TWÓRCZOŚĆ PLASTYCZNA DZIECI W WIEKU ŚRENIOSZKOLNYM I STARSZOSZKOLNYM


Dziecko od pierwszych lat życia, nie umiejąc swych myśli i odczuć wyrazić mową czy pismem, usiłuje je wypowiadać za pomocą rysunku. Proste, naiwne wypowiedzi plastyczne dziecka są pełne wyrazu i posiadają swój niepowtarzalny urok. Dziecko nie zna i nie może znać praw kompozycji, nie buduje obrazów w oparciu o prawidła rysunkowe czy malarskie, lecz realizuje je w sposób odruchowy, prosty w oparciu o intensywną koncepcję psychiczną. Dziecko bawi się powstawaniem nowych form i barw, pasjonuje je proces tworzenia, dzięki któremu powstaje coś zaskakującego, coś co powstaje z odruchu, instynktownie i podświadomie. Notuje w "języku plastycznym" z dużą swobodą tylko zapamiętaną część zjawiska, przeżywając podczas tego radość twórczą, która je pobudza do dalszej zabawy formami i barwami. Rysunek dziecka jest wyrazem jego przeżyć i wiedzy o świecie.
Dzieci całego świata rysują jednakowo, ich schematy rysunkowe nie różnią się niczym zasadniczym. Procesy ekspresji (uzewnętrzniania) i percepcji (pojmowania świata) to dwie zasadnicze formuły aktywności dzieci, bardzo ważne z punktu widzenia wychowawczego i społecznego. Ekspresja jest jednocześnie wyjściem ku światu, ku ludziom. Percepcja jest sposobem przyjmowania świata konkretnego i zewnętrznego. Dziecko elementy świata materialnego i społecznego przyjmuje, lecz przetwarza je w sposób indywidualny. W wyniku tych procesów wzajemnie zależnych i uzupełniających się, dokonuje się rozwój dziecka. Wytwory artystyczne dzieci mówią nam bardzo wiele. Dziecko ujawnia w nich bez obaw swą osobowość. Twórczość artystyczna jest dla niego czymś więcej niż spędzeniem czasu; jest sensowną form ą wypowiedzenia się, jest też sposobem wyodrębnienia z otoczenia tych elementów, z którymi dziecko identyfikuje się oraz organizowaniem ich w sensowną całość. Sztuka jest więc dla dziecka czymś ważnym, istotnym zarówno dla procesów myślenia, rozwoju percepcyjnego i emocjonalnego, jak i
dla rosnącej świadomości społecznej .
Twórczość plastyczna jest dynamiczną aktywnością. M. Paranowska -Kwiatkowska definiuje pojęcie „twórczości plastycznej” jako kształtowanie przez dziecko materiału plastycznego w sposób swoisty i samodzielny. Uważa, że w wyniku własnej aktywności dziecka powstają liczne wytwory plastyczne takie jak: rysunki, malowanki, ulepianki, wydzieranki. W początkowym okresie rozwoju, twórczość plastyczna ma charakter impulsywny. Dzieci drogą manipulowania i eksperymentowania materiałem tworzą coś, co nie ma jeszcze żadnego określonego znaczenia. Często do swojej twórczości dziecko wprowadza elementy z otoczenia, które wywarły na nim silne ułożenie negatywne lub pozytywne.
Maria Żebrowska określa wytwory dziecka mianem „sztuki dziecka”. Uważa, że twórczość dziecka posiada ogromne walory artystyczne jak: zwięzłość, wyrazistość, uproszczony styl, oryginalną kolorystykę oraz kompozycję. W trakcie twórczości plastycznej dziecko po swojemu ukazuje przeżycia, odczucia i pragnienia. Dziecko emocjonuje się odkrywaniem nowych barw, kształtów w otoczeniu i świecie przyrody. Dziecko tworzy swoje malarskie komplikacje z urzekającą szczerością i prostotą. Temat swojej pracy dziecko czerpie z realnego otoczenia. Stosuje w swojej twórczości bardzo bogatą kolorystykę. Maluje, rysuje to co wie o świecie, o przedmiotach, a nie to widział .
Głównym czynnikiem różnicującym charakter twórczości plastycznej jest wiek życia. W miarę jak zmienia się wiek życia dzieci, zmieniają się również ich wytwory. Dzieci przedstawiają w swoich pracach świat w sposób charakterystyczny dla poszczególnych stadiów, które traktuje się jako kroki w rozwoju plastyki dziecięcej . Analizując podziały na okresy i fazy twórczości plastycznej dziecka, wszyscy badacze: S. Szuman (Polska), C. Burto (Anglia), M. Debussea’e (Francja) i V. Lowenfeld (USA), mimo dość znaczących różnic w terminologii dotyczącej tematu, są zgodni, co do tego, że pierwszym okresem w rozwoju plastycznym człowieka jest bazgrota, w której niektórzy wyróżniają jeszcze podokresy.
Okres bazgroty trwa on u większości dzieci od 2. do 4. roku życia. Wg Szumana: od 1,6 m-ca życia do 3. roku życia. Dzieli się na: bazgrotę bezładną (chaotyczną, niekontrolowaną i nie nazywaną) – przypadkowe zygzaki, kropki, skłębione linie, „kleksowate” plamy, które nie podlegają kontroli wzroku. Dziecko w tym okresie przeważnie nie patrzy na papier w trakcie rysowania. Długość i kierunek kresek zależy od budowy dłoni i ramienia, temperamentu i nastroju dziecka. Pierwsze bazgroty, to czynność motoryczna, bez udziału świadomości dziecka, że można zrobić takie kreski, jak się chce.
Bazgrotę kontrolowaną (nie nazywaną) – linie pionowe i poziome, które powstają w wyniku obrotowego ruchu ręki. Są to kształty koliste i spiralne. W wyniku wzrostu płynności ruchów ręki z bazgrot wyłania się koło. Jest to pierwszy zorganizowany kształt, choć pozbawiony regularności. Za pomocą kolistych kształtów dziecko przedstawia prawie każdy przedmiot: dom, człowieka, pojazd.
Bazgrotę kontrolowaną (nazywaną) – w tym okresie dziecko próbuje nazywać bazgroty, które stworzyło. Jest to dowód na uchwycenie przez dziecko związków między sobą a otaczającym światem. Dziecko wkracza w fazę myślenia wyobrażenio-wego. W tym też okresie dziecko zaczyna dostrzegać zależności przestrzenne (np. wrysowuje małe koło w duże).
Niektórzy badacze tematu dostrzegają jeszcze jeden etap rozwoju bazgrot:
Bazgrotę kontrolowaną nazywaną „słonecznikową” – dziecko dorysowuje do kółek linie. Taki wzór jest raz słonkiem, innym razem kwiatkiem, głową z włosami itp. Ta faza rozwoju sprzyja zabawie dzieci różnymi masami plastycznymi. Dzieci lubią sklejać, drobić, klepać.
Podają też oni, że następnym okresem jest faza przedschematyczna, w której dziecko zaczyna poszukiwać stałych form do przedstawiania przedmiotów oraz zjawisk. Formy te mają uproszczony i powtarzalny charakter. Dziecko rysuje to, co uważa za najistotniejsze. Rysunki stają się „graficzną komunikacją” z dorosłymi.
Następną okresem wg Szumana jest okres schematyczny (ideoplastyka), który podzielił na następujące fazy:
Głowonogi – (3-4 rok życia). Ich charakterystyczną cechą jest głowa w kształcie nieregularnego koła lub kwadratu. Pojawia się duża liczba szczegółów (oczy, nos, usta). Nogi i ręce przedstawione są za pomocą linii. Poszczególne elementy rozmieszczane są przez dziecko początkowo na głowie, bez jakiegokolwiek sensu. Przestrzeń w tym stadium przedstawiana jest chaotycznie. Poszczególne przedmioty rysowane są na kartce wysoko lub nisko, z prawej lub lewej strony.
Głowotułowia – (4-5 rok życia). Postać człowieka przedstawiana jest przeważnie frontem, gdyż pozwala to dziecku umieścić więcej znanych mu szczegółów. Jednak to frontalne przedstawienie nie zawsze odnosi się do wszystkich części ciała. Bywa, że do owalnego czy prostokątnego tułowia (przedstawionego frontalnie), dziecko dorysowuje stopy z profilu (w postaci prostej kreski). Palce rąk osadzane są zwykle w przedramieniu, a nie w dłoni, głowa zaś ma zwykle kształt koła. Rysowane postacie są początkowo pozbawione ubioru.
Schematy uproszczone – (5-7 rok życia). Występuje tu symboliczne ujmowanie formy, przekształcenia afektywne. Rysunki tematyczne są bogate treściowo. Elementy rysunku zaczynają układać się w logiczną całość – zaczątek sceny, figury są jednowy-miarowe, rysowane jedną kreską. Postacie ludzkie są jeszcze prymitywne (często brak interakcji między postaciami), mają formę uproszczoną, zgeometryzowaną (całość składa się z kilku części), są sztywne, kanciaste lub nadmiernie zaokrąglone, lecz o prawidłowej budowie. Kreślone linie są pewne, wyraźne, kolorystyka żywa i dostosowana do tematu.
Między 5. a 6. rokiem życia, niektóre dzieci zaczynają przedstawiać postać ludzką w ruchu. Najwcześniej uruchamiają ręce (ręce rysowane są wyciągnięte w bok lub do przodu), natomiast nogi i tułów w późniejszym etapie. Korpus ciała ludzkiego rysowany jest wówczas z profilu. W tym okresie dzieci często lubią rysować portrety.
Dzieci w wieku przedszkolnym często lubią rysować zwierzęta, ptaki, pojazdy i drzewa. W okresie bazgrot formy postaci ludzkiej i zwierzęcej są do siebie podobne. Dopiero w fazie bazgrot kontrolowanych, przedmiotowych, postacie zwierzęce przybierają poziomy układ tułowia – najczęściej stosowany w formie owada. Zaczynają się również pojawiać elementy charakteryzujące (dziób, wąsy, uszy, grzywa itp.), ale mimo to głowa zwierzęcia nadal jest podobna do głowy człowieka. Nogi zwierząt najczęściej rysowane są parami (przednie, tylne), mimo że dziecko nie potrafi jeszcze liczyć.
Schemat drzewa pojawia się w pracach dziecka około 4. roku życia. Zaobserwować można duże zróżnicowanie rysowanych przez dzieci drzew. Drzewa liściaste mają zwykle pień jednoliniowy lub sylwetowy i koronę w kształcie koła, często pozbawioną liści. Dopiero ok. 5. roku życia dziecko zaczyna wypełniać koronę drzewa dekoracyjnymi elementami gałęzi i liści. Drzewa iglaste mają gałęzie pełne igieł ułożonych systematycznie.
W 5. roku życia w twórczości plastycznej dziecka coraz częściej pojawiają się pojazdy. Zwykle mają kształty owalne bądź prostokątne. Zindywidualizowanych cech nabierają dopiero w rysunkach dzieci 5- i 6-letnich.
Dzieci w wieku przedszkolnym przedstawiają w rysunkach wszystkie nurtujące je problemy, bez względu na stopień trudności wykonania.
Ostatnia jest faza schematu wzbogaconego – (7-12 rok życia). Do niej zbliżają się dzieci 6-letnie. Powoli zaczynają one zauważać dekoracyjność układów rytmicznych i odkrywają związek między kolorem a przedmiotem. Rysunek nadal jest schematyczny, lecz formy graficzne bardziej giętkie i płynne, nie tylko zgeometryzowane i analityczne, lecz także sylwetkowe. Trudność sprawia prawidłowe odtworzenie proporcji, dziecko nie ogarnia całości, koncentruje się na szczegółach (guziki, kokardki itp.). Dzieci odtwarzają zarówno pojedyncze postacie i rzeczy, jak i całe sceny i zdarzenia, wprowadzają bogatą kolorystykę i ornamentykę. Powstają kompozycje wielofigurowe powiązane ze sobą w zależności przestrzennej. Pojawia się linia podstawy, na której dziecko umieszcza przedmioty i postaci oraz linia nieba. Dziecko zaczyna zwracać uwagę na przestrzenność otaczającego świata w wyniku powstających w jego umyśle operacji myślowych. Dzieci intuicyjnie zaczynają stosować perspektywę:
- pasową (rzędową) – gdzie głębia przedstawiana jest za pomocą pasów umieszczonych jeden nad drugim. Pas najniższy obrazuje plan najbliższy, a pasy wyższe przedstawiają to, co dalsze. Postaci lub przedmioty przedstawione na poszczególnych pasach są jednakowej wielkości.
- topograficzną („prześwietlającą”) – w wieku przedszkolnym rzadko się zdarza; dominuje w wieku 7-10 lat. Charakteryzuje się tym, że główny plan obrazu przedstawiony jest z „lotu ptaka”, natomiast poszczególne przedmioty widziane są z boku.
- „prześwietlającą” (przezroczystą) – polegającą na pokazaniu przez dziecko tego, co znajduje się wewnątrz domu, pojazdu lub nawet postaci.
W pracach dzieci obserwuje się duże zróżnicowanie wielkości. To, co jest dla dziecka znaczące, jest największe. Najważniejsza postać na rysunku zawiera najwięcej szczegółów. Jest to przykład zastosowania perspektywy intencjonalnej, która jest wyższym etapem ukazywania przez dziecko rzeczywistości. Jednak nie wszystkie 6-latki próbują przedstawić przestrzeń i nie wszystkie robią to jednakowo. Najczęściej stosują perspektywę pasową.
Ostatnim okresem wg Szumana jest okres poschematyczny (fizjoplastyka), który dzieli się na:
Fazę realizmu wrażeniowego – (12-13 rok życia), dzieci podejmują próby naśladowania natury. Występuje w niej ujęcie typu indywidualnego.
Fazę realizmu intelektualnego – (13-15 rok życia), występuje trójwymiarowe ujmowanie formy, zatracanie indywidualnej świeżości i kryzys w rozwoju twórczości plastycznej.
Widać więc, że średni wiek szkolny nie jest jednolity. Następuje tu przejście świata dzieciństwa do pierwszej fazy młodości. W jedenastym i dwunastym roku życia mamy do czynienia ze stopniowym wygasaniem ekspresji, aż do przejścia w fazę realistycznego kryzysu. na początku przeważają próby ilustrowania najbliższego otoczenia, w najmniejszym stopniu występują krajobrazy, martwe natury, portrety , kompozycje fantastyczne, a w wieku 14, 15 lat zaczynają dominować szkice i studia z natury ( krajobrazy, martwe natury). Niknie coraz bardziej chęć tworzenia z wyobraźni. W to miejsce pojawia się tendencja zewnętrzna - zobiektywizowana, idąca w kierunku przekazywania tego, co jest obserwowalne, a także oparte na intelektualnej wiedzy.
W jedenastym i dwunastym, częściowo trzynastym roku życia mamy do czynienia z realizmem wrażeniowym, który rozpoczyna okres zwany powszechnie fizjoplastyką.
Fizjoplastyka w odróżnieniu od ideoplastyki, jest tendencją idącą w kierunku realistycznego przekazu poznawczych informacji, dlatego wszystkie fazy rozwijające się w tym okresie będą się odznaczały dążeniem do realizmu, a nawet w skrajnych przypadkach do naturalizmu. Faza realizmu wrażeniowego , albo inaczej realizmu naiwnego, nosi w sobie wyraźny wpływy poprzedniego okresu ideoplastyki. Uwidacznia się to w sposobie przedstawiania przestrzeni na płaszczyźnie: cechy perspektywy zbieżnej i malarskiej mieszają się aperspektywicznym wyrażaniem trzeciego wymiaru na płaszczyźnie, przypominając sztukę prymitywną lub ludową. Tak samo kolor jest mieszaniną partii lokalnych z fragmentami zapełnionymi barwami alokanymi. Wiele prac zdradza pokrewieństwo tematyczne z okresem młodszym szkolnym ponieważ kompozycje ilustracyjne zajmują tu wiele miejsca .
W fazie realizmu wrażeniowego mamy do czynienia ze wstępną fazą kryzysu w twórczości plastycznej. Kryzys ten pogłębia się w następnej fazie realizmu wizualnego, występującej miedzy 13 a 16 rokiem życia.
Realizm wizualny, jak wskazuje nazwa, opiera się na bezpośrednich doznaniach wzrokowych. Następuje tu u większości młodzieży całkowita rezygnacja z wypowiedzi plastycznych opartych na wyobraźni. Bardzo często zjawiają się treści zapożyczone z wzorów. Dlatego wypowiedź plastyczna przestaje być w tym okresie ekspresją osobowości. Z tych powodów wytwory plastyczne nie informują o wewnętrznych stanach psychicznych autorów, są jedynie suchą notatką na temat obserwowanych rzeczy i zjawisk. Wiele osób zupełnie rezygnuje z tej formy wypowiadania się , a jeżeli wykonuje prace plastyczne, to w ramach obowiązków szkolnych.
Samorodne wytwory tego okresu są przeważnie szkicami lub wstępnymi studiami z natury. Poszczególne formy mają już nienaganne proporcje. Przestrzeń bywa wyrażana za pomocą perspektywy linearnej i powietrznej.
Kolorystyka prac tego okresu ma charakter barw lokalnych, podporządkowanych formie rysunkowych przedmiotów. Zanika również naturalne wyczucie kompozycji. układy są na ogół przypadkowe, związane z ustawieniem przedmiotów i ich elementów w naturze. Plastyka przestaje pełnić funkcję osobowości, zanikają zainteresowania aktywną działalnością plastyczną, pojawia się powszechnie obserwowany kryzys rozwojowy w tej twórczości .
W odniesieniu do powszechnej edukacji plastycznej zjawisko kryzysu jest nie mniej ważne . Przyjmuje się opinię, że zaburzeniom w dziedzinie twórczej wrażliwości mogą niekorzystnie zaważyć na pełnym wychowaniu człowieka. Twórczość jest działalnością emocjonalnie zaangażowaną, wyrastającą z wewnętrznej potrzeby, kształtowanie postawy twórczej jest najlepszym przygotowaniem do życia. Dlatego kryzys plastyczny młodzieży należy wszelkimi sposobami wyrównywać.
Istnieją więc przypuszczenia, że przełamanie kryzysu w powszechnej edukacji powinno się odbywać przez kontynuowanie twórczości plastycznej w postaci malowania realistycznych obrazów z pomocą poprawnych proporcji i perspektywy zbieżnej. Są również przypuszczenia, że działalność plastyczną młodzieży należy w tym okresie kierować raczej na wykonywanie sztuki użytkowej.
Objawy zjawiska kryzysu dadzą się podzielić na trzy grupy. Do pierwszej grupy nauczyciele plastycy zaliczają te czynniki, które ujawniają ogólny spadek zainteresowań plastycznych u tych osób , które wcześniej zdradzały wyraźne zainteresowania plastyczne.
Do drugiej grupy można zaliczyć czynniki ujawniające się w procesie pracy twórczej takie jak:
- brak gotowości startowej , a co się z tym wiąże zbyt późno rozpoczynanie pracy twórczej,
- słowne wyrażanie braku wiary w pomyślne realizowanie pracy,
- słaba koncentracja uwagi na przedmiocie pracy, zniecierpliwienie, nadmierna ekspresja słowna i ruchowo mimiczna lub postawa bierna,
- brak odwagi twórczej , lęk przed zniszczenie zaczętej pracy , uświadomiona nieporadność techniczna
- systematyczne próby naśladowania obcych wzorów, słowne prośby o udzielanie pomocy przez nauczyciela,
- brak radości twórczej.
Efektem takiego przebiegu procesu twórczego są wytwory plastyczne zdradzające wyraźny spadek wartości estetycznych. I to jest właśnie trzecia grupa czynników. Przejawia się to nawrotem do operowania sztywnym schematem i prymitywizmem formy albo tendencją
naturalistyczną, polegającą na próbach kopiowania przedmiotów bez wykazywania dbałości o kompozycyjną wartość pracy. W niektórych przypadkach obserwuje się nadmierną poprawność techniczną powodującą przemęczenie pracy lub niedbałość i rezygnację z wykończenia prac.
W odczuciu młodzieży do najpoważniejszych czynników hamujących pracę twórczą należą :
- brak wiary we własne możliwości twórcze, nadmierny samokrytycyzm, powodujący zahamowanie i związany z tym brak samodzielnej koncepcji artystycznej,
- lęk przed kompromitacją i krytyką innych osób,
- trudności w koncentracji uwagi podwojone pracą w licznych zespołach klasowych i krótkim czasem realizacji pracy na ocenę,
- świadomość istnienia wybitnych dzieł sztuki i związana z tym niska samoocena,
- niska motywacja do pracy twórczej powodowana nikłym zainteresowanie i obojętnością otoczenia szkolnego oraz domowego wobec efektów twórczych młodzieży .
Stopniowe przezwyciężanie kryzysu twórczego następuje po szesnastym roku życia. Tworząca w tym czasie młodzież wchodzi w fazę realizmu intelektualnego, który jest połączeniem bezpośrednich doznań zmysłowych /głównie wzrokowych z dotychczasową wiedzą o świecie. Połączenie to jest możliwe dzięki wyobraźni i myśleniu twórczemu, które coraz wyraźniej dochodzą do głosu. Młodzież coraz częściej w swoich wytworach ujawnia swoje marzenia, aspiracje i postawy estetyczne a także moralno społeczne. Prace od nowa zaczynają nabierać cech indywidualnych bardziej dynamicznych i nastrojowych, dzięki zwiększonemu zabarwieniu emocjonalnemu, które ujawnia się w cechach strukturalnych formy artystycznej. Coraz częściej młodzi „artyści” podejmują próby interpretacji otaczającej rzeczywistości poprzez wprowadzenie abstrakcyjnej kolorystyki, świadomej deformacji formy, które to działania są wynikiem przemyślanej idei artystycznej. W tym czasie ujawnia się zwiększona dbałość o przemyślaną kompozycję. Należy pamiętać że plastyka w tym okresie nie jest popularną formą wypowiedzi, dlatego młodzież, która zajmuje się nią po przezwyciężeniu kryzysu twórczego jest tą częścią populacji która jest w tym kierunku uzdolniona i szczególnie zainteresowana.

Bibliografia

1. Hohensee - Ciszewska H., Powszechna edukacja plastyczna, Wydawnictwo Szkolne i
Pedagogiczne, Warszawa 1982
2. Parnowska-Kwiatkowska. M., Bazgrota i rysunek dziecka, Warszawa 1960, Nasza
Księgarnia
3.Popek S. (red.), Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych, Warszawa 1987,
Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne,
4. Trojaowska, A, Dziecko i plastyka, Warszawa 1983, Wydawnictwo szkolne i
Pedagogiczne,
5. Wilczkowa ,M. Wspólnie odkrywamy świat, Warszawa 1979, Nasza Księgarnia ,


źródła:

www. pppzakopane.szkolnastrona.pl

Wyświetleń: 0