiego (barriere) i w dowolnym tłumaczeniu oznacza przeszkodę. Zatem bariery można zdefiniować jako wszelkie przeszkody, które utrudniają bądź uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym samodzielne, aktywne życie zgodnie z ich ambicjami i predyspozycjami.
Rodzaje barier:
Na drodze wyborów i osiągania celów u osób niepełnosprawnych pojawia¬ją się liczne bariery, związane zarówno z samym faktem istnienia ogranicze¬nia zdrowotnego, jak i znaczenia tego ograniczenia w relacjach społecznych. Można dostrzec już pierwsze bariery w samej terminologii związanej z osobą niepełnosprawną. Otóż wynikają one z niejed¬noznacznego wyjaśniania i odbioru stosowanej nazwy. Badacze o podejściu biologicznym uważają, że osobą niepełnosprawną jest człowiek, u którego sprawność psychofizyczna została naruszona w sposób znaczny, np. brak słu¬chu, brak wzroku, upośledzenie funkcji umysłowych. Nie używają takiego terminu do określenia osoby z niewielkim uszkodzeniem, np. z niedosłuchem, niedowidzeniem, wadą wymowy, anomaliami urody. Inni twierdzą, że każde odchylenie od pełnej sprawności, które prowadzi do ograniczenia funkcjono¬wania lub obniżenia aktywności życiowej, niezależnie od przyczyny, jest nie¬pełnosprawnością (Ostrowska 1994).

Różni autorzy odmiennie nazywają występujące na drodze rozwoju osób niepełnosprawnych bariery. I tak np. :

 Hulek (1969) mówi o nich jako o utrudnieniach.
 T. Tomaszewski (Maruszewski, Reykowski, Tomaszewski 1967) nazywa je przeszkodami na drodze w obranym kierunku.
 H. Larkowa (1987) pisze o problemach osób niepełnosprawnych w pokonywaniu przeszkód pojawiających się po stronie samej osoby niepełnosprawnej, ale i całego społeczeństwa.


Opierając się na powyższych twierdzeniach można wyróżnić następujące bariery w życiu osób niepełnosprawnych:
Bariery fizyczne:
• bariera zdrowotna,
• ekonomiczna,
• przestrzenna.

Bariery psychiczne:
• poznawcza,
• osobowościowa,
• motywacyjna.

Bariery społeczne:
• komunikacyjna,
• postawy i stereotypy,
• braki i błędy poradnictwa.

BARIERY ZDROWOTNE

Osoby niepełnosprawne stanowią bardzo zróżnicowaną grupę pod względem rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Posiadana dysfunkcja w wielu przypadkach stanowi pewną barierę, utrudniającą lub uniemożliwiającą rozwój i zdobycie pewnych umiejętności i wiedzy

BARIERY FIZYCZNE
Pojawiają się w momencie uszkodzenia sprawności orga¬nizmu człowieka. Wiążą się z trudnościami w wykonywaniu codziennych zadań. Żadna czynność nie wymaga jednak pełnej sprawności. Można również zaryzykować stwierdzenie, że nie ma w pełni sprawnego człowieka. Niepełno¬sprawni nie tracą na skutek uszkodzenia wszystkich możliwości niezbędnych do życia i działania. Ograniczenia najczęściej dotyczą jednej lub kilku funkcji. Jest to uzależnione od rodzaju niesprawności, stopnia utraty możliwości wyko¬nywania działań, wieku, w którym pojawiła się niesprawność, również od cech osobowości oraz wpływu niepełnej sprawności na relacje z otoczeniem.
Wszelkie oddziaływania otoczenia, w tym rodziny, polegają na specyficz¬nych przygotowaniach. Począwszy od dostosowania miejsca do prawidłowego rozwoju
i funkcjonowania osoby niepełnosprawnej, poprzez konieczność zmia¬ny trybu życia,
a niekiedy wyraźną jego dezorganizację. Potrzeba zakupu często drogiego sprzętu rehabilitacyjnego oraz prowadzenia zajęć i ćwiczeń rehabilitacyjnych wymagają dodatkowych nakładów środków finansowych, które mogą prowadzić do licznych napięć
i nieporozumień, a nawet niechęci. Niejednokrotnie jednak praca na rzecz osoby niepełnosprawnej scala rodzinę. Dzieje się to na skutek konieczności współdziałania
i wzajemnej pomocy.
Działania w środowisku, obecnie o coraz szerszym zasięgu, dotyczą głów¬nie wprowadzania udoskonaleń w przepisach prawnych umożliwiających osobom niepełnosprawnym korzystanie z ofert społecznych w zakresie kształ¬cenia, wyboru zawodu zgodnego z zainteresowaniami i możliwościami, dostę¬pu do dóbr kultury i innych. Będzie to jednak spełnione tylko w przypadku modernizacji pomieszczeń w budynkach mieszkalnych i budynkach użyteczno¬ści publicznej, ograniczeniu utrudnień lokomocyjnych, dostosowywaniu miejsc pracy oraz zaoferowaniu pracodawcom korzyści płynących z zatrudnienia osoby niepełnosprawnej.
BARIERY SPOŁECZNE

Stereotypy dotyczące osób niepełnosprawnych najczęściej nie mają wymiaru pozytywnego. Z badań A. Ostrowskiej (1994) wynika, że w stereotypie domi¬nują dwie cechy: słaby psychicznie i wyizolowany społecznie. Te stereotypy potwierdzają często same osoby niepełnosprawne. Ukazują słabość fizyczną oraz lęk wobec otoczenia, a także izolację wynikającą z odrzucenia przez innych lub z ich własnej decyzji.

Posługiwanie się stereotypami może prowadzić nie tylko do negatywnej postawy wobec osób niepełnosprawnych, ale może też przyczy¬nić się do niewłaściwych działań w praktyce społecznej. Na przykład uznanie słabości i zależności osoby niepełnosprawnej może spowodować, że utraci ona zdolność do samodzielnego radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych. Trudno też będzie dostrzec wartości płynące z jej wysiłku w przekraczaniu granic, poszukiwaniu rozwiązań i dążeniu do sukcesu.
Ze względu na stan zdrowia osoba niepełnosprawna korzysta często z po¬mocy doradcy. Niekiedy trwa to przez wiele lat. Jakość tych kontaktów jest uzależniona nie tylko od samego radzącego się, ale i od doradcy. Liczne procedury w uzyskaniu porady, często odległe terminy spotkań ze względu na ciągle zbyt małą liczbę miejsc, w których można skorzystać z pomocy, od¬straszają lub zniechęcają ubiegających się o nią. Dystans w kontakcie ujaw¬niany przez doradcę nie sprzyja otwartości i szczerości. Taka postawa doradcy może wynikać z lęku przed zbyt małą liczbą posiadanych informacji na temat życia, funkcjonowania i potrzeb osoby niepełnosprawnej. Podobne reakcje mogą pojawić się po stronie osoby szukającej porady. Często wypieranie potrzeby lub ograniczone doświadczenia związane z uczestniczeniem w sytua¬cji poradnianej, niepewność i lęk przed brakiem akceptacji lub nieakceptowa¬nie własnej niepełnosprawności stanowią poważną barierę w prawidłowej ocenie i odbiorze ofert proponowanych przez doradców.

 
BARIERY PSYCHICZNE
W przypadku barier psychicznych najważniejszym zagadnieniem staje się pozyskiwanie informacji z otoczenia, umiejętność ich przekształcania, nadawa¬nie im znaczenia oraz tworzenie się struktury osobowości, jak również umie¬jętność zmotywowania się do wykonywania działań, często połączonych z ko¬niecznością przekraczania ograniczeń fizycznych.
 Do innych ważnych barier możemy zaliczyć te, które dotyczą edukacji, a także zatrudnienia i infrastruktury.

BARIERY EDUKACYJNE
Nie należy zapominać o barierach edukacyjnych. Mamy do czynienia wtedy, gdy osoba niepełnosprawna posiada zdolności intelektualne niezbędne do podjęcia obowiązku szkolnego, lecz z przyczyn od niej niezależnych nie może go podjąć, bądź kierowana jest do niewłaściwej placówki szkolnej. Problem ten dotyczy szczególnie dzieci i młodzieży w tzw. normie intelektualnej.
W kształceniu zawodowym bariery polegają m.in. na stereotypowym proponowaniu osobom niepełnosprawnym zawodów związanych z prostymi pracami fizycznymi. Zawody te są przeważnie nieadekwatne do możliwości wydolnościowych organizmu (jest ona niższa niż u osób sprawnych) oraz do zapotrzebowania na współczesnym rynku pracy (postępuje przesunięcie w kierunku zawodów wymagających pracy umysłowej).
BARIERY ZWIĄZANE Z ZATRUDNIENIEM
Należy tu przede wszystkim wymienić niechęć pracodawców (w tym również pracodawcy państwowego) do zatrudniania osób niepełnosprawnych. Świadczy o tym spory odsetek firm, które wolą zapłacić karny „parapodatek” niż zatrudnić niepełnosprawnego pracownika. Dlatego też niepełnosprawni znajdują zatrudnienie głównie w zakładach pracy chronionej. Niestety, zakłady te zmuszone są do ograniczania zatrudnienia, zatem większość osób niepełnosprawnych chętnych do podjęcia pracy nie może jej zdobyć. Zwykle bywa też tak, że niepełnosprawny – aby ubiegać się o pracę na danym stanowisku – musi mieć kwalifikacje wyższe niż wymagane dla osoby sprawnej. Niejednokrotnie też ludzie ci mają utrudniony awans zawodowy oraz otrzymują niższą płacę za tę samą pracę niż osoba sprawna zatrudniona na analogicznym stanowisku.
BARIERY INFRASTRUKTURALNE
W otoczeniu występują także bariery systemowe, które mają wpływ na tryb życia i funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. Mogą się one przejawiać w strukturze organizacji procesów społecznych (nieadekwatnej do potrzeb osób niepełnosprawnych), lub przeciwnie, bariery te mogą być wynikiem dezorganizacji społecznego współżycia (wtedy dotykają wszystkich).
Każdy człowiek, aby zaspokoić określoną potrzebę, np. załatwić sprawę urzędową, musi wykonać określone czynności. Najczęściej jest to udanie się do odpowiedniego urzędu. Sprawa wydaje się dość prosta, jednak w przypadku osób niepełnosprawnych może okazać się niemałym problemem. Należy pamiętać, że ludzie (także niepełnosprawni), aby załatwić swoje sprawy, muszą się przemieszczać, a więc pokonać pewną odległość (trasę), na której można napotkać bariery techniczne i fizjograficzne. Bariery te najczęściej niezauważane przez osoby sprawne są dla osób niepełnosprawnych niepokonywalne.
Także odległość do poszczególnych elementów i urządzeń infrastruktury jest dość istotna – oczywiście im bliższe są miejsca zamieszkania osoby niepełnosprawnej, tym lepiej. Może ona tym sposobem załatwić wiele istotnych spraw, na przykład nadać przesyłkę poleconą w urzędzie pocztowym lub uzyskać informacje w odpowiednim urzędzie. Z barierami systemowymi idą w parze bariery instytucjonalne oraz administracyjne. Bariery instytucjonalne to nic innego, jak trudności dotarcia do określonej instytucji (w tym także urzędu), urzędnika lub załatwienia określonej sprawy, natomiast bariery administracyjne związane są na przykład z istniejącą biurokracją, niekompetencją urzędników lub brakiem przychylności odpowiednich organów do problemów osób niepełnosprawnych. W otoczeniu osób niepełnosprawnych występują również bariery organizacyjne, związane z jakością funkcjonowania całego systemu społeczno-gospodarczego kraju. Tak się składa, że w Polsce aktualnie system ten stanowi poważny problem. Nie zapewnia bowiem w wystarczającym, a może i w minimalnym stopniu realizowania podstawowych zadań socjalnych współczesnego społeczeństwa, szczególnie jego niepełnosprawnej części. Do najważniejszych przeszkód w osiągnięciu należytego funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego można zliczyć powiązane łańcuchowo ze sobą

Przyglądając się mechanizmom inspirującym człowieka do aktywności, można stwierdzić, że ich źródło tkwi w wielu zróżnicowanych czynnikach. Według teorii behawiorystycznych, motywem jest uniknięcie kary lub osiąg¬nięcie nagrody. Psychoanaliza wskazuje na dążenie jednostki do przyjemności. Humaniści podkreślają wagę samorealizacji. Psychologia poznawcza wskazuje na wiedzę jako źródło działania. Niezależnie jednak od podstawowego moty¬wu ukierunkowującego dążenie do wybranego celu efekt zależy od wielu skorelowanych ze sobą elementów. Niepełnosprawność, jako odchylenie od stanu równowagi, może pobudzać lub obniżać chęć do podejmowania wysiłku. To z kolei rzutuje na sposób i poziom osiągnięć.
Stały wzrost wiedzy o niepełnosprawności pozwala na coraz lepsze rozu¬mienie mechanizmu jej wpływu na funkcjonowanie jednostki w otoczeniu. Nie zapewnia to jednak, jak się okazuje, pełnej akceptacji osoby i jej niepełno¬sprawności. „Bycie innym” bywa często podstawą dyskryminacji. Wyniki badań prowadzonych przez Barbarę Wright (Larkowa 1987) wykazały, że odrzucanie osoby niepełnosprawnej wypływa z tendencji człowieka do genera-lizowania spostrzeżeń i sądów, przez co obraz obniżonej sprawności rzutuje na obraz całej osobowości jednostki, a to z kolei wpływa na przyznawane jej miejsce w społeczeństwie.
Utworzone w ten sposób stereotypy, dotyczące generalnie zestawu cech lub zachowań poszczególnych ludzi, są najczęściej stosowane, gdy z pewną grupą osób nie mamy bliższego kontaktu i nie mamy możliwości wyrobienia sobie opinii na ich temat na podstawie własnego doświadczenia. Stygmatyzacja prowadzi do oczekiwania od tych osób określonych zachowań. Jeśli cechy i zachowania w stereotypie ocenia się jako pozytywne, osoby te są akcepto¬wane. I odwrotnie, gdy mają cechy negatywne, unikamy kontaktu z nimi.


Reasumując tylko w warunkach pełnej znajomości i akceptacji osoba niepełnosprawna uzyska przynależne jej miejsce w społeczeństwie.

Literatura:
 Doroszewska J. (1989), Pedagogika specjalna. Wrocław, Ossolineum. Garczyński S. (1969), Potrzeby psychiczne. Niedosyt, zaspokojenie. Warszawa, Nasza Księgarnia.

 Hulek A. (1969), Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa, PZWL. Larkowa H. (1987), Człowiek niepełnosprawny — problemy psychologiczne.Warszawa, PWN.

 Łukaszewski W. (2000), Psychologiczne koncepcje człowieka, w: Psychologia.
Red. J. Strelau. Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Maruszewski M., Reykowski J., Tomaszewski T. (1967), Psychologia jako nauka o człowieku. Warszawa, Książka i Wiedza.

 Nowa encyklopedia powszechna PWN, WN PWN, Warszawa 1996, tom 3.

 Ostrowska A. (1994), Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeń¬stwa polskiego wobec ludzi niepełnosprawnych. Raport z badań.Warszawa, IFiS PAN.

 M. A. Paszkowicz, M. Garbat, K. Kmiecik, Wpływ środowiska na zaspokajanie potrzeb osób niepełnosprawnych [w:] Wpływ środowiska na zdrowie, zmęczenie i ryzyko zawodowe (red. E. Kowal), Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2002

 Weiss A. (1976), Rehabilitacja jako sposób zapobiegania zależności społecz¬nej,, w: Polityka społeczna a zdrowie. Red. M. Sokołowska, J. Hołówka, Warszawa. Książka i Wiedza.

 Wojtasik B. (1993), Doradca zawodu. Studium teoretyczne z zakresu porado- znawstwa. Wrocław, Uniwersytet Wrocławski.

 Zimbardo P.G., Ruch F.L. (1997), Psychologia i życie. Warszawa, PWN.

Wyświetleń: 0