1. Wprowadzenie


Pozwól mi być poszukiwaczem wiedzy,
Pozwól mi wędrować nieprzetartymi szlakami,
Pozwól mi użyć moich twórczych zdolności,
Aby świat uczynić lepszym miejscem do życia.
(Motto Olimpiady Kreatywności)


Indywidualizacja procesu nauczania odgrywa znaczącą rolę w pracy z uczniami. Sprzyjanie rozwojowi wychowanka, pobudzanie do twórczego myślenia czy mobilizowanie do efektywniejszej pracy to jedne z istotniejszych celów wspomagających rozwój ucznia.
Istotne w planowaniu pracy w klasie jest dostosowanie wymagań i oczekiwań nie tylko do predyspozycji ucznia, ale też do jego zainteresowań, zdolności, pasji, zamiłowań, a także środowiska, w którym funkcjonuje.
Nauczyciel – koordynator powinien dostrzegać różnice pomiędzy uczniami, wychowankami oraz dostosowywać wszelkie działania pedagogiczne w taki sposób, aby dążyć do maksymalnego i wszechstronnego rozwoju osobowości uczących się. Taka sytuacja będzie możliwa tylko wtedy, jeżeli zostaną dostosowane nie tylko metody ale także formy i środki pracy.
Jeżeli nauczyciel podejdzie indywidualnie do każdego ucznia będziemy mieli możliwość, aby wpłynąć na jego wszechstronny rozwój. W pracy spotykamy się z różnymi problemami wychowawczymi oraz dydaktycznymi. Wśród uczniów posiadamy inicjatorów, poszukiwaczy informacji, koordynatorów, a także jednostki nie wyróżniające się pośród zespołu klasowego. Naszym celem jest wyłapać zarówno uczniów tych, którzy mają problemy w nauce, aby w jak najlepszy i najszybszy sposób pomóc im je przezwyciężyć, jak i osoby zdolne oraz uzdolnione, które niejednokrotnie pozostają bez jakiejkolwiek pomocy.
Częstym zjawiskiem w szkolnej rzeczywistości jest pozostawienie uczniów zdolnych bez opieki nauczycielskiej. Większą uwagę w pracy przykłada się do uczniów słabszych, aby pomóc im w nadrobieniu materiału i dorównaniu do poziomu klasy.
Z drugiej strony zdarzają się takie sytuacje, że nauczyciel nie ma pomysłu na pracę z uczniem zdolnym, ma problem z identyfikacją zdolności czy uzdolnień, bądź stawia zbyt wysokie wymagania i oczekiwania.
Jak zatem nie stracić jednostek zdolnych i uzdolnionych? Nie należy dziecka zmuszać do osiągania sukcesów szybciej niż to jest możliwe. Powinniśmy go wspierać, dopingować do zdobywania lepszych wyników w szkole, jak i w dziedzinach pozaszkolnych. Uczeń nie powinien czuć się pozostawiony samemu sobie, dlatego dużą rolę odgrywają rodzice, którzy aktywnie powinni uczestniczyć w rozwoju dziecka już od wczesnego dzieciństwa. Powinni stymulować rozwój przez dobieranie odpowiednich zabaw, gier.
Priorytetowe znaczenie w rozpoznawaniu i rozwijaniu zdolności dziecka ma rodzina. Rodzice znają swoje dzieci najlepiej, obserwują ich rozwój, dostrzegają potrzeby, zainteresowania, pasje i zdolności, potrafią wskazać ich mocne i słabsze strony oraz właściwie interpretować ich zachowania. Niezależnie od wysiłku podejmowanego przez nauczycieli na rzecz rozwoju zdolności ucznia, dzieci zdolne nie będą w pełni wykorzystywały swojego potencjału i rozwijały się na miarę swoich możliwości, jeśli nie będą do tego stymulowane i wspierane przez swoich najbliższych – środowisko rodzinne .

2. Uczeń zdolny a uzdolniony

W polskim systemie oświaty uczeń zdolny to uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Potrzeby każdego ucznia nie tylko zdolnego powinny być rozpatrzone i uwzględnione na poszczególnych stopniach edukacji. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje równy dostęp do kształcenia osób o różnych potrzebach edukacyjnych. W Polsce za edukacje odpowiadają dwie instytucje: Ministerstwo Edukacji Narodowej (MEN) oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW).
Uczeń zdolny w szkole to najczęściej ten, który szybko i efektywnie się uczy oraz osiąga sukcesy w szkole. Mówiąc o uczniach zdolnych mamy najczęściej na myśli osoby, które przejawiają wysoki poziom zdolności ogólnych (inteligencji) lub posiadają jakąś zdolność specjalną w sferze działalności umysłowej.
Takie definiowanie jest zbyt ogólne, ponieważ uczniowie zdolni niejednokrotnie różnią się między sobą nie tylko poziomem rozwoju zdolności, ale także rodzajem posiadanych uzdolnień. W. Limonit (2010) podaje, że w języku polskim w kontekście omawianej problematyki używa się następujących określeń: zadatki wrodzone, zdolności, uzdolnienia, zdolności rzeczywiste, zdolności specyficzne ludzkie, talent, zdolności twórcze, wybitne zdolności, cudowne dzieci, geniusz.
Okoń definiuje ucznia zdolnego jako osobę, która uzyskuje lepsze wyniki od swoich rówieśników w przypadku, gdy zachowane są jednakowe dla wszystkich warunki pracy lub też uzyskuje takie same wyniki jednak przy mniejszym wysiłku (Okoń, 1987). Natomiast według W. Panka uczeń zdolny to ten, który ma łatwość
w rozwiązywaniu problemów (czego wynikiem jest dobre przystosowanie się do warunków szkolnych), osiąga bardzo dobre wyniki w nauce, posiada żywą wyobraźnię, przejawia uzdolnienia ogólne i specjalne, wykazuje różnorodne zainteresowania, posiada umiejętność zdobywania wiedzy, sięga do odpowiednich źródeł, posiada specyficzny sposób uczenia się (Panek, 1977).
Na określenie i rozumienie pojęcia „uczeń zdolny” mają wpływ dwie oceny: społeczna i psychologiczna. Partyka za ucznia zdolnego w ujęciu społecznym uznaje takiego, który chętnie i dobrze się uczy, ma dobrą pamięć, jest ciekawy świata, grzeczny, zmotywowanym, kreatywny, innowacyjny, potrafi się skoncentrować, ma wzorowe zachowanie. W szkole zdobywa różne sukcesy i osiągnięcia. Wysoki iloraz inteligencji, wysoki poziom twórczy (niepokój poznawczy), wykraczanie poza schematy, rozwiązywanie problemów w innowacyjny sposób to tylko nieliczne elementy charakteryzujące ucznia w ujęciu psychologicznym.
W języku potocznym terminy zdolny i uzdolniony często stosuje się zamiennie, traktując jako synonimy. Zatem uczeń zdolny a uzdolniony to ten sam uczeń?


Zdolności możemy podzielić na dwie grupy – zdolności ogólne i zdolności specjalne (uzdolnienia). Zdolności ogólne są widoczne w każdym naszym działaniu
i zaliczamy do nich m.in. inteligencję, spostrzegawczość, wyobraźnię czy zręczność. Natomiast wśród zdolności specjalnych (uzdolnień) możemy wyróżnić np. uzdolnienia literackie, baletowe, plastyczne, naukowe. Uczniowie uzdolnieni skupiają umiejętności na jednym zagadnieniu.
Uzdolnienia są ściśle związane z typami inteligencji. Każdy człowiek rodzi się
z wszystkimi rodzajami inteligencji. Jednak w trakcie życia niektóre rozwijają się mocniej, niektóre słabiej, a niektóre w ogóle. Związane jest to ze środowiskiem w jakim żyjemy i z bodźcami, które do Nas dopływają. Im więcej dotrze do Nas bodźców związanych z danym typem inteligencji tym intensywniejszy będzie jej rozwoju.
Możemy wyróżnić kilka typów inteligencji wielorakich wg. Gardnera:
a)lingwistyczna - aby ją rozwijać należy:
-dużo przemawiać, opowiadać, dyskutować,
-czytać, pisać, przeprowadzać wywiady,
-rozwiązywać gry słowne i ortograficzne, krzyżówki i zabawy językowe.
Osoby, które mają dobrze rozwiniętą inteligencją lingwistyczną dobrze czują się w zawodzie pisarza, poety, dziennikarza, filologa, językoznawcy. Są bardzo dobrymi mówcami i negocjatorami.
b)matematyczno-logiczna – aby ją rozwinąć należy:
-eksperymentować z cyframi i liczbami,
-pracować na komputerze,
-rozwiązywać zagadki matematyczne i łamigłówki,
-podchodzić do każdego zadania krok po kroku,
-przedstawiać fakty w sposób logiczny i uporządkowany.
Osoby, które mają dobrze rozwiniętą inteligencję matematyczno–logiczną dobrze czują się w naukach ścisłych tj. matematyce, fizyce, chemii. Są dobrze zorganizowani i uporządkowani.
c)wizualno–przestrzenna – aby ją rozwinąć należy:
-myśleć obrazowo, stosować wizualizację,
-zainteresować się sztuką wizualną (malarstwo, rysunek, rzeźba),
-grać w szachy,
-zajmować się modelarstwem, majsterkowaniem,
-rysować diagramy, schematy obrazowe-używać do tego wielu kolorów i korzystać
z grafiki komputerowej.
Osoby, które mają dobrze rozwiniętą inteligencją wizualno–przestrzenną dobrze czują się w następujących zawodach: architekt, malarz, rzeźbiarza, projektant, konstruktor.
d)muzyczna –aby ją rozwinąć należy:
-podczas nauki korzystać z rymu, rytmu (głośno czytać i modulować głos),
-kojarzyć ważne do zapamiętania informacje z różnymi dźwiękami, odgłosami, efektami dźwiękowymi,
-słuchać różnorodnej muzyki przy wykonywaniu codziennych czynności,
-rozwijać zainteresowania w kierunku edukacji muzycznej i artystycznej.
Osoby które mają dobrze rozwiniętą inteligencją muzyczną dobrze czują się
w następujących zawodach: kompozytor, wykonawca, dyrygent, nauczyciel.
e)interpersonalna – aby ją rozwinąć należy:
-brać udział w wycieczkach i pracach zespołowych,
-urządzać przyjęcia, spotkania w szerszym gronie,
-uczyć się skutecznych technik porozumiewania się.
Osoby które mają dobrze rozwiniętą inteligencją interpersonalną dobrze czują się w następujących zawodach: nauczyciel, terapeuta, polityk.
f)intrapersonalna – aby ją rozwinąć należy:
-czytać lektury, które skłaniają do refleksji, podczas czytania obserwować
i przysłuchiwać się swoim myślom,
-rozmawiać z bliskimi osobami o uczuciach,
-opisywać swoje uczucia i przeżycia w dziennikach, pamiętnikach.
Osoby które mają dobrze rozwiniętą inteligencją muzyczną dobrze czują się
w następujących zawodach: pisarz, psychoterapeuta, psycholog, filozof.
g)kinestetyczna – aby ją rozwinąć należy:
-gimnastykować się, uprawiać sport, tańczyć, organizować piesze wycieczki,
-nauczyć się robótek ręcznych,
-zająć się czynnościami manualnymi, rzeźbieniem, malowaniem, wycinaniem, modelowanie, konstruowaniem,
-uczestniczyć w zajęciach teatralnych.
Osoby które mają dobrze rozwiniętą inteligencją kinestetyczną dobrze czują się
w następujących zawodach: aktor, budowniczy, kierowca, mechanik, sportowiec, tancerz.
Gardner przedstawił najbardziej odkrywczą idee, w której pokazuje, że inteligencja ma charakter wielopłaszczyznowy i dynamiczny oraz dalece wykracza poza tradycyjne ocenianie ucznia.
Uczniowie o inteligencji lingwistycznej i logiczno-matematycznej są najbardziej pożądani w rzeczywistości szkolnej, pozostali uczniowie o innych typach, albo nie mają szansy na rozwój, albo są niedoceniani i niepożądani w szkole.
W swoich pracach Gardner opisał też teorię pięciu umysłów przyszłości. Opisuje w niej typy umysłów, których kształtowaniem powinna zająć się nowoczesna edukacja. Gardner stwierdza, że „pięć rodzajów umysłów (...) to co innego niż osiem czy dziewięć inteligencji. One – umysły – nie są zdolnościami, lecz raczej rozmaitymi sposobami wykorzystania rozumowania, które rozwijamy w szkole i miejscu pracy”.
Do umysłów przyszłości zalicza on:
1. umysł dyscyplinujący – to sposoby myślenia charakterystyczne dla określonej dyscypliny naukowej, rzemiosła albo profesji;
2. umysł syntetyzujący – czerpie informacje z różnych źródeł, poddaje je obiektywnej ocenie i zrozumieniu, a potem zestawia je ze sobą w sposób sensowny. Umiejętność ta w dobie szumu informacyjnego staje się niezbędna;
3. umysł kreatywny – w oparciu o dyscyplinarność i syntezę odkrywa nowe sposoby myślenia o świecie. Umysł ten generuje nowe pomysły, nietypowe pytania
i niespodziewane odpowiedzi;
4. umysł respektujący – dostrzega i akceptuje różnice między jednostkami
i grupami, dokłada wysiłku, by zrozumieć „innych”, efektywnie z nimi współpracować i żyć;
5. umysł etyczny – zwraca uwagę na naturę ludzkiej pracy oraz na potrzeby
i pragnienia społeczności, w której funkcjonuje, stara się wyjaśnić fakt, że ludzie dążą do zaspokojenia celów wyższych niż własne interesy.
Niezwykle ważną rolę odgrywa tutaj nauczyciel, przewodnik, mentor, który będzie wskazywał dalszą drogę. Powinien posiadać umiejętność trafnego identyfikowania różnych stylów uczenia się oraz typów inteligencji. W szkolnej rzeczywistości powinny być takie sytuacje dydaktyczno-wychowawcze, podczas których każdy uczeń może rozwijać siebie, swoje zdolności i inteligencje.
W Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r.
w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17) —
w zalecanych warunkach i sposobach realizacji celów nauczania w edukacji wczesnoszkolnej jest zapis: „Każde dziecko jest uzdolnione. Nauczyciel ma odkryć te uzdolnienia i je rozwijać”. Natomiast w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2010 r. nr 228, poz. 1487) — do grupy uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych włączeni zostali „uczniowie szczególnie uzdolnieni”, co pociąga za sobą konsekwencje w postaci konieczności uwzględnienia ich potrzeb oraz udzielenia im wsparcia i pomocy psychologiczno-pedagogicznej w realizacji zadań dydaktyczno- wychowawczych przez wszystkich nauczycieli.
Zatem kim jest uczeń uzdolniony? W Raporcie Marlanda możemy doszukać się definicji: uzdolnione i utalentowane dzieci to te, które zostały zidentyfikowane przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych oraz mające predyspozycje do osiągania wysokich wyników w nauce.
Wśród uzdolnień specjalnych możemy wyróżnić talenty, cudowne dzieci
i geniuszy. Talentem możemy nazwać swoiste połączenie uzdolnień, które stwarzają możliwość twórczego wykonania jakiegoś zadania na najwyższym poziomie (Hornowski, 1978), lub wybitne zdolności specjalne urzeczywistniające się dzięki interakcji czynników wewnętrznych i zewnętrznych w określonej działalności człowieka (Strelau, 1997). Natomiast według Słownik języka polskiego geniuszem możemy nazwać człowieka niezwykle utalentowanego, odznaczającego się nadzwyczajną umysłowością lub nadzwyczajnymi umiejętnościami, najwyższy stopień uzdolnienia, niezwykła umysłowość, nieprzeciętny talent.
Dla potrzeb niniejszej pracy, ze względu na różnorodność terminów: uczeń zdolny, uzdolniony, utalentowany, geniusz przyjęto jedno określenie uczeń zdolny.


3. Metody i formy pracy

Praca z uczniem zdolnym wymaga wiele wysiłku i zaangażowania ze strony zarówno nauczyciela jak i rodziców. Obecnie wiele uwagi poświęca się uczniom słabszym, z problemami wychowawczymi wymagającym wsparcia specjalistów,
a zaniedbuje się uczniów zdolnych. Pozostawiając ich bez właściwej opieki
i ukierunkowania można zaprzepaścić szanse na dalszy rozwój.
Rozpoczynając pracę z uczniami zdolnymi należy przede wszystkim dobrze rozeznać ich potrzeby. Powinniśmy ustalić zgodny z nimi plan działania. Dobór treści, metod nauczania, form oraz oddziaływań wychowawczych, jest bardzo ważny.

Uczniowie zdolni często na zajęciach lekcyjnych odczuwają nudę, niedosyt wiadomości, wynika to z nieodpowiednio dobranych metod i form pracy. Najczęściej dominują metody podające np. wykład, a powinny dominować metody badawcze
i problemowe, aby wzbudzić zainteresowanie i zaciekawienie lekcją. Zadania powinny być formułowane w taki sposób, aby motywować ucznia do pracy a nie go zniechęcać. Stopień trudności powinno dobrać się do poziomu indywidualnych predyspozycji ucznia. Pracę dydaktyczną organizujemy na różnych poziomach, począwszy od przedszkola, aż do szkoły średniej i dalej na poziomie studiów. Można zorganizować naukę w typowych zespołach klasowych jak i w szkołach rozwijających uzdolnienia.
Nauczyciele nie powinni bać się innowacyjności, niecodziennych pomysłów, oryginalności w pracy z uczniem. Nie można traktować dziecka jako uciążliwego członka zespołu, który zadaje kolejne pytania i stawia nauczyciela w trudnych sytuacjach. Często sądzi się, że uczeń chce podważyć jego autorytet, bądź wywołać zakłopotanie. Jest to nietypowe zachowanie związane z chęcią poszerzenia wiedzy,
a nie wymierzone przeciwko nauczycielowi. Powinno się z uczniem rozmawiać, dyskutować, rzetelnie oceniać i nie wywierać presji czy nadmiernie chwalić.
W zależności od uczniów i stylów uczenia się rozwój umysłowy odbywa się poprzez: eksperymenty, dociekanie, popełnianie błędów, odkrywanie, wymianę zdań, dyskusję ale także uczenie się od siebie nawzajem w grupie. Uczeń zdolny powinien jak najczęściej pracować sam jedynie przy niewielkiej pomocy nauczyciela. Dzięki temu jego wiedza i umiejętności poszerzą się oraz zostaną wykorzystane w bardziej celowy sposób.

Wybór form i metod pracy stosowanych na zajęcia powinien być zawsze poprzedzony wnikliwą diagnozą, aby w najlepszy sposób wspomóc rozwój uczniów. Bardzo ważnym elementem jest indywidualizacja. Na zajęciach powinniśmy wykorzystywać bogate i zróżnicowane źródła informacji, a realizacja treści musi przebiegać w sposób holistyczny oraz interdyscyplinarny. Aby uczniowie lepiej zapamiętali treści podejmowane na zajęciach muszą mieć swój wkład w lekcje np. poprzez prowadzenie fragmentów lekcji, możliwość realizacji innych treści, materiału pogłębiającego i poszerzającego oraz treści z dziedzin pokrewnych. Prace klasowe oraz zadania domowe koniecznie trzeba różnicować, aby uczeń słaby miał możliwość rozwiązania a uczeń zdolny poszukiwania, rozwiązywania i odkrywania.
Uczniowie powinni mieć możliwość współpracy z mentorami, ekspertami. Dzięki temu będzie szansa współpracy z uczelniami wyższymi, gdzie uczeń może korzystać z konsultacji, doradztwa, tutoringu czy mentoringu. Dla każdego ucznia zdolnego powinno wprowadzać się indywidualny Plan Działań Wspierających,
w tworzeniu którego będzie miał udział każdy nauczyciel uczący tego ucznia.

Jeżeli zaistnieje taka sytuacji, że uczeń znacznie wykracza wiedzą poza program można wprowadzić indywidualny tok nauki. Wpływa on w korzystny sposób na rozwój i poszerzenie wiadomości. Jeśli rozwój przebiega w sposób harmonijny to możemy zaproponować uczniom inny sposób nauki. Powinna być przeprowadzona wnikliwa diagnoza, aby dobrać odpowiednie metody i formy pracy. Kolejny etap to wybór opiekuna, mentora, który będzie wspierał i kierował nauką. Uczeń współdziała
z mentorem w planowaniu swojej ścieżki rozwoju, wpływa to na dążenie do coraz większej autonomii. W wyniku tej współpracy tworzy się indywidualny program nauczania, w którym możemy wykorzystać „szybkie ścieżki”, akceleracje. Zdarzają się sytuację, że potrzebna będzie współpraca z osobami spoza szkoły np. trenerami, instruktorami, w zależności od potrzeb ucznia. Dbałość o rozwijanie kompetencji psycho-społecznych ucznia i wsparcie psychologiczne dla niego i dla rodziców jest niezbędnym elementem, który wspomoże jego funkcjonowanie i radzenie sobie
z sytuacją w której się znalazł.

Istnieje wiele instytucji wspomagających rozwój zainteresowań (Załącznik nr 1) m.in. uczelnie wyższe, domy kultury, szkoły artystyczne czy instytucje pozarządowe. Uczeń ma szanse brać udział w projektach, badaniach naukowych, wernisażach, a jeżeli otrzyma wsparcie finansowe w postaci stypendium czy grantów to będzie miał możliwość prezentacji swoich osiągnięć np. w formie publikacji, prezentacji multimedialnych, wystąpień czy koncertów.

Indywidualny program nauczania podobnie jak indywidualny tok nauczania powinien być poprzedzony wnikliwą diagnozą. Punktem wyjścia do jego stworzenia jest podstawa programowa. Zespół nauczycieli uczących danego ucznia, przy jego współudziale i współpracy rodziców / opiekunów pracuje nad konstruowaniem programu. Ustala się zasady realizacji wraz ze zgodą pisemną każdej ze stron. Uwzględnia się elastyczność w realizacji programu i dba się o holistyczny wymiar edukacji. Harmonogram zajęć uwzględnia zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne ( np. obozy, wymiany międzynarodowe). Stosowanie oceniania kształtującego motywuje uczniów do pracy.

Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne są tworzone dla osób, które chcą poszerzyć swoje zainteresowania. Mogą być realizowane w formie klas autorskich, kół zainteresowań, kół i obozów naukowych. We współpracy z uczelniami wyższymi organizuje się konferencje, seminaria, zajęcia z twórczości czy kreatywnego myślenia. Wolontariat studencki jest bardzo dobrym rozwiązaniem dla osób, które chcą skonfrontować swoją wiedzę z praktyką. Innym rozwiązaniem będzie korzystanie
z oferty specjalistycznych centrów wspierania zdolności zarówno w kraju jak
i zagranicą czy udział w spotkaniach, które mają na celu wsparcie w zaplanowaniu ścieżki kariery zawodowej.

Analizując piramidę przyswajania wiedzy można stwierdzić, że najwięcej informacji uczniowie przyswajają ucząc innych (90%) oraz odgrywając rolę (70%).
W trakcie nauki uczniom należy dać możliwość udziału w pracach badawczych, eksperymentach, projektach, dzięki temu rozwinie się w nich kreatywność
i innowacyjność, będą mogli pokazać swoje umiejętności.
Jest wiele metod aktywizujących, które pobudzają uczniów do działania. Metody te powinny być dobierane w taki sposób, aby zachęcić zarówno uczniów zdolnych jak
i słabszych do pracy. Jedną z takich metod jest metoda jigsaw. Metoda ta ma charakter uniwersalny i może być stosowana na różnych przedmiotach. Jej zadaniem jest aktywne włączenie uczniów w proces uczenia się. Przez przekazanie na uczniów odpowiedzialności za nauczenie części materiału swoich kolegów. Metoda ta angażuje wszystkich uczniów. Wcielają się oni w role, które im odpowiadają – albo ucznia albo nauczyciela.
Rolą nauczyciela w pracy z uczniami jest motywowanie do działania. Jeżeli lekcje będą prowadzone jedną metodą to uczniowie nie będą zaciekawieni, a chęci odkrywania zostaną uśpione. Dlatego powinniśmy dać możliwość uczniom, aby prezentowali własne poglądy. Możemy na zajęciach stwarzać sytuacje problemowe, które będą wymagały wymiany myśli wśród zespołu klasowego np. w formie dyskusji bądź pogadanki, w zależności od poziomu uczniów. Jeżeli uczeń będzie mógł prezentować własne poglądy, posiądzie również umiejętność argumentacji, uzasadniania swojego zdania.
Na zajęciach powinniśmy poszerzać i pogłębiać (wzbogacanie) wiedzę uczniów np. prowadzenie nauczania na wyższym poziomie, poszerzenie zakresu lektur, przygotowanie przez ucznia opracowań o znaczeniu krajowym czy międzynarodowym. Jeżeli uczniowie znacznie wykraczają wiedzą poza program możemy zastosować przyspieszenie (akcelerację) poprzez wcześniejsze rozpoczęcie nauki, podwójną promocję, promocje śródroczną czy szybsze „przerobienie” materiału.
Rozwój zdolności powinien przebiegać w różnorodny sposób. Możemy organizować różnego typu konkursy, turnieje, olimpiady, fora dyskusyjne czy kluby. Istnieje również możliwość przeprowadzenia zajęć, nauczania poza systemem klasowo – lekcyjnym, zajęcia w terenie.
Metody kształcące poszukiwanie, porządkowanie i wykorzystaniem informacji
z różnych źródeł mogą być stosowane praktycznie na każdych zajęciach. W zależności od przedmiotu możemy stosować różne pomoce począwszy od słowników, przez albumy, atlasy do podręczników. Współcześnie atrakcyjnym źródłem informacji jest Internet. Jeżeli mamy taką możliwość możemy przygotować zbiór stron internetowych, na których znajdują się informacje niezbędne do rozwiązania zadań.
Pracodawcy na rynku pracy poszukują osób wysoko wykwalifikowanych, którzy nie tylko mają bardzo dużą wiedzę teoretyczną, ale potrafią ją wykorzystać w praktyce. Idealną metodą do rozwoju ucznia będzie metoda projektu. Dzięki niej będzie możliwość wykorzystania wiedzy w praktyce – eksperymenty, doświadczenia. Jeżeli posiadamy ucznia przejawiającego szczególne uzdolnienia, możemy zorganizować dla niego dodatkowe zajęcia, możliwość udziału w kołach naukowych, wyjazd na obóz tematyczny, czy też seminaria, konferencje, które są prowadzone we współpracy
z uczelniami wyższymi.

4. Problemy opieki pedagogicznej nad uczniami zdolnymi

Uczniowie zdolni przejawiają swoją wyjątkowość w specyficzny sposób, który czasami bywa uciążliwy zarówno dla kolegów z klasy jak i dla nauczycieli. Sytuacja taka wynika z odmiennych potrzeb rozwojowych tych uczniów. W większości przypadków pozostają oni w normalnych klasach, w wyniku tego musimy dopasować, dostosować nauczanie do ich potrzeb. W miarę możliwości możemy umieszczać takich uczniów w klasach programowo wyższych, dzięki czemu z jednej strony będą mieli sprzyjające warunki do uczenia się, a z drugiej może spowodować to zakłócenia procesów przystosowania i rozwoju społecznego. Innym sposobem jest tworzenie tzw. klas wyselekcjonowanych według kryterium zdolności. Budzi to wiele kontrowersji zarówno wśród rodziców jak i nauczycieli, ponieważ uczniowie są segregowani na tych lepszych i gorszych. Jednak każda z tych sytuacji ma swoje pozytywne i negatywne strony. Jedno jest pewne uczniów zdolnych nie możemy pozostawić samym sobie, ponieważ może to źle wpłynąć na ich dalszy rozwój. Nie ma jednego uniwersalnego rozwiązania, każde z nich powinno być dopasowane pod konkretnego ucznia.
Uczniowie zdolni często są niechętni do nauki szkolnej. Wynikać może to m.in. z postępowania i postawy nauczycieli. Nadmierny rygoryzm, krytycyzm, ośmieszanie, upokarzanie dziecka, niedostateczna wiedza na temat specyfiki pracy z uczniem zdolnym i twórczym, ignorowanie starań ucznia oraz nieuwzględnianie jego indywidualnych cech wpływają negatywnie na zaangażowanie uczniów w naukę szkolną. Taka postawa nauczycieli może ucznia pobudzić do negatywnych zachowań np. uporczywego dociekania, dowodzenia swoich racji, kwestionowania zdania nauczycieli, podważania autorytetu. Inni swoją osobą absorbują nauczyciela, zabierają czas na lekcji, mogą również zawyżać poziom przerabianego materiału i metod, które nie interesują innych. Taka sytuacja wyzwala większe znużenie i frustrację oraz zaniża motywację do nauki nie tylko uczniów zdolnych, ale i tych słabszych.
Świadome ukrywanie swoich zdolności i uzdolnień wynikać może ze strachu przed odrzuceniem przez grupę rówieśniczą, bądź chęcią manipulowania innymi. Osoby takie są świadome swojej wyjątkowości, żyją w silnym poczuciu własnej wartości, przenosząc to przekonanie na swoje dorosłe życie. Często dążą do zdobycia wysokiej pozycji w grupie, może to być przywódca, lider, aby dążyć do realizacji własnych celów bez zważania na to co myślą inni. Uczniowie zdolni chcą być indywidualistami
i robić to co oni uważają za słuszne, co lubią robić i jak najmniej czasu poświęcać na wykonywanie poleceń innych.
Wyróżnia się z ich strony następujące powody wywierania wpływu na zachowania innych ludzi: dążenie do ograniczania do minimum czasu przeznaczonego na wykonywanie poleceń dorosłych, aby zyskać jak najwięcej czasu na zajmowanie się tym, co lubią robić oraz wykorzystywanie swoich wyjątkowych zdolności do zabawy oraz dążenie do realizacji własnych celów, bez liczenia się z innymi. Tego typu uczniów jest również trudno rozszyfrować. Prawdopodobnie zdobędą pozycje przywódcy w grupie.
Bardzo ważne w rozwoju każdego dziecka, nie tylko zdolnego są warunki opieki nad nim i jego nauką przez rodziców. Coraz częściej zdarzają się sytuacje, że zapracowani rodzice nie mają czasu, aby pomóc dziecku w codziennych obowiązkach, co w konsekwencji prowadzi do pozostawienia ich samym sobie. Przerzucanie opieki pomiędzy rodzicami, dziadkami a opiekunką powoduje nie wyrobienie w dziecku nawyków uczenia się, brak współpracy ze strony rodziców i zainteresowania szkołą
i nauką dziecka. Niezwykle istotną rolę odgrywa sposób wychowania. Nadmierne pobłażanie bądź rygor negatywnie wpływa na psychikę dziecka. Niekonsekwencja czy brak akceptacji przez najbliższych powodują zniechęcenie i obojętność w stosunku do nauki.

Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć to problem złożonej, negatywnej sytuacji szkolnej dziecka, w której nie wykorzystuje ono swoich możliwości związanych
z potencjałem intelektualnym i twórczym. Dla identyfikacji uczniów przejawiających SNOS przyjmuje się następującą definicję: SNOS jest to niewykorzystywanie możliwości przejawiające się w dużej rozbieżności pomiędzy ocenami i zachowaniami szkolnymi dziecka a jego wysokim potencjałem, takim jak: inteligencja, twórczość, mierzonym za pomocą wystandaryzowanych testów, opinii nauczyciela i rodziców.
W procesie poznania tego zjawiska i jego zdefiniowania możemy wyróżnić cztery grupy definicji. Do pierwszej grupy należą dzieci, które mają rozbieżności pomiędzy rzeczywistymi osiągnięciami i wynikami w nauce szkolnej a możliwościami
i zdolnościami. W drugiej grupie uczniów widzimy różnice pomiędzy oczekiwanymi osiągnięciami a faktycznymi. Kolejne rozbieżności przejawiają się w przewidywanych osiągnięciach uczniów i ich aktualnych wynikach w nauce. Ostatnią, czwartą grupę stanowią osoby, u których występują zdolności, twórczość, produktywność, emocje.
W tej grupie SNOS postrzegane jest jako brak rozwoju możliwości (Dydra, 2000).
Wśród szkolnych przyczyn Syndromu Nieadekwatnych Osiągnięć, S. Rimm wymieniła kilka wzmacniających go czynników: niezdyscyplinowania klasa– kierowana w niewłaściwy sposób, rywalizacja w klasie szkolnej, w środowisku szkolnym za mało jest okazji, w których uczniowie mieliby poczucie sukcesu i zbyt wiele dla odczucia porażki, „etykietowanie” uczniów przez nauczycieli – każda „etykietka”, jaką określa się ucznia, może wywierać na niego szkodliwy wpływ, „niedopieszczone dziecko”, nadopiekuńczy nauczyciel, uczniowie, którzy nie osiągają sukcesów w nauce są przyzwyczajeni do okazywania im uwagi. Niektórzy nauczyciele „dają się nabrać na zachowania uczniów domagających się uwagi nauczyciela, „szkoła jest nudna” – najczęstszy rodzaj nudy ma związek ze stopniem trudności materiału szkolnego.
Uczeń zdolny uznawany jest za osobę, która nie potrzebuje żadnego wsparcia
i pomocy z zewnątrz. Powinien znakomicie radzić sobie w szkole, w pracy zawodowej jak i życiu osobistym. Jednak nie zawsze tak jest. Nierównomierny i wczesny rozwój wybitnie zdolnych dzieci w sferze intelektualnej powoduje często problemy
w funkcjonowaniu w sferze emocjonalnej i społecznej. Rozwój osobowości przebiega
w sposób nieharmonijny.
Nadwrażliwość i bogactwo przeżyć w sferze intelektualnej, emocjonalnej, psychomotorycznej i wyobrażeniowej osób zdolnych wymaga odpowiednich strategii wychowawczych i edukacyjnych, które powinny być stosowane przez rodziców, nauczycieli i opiekunów w celu stworzenia optymalnych warunków rozwojowych (Silverman, 1993). Problemy emocjonalne tych uczniów powinny być rozwiązywane na bieżąco, ponieważ ich ignorowanie może doprowadzić do kłopotliwych zachowań a nawet depresji.
Problemem wychowawczym, wobec którego niewątpliwie stoi często nauczyciel uczniów zdolnych jest ich zaniżona samoocena, bierność, brak motywacji. Wzmożona pobudliwość psychomotoryczna, sensoryczna, intelektualna, wyobrażeniowa
i emocjonalna prowadzi do specyficznego odbierania świata i reagowania w niektórych sytuacjach.
„Polskie piekiełko”, syndrom wysokiego maku (tall poppy) jest zjawiskiem polegającym na niszczeniu osób, które wychylają się z grupy i uzyskują sukcesy. Zawiść, ataki ze strony otoczenia doprowadzają w konsekwencji do niszczenia uczniów zdolnych w środowisku szkolnym. Tacy uczniowie z reguły szybko przyswajają wiedzę, wykraczają wiedzą poza wyznaczone normy, zawyżają poziom klasy. W wyniku złożoności sytuacji uczniowie szczególnie zdolni są traktowani jako inni, obcy. Zespół klasowy stara się ich odizolować, albo wykorzystać do swoich celów. Agresja ze strony otoczenia może doprowadzić do ich wycofania, zamknięcia się i zaniechania działań.
Jak pomóc dzieciom i młodzieży zdolnej? Odpowiedz jest niewątpliwie jedna. Nie możemy pozostawić uczniów bez jakiejkolwiek opieki. Każdy uczeń nie tylko zdolny, ale i tan słabszy powinien mieć zapewnioną opiekę ze strony psychologa
i pedagoga. Niezbędnym elementem jest pomoc w planowaniu ich kariery zawodowej.
Inną ważną metodą opieki nad zdolnymi są grupy rówieśnicze. Dzięki takim grupom uczniowie mogą wymieniać myśli i uwagi. Wsparcie otoczenia powoduje otwarcie się tych osób, daje możliwość szczerego pokazania siebie.
Konsultacje rodziców z psychologiem mogą wpłynąć na rozwój dziecka oraz zapobiec wielu niepożądanym sytuacjom m.in. konfliktom na linii rodzic - dziecko zdolne, dziecko zdolne – rodzeństwo. Bardzo ważne są grupy wsparcia dla rodziców dzieci zdolnych. Mogą oni wymieniać się doświadczeniami, wskazówkami do pracy, rozwiązywać problemy czy brać udział w programach wspierania i pomocy rodzinom dzieci zdolnych. Rodzina – podstawowy fundament każdego człowieka. Ścisła współpraca psychologa z rodziną jest jedną z ważniejszych metod pomocy uczniom zdolnym. Innym istotnym elementem pomocy uczniom szczególnie zdolnym jest wzajemna współpraca między szkołą i rodzicami.

4.1 Relacje uczniów zdolnych z rówieśnikami

Funkcjonowanie uczniów zdolnych w grupie rówieśniczej jest mocno zróżnicowane i w dużej mierze zależy od środowiska szkolnego. W zależności od tego do jakiej klasy uczęszczają mają różne problemy. Uczniowie w klasach wyselekcjonowanych, dla najlepszych stają przed problemem rywalizacji. Każdy chciałby być najlepszy i wśród uczniów panuje napięta atmosfera tzw. wyścig szczurów. Takie sytuacje nie sprzyjają funkcjonowaniu uczniów, ponieważ mogą prowadzić do różnych niepożądanych sytuacji m.in. wyczerpania organizmu, głębokiej frustracji, bo zawsze może znaleźć się ktoś, kto umie coś lepiej, pojawiają się chęci wyeliminowania zdolniejszych za wszelką cenę. Presja otoczenia może w skrajnych przypadkach doprowadzić do załamania, braku chęci do życia a nawet samobójstwa.
Innym przykładem są klasy integracyjne, gdzie uczęszczają uczniowie z danego rejonu szkoły. W takich klasach mamy różnych uczniów i tych słabszych, przeciętnych oraz zdolnych. Zaobserwować tutaj możemy całkiem odmienne problemy niż w sytuacji opisanej powyżej. Borykamy się tutaj z problemami społecznymi, skłonnościami do izolacji czy z brakiem umiejętności nawiązywania kontaktów.
Uczniowie zdolni postrzegani są jako indywidualiści, często przejawiają skłonności do dominacji, chcą narzucić swoje zdanie, wizje otoczeniu. Są „inni”. Ich rozwój społeczny, emocjonalny nie idzie w parze z rozwojem umysłowym w wyniku czego dziecko zdolne może być wrażliwe, przewrażliwione co w konsekwencji może doprowadzić do wyobcowania.
Uczniowie, nauczyciele, szkoły są różne. W jednej będziemy obserwować negatywne sytuacje, a w innych wręcz odwrotne. Uczeń zdolny, chętny do pomocy uczniom słabszym, z problemami często jest bardzo pozytywnie postrzegany w oczach rówieśników. Uczniowie zdolni są atrakcyjni dla rówieśników, wynikać to może z ich prospołecznych zachowań w sytuacjach szkolnych.
Zdrowa rywalizacja, podziw, docenienie i życzliwość grupy rówieśniczej mogą wpłynąć motywująco na ich rozwój, a niejednokrotnie daje korzyści zarówno jednej jak i drugiej stronie. Każdy z nas na różnym etapie rozwoju potrzebuje akceptacji, zrozumienia czy wsparcia a nie udawanej przyjaźni, zazdrości i uszczypliwości.
Relacje ucznia zdolnego z rówieśnikami w bardzo dużym stopniu zależą od nauczycieli, ich metod wychowawczych i umiejętności kierowania klasą w taki sposób, aby każdy w niej odnalazł swoje miejsce.

4.2 Rozpoznawanie zdolności

Istnieje wiele strategii, metod identyfikowania i diagnozowania zdolnych uczniów. Zależą one od przyjętej koncepcji zdolności, przygotowania osób wydelegowanych do diagnozy oraz praktyki stosowanej w danej instytucji. Rekomendowane jest łączenie strategii i narzędzi oraz przyjęcie szerokiej definicji zdolności, tak by trafnie rozpoznawać uzdolnionych .
Beata Dyrda wyróżnia w diagnozie ucznia zdolnego dwa podejścia: psychologiczne i pedagogiczne. Pierwsze z nich koncentruje się na rozpoznawaniu tych aspektów funkcjonowania uczniów, które można zdiagnozować za pomocą specjalistycznych narzędzi i testów psychologiczno-pedagogicznych. Narzędzia te badają głównie poziom intelektualny oraz uzdolnienia specjalne, a także sferę osobowościową. Oparta na nich diagnoza przeprowadzana jest głównie poza szkołą,
w poradniach psychologiczno - pedagogicznych. Narzędzia te dostarczają rzetelnej
i trafnej diagnozy zdolności ucznia, należy jednak pamiętać, że opieranie się na danych pochodzących jedynie z tego rodzaju pomiaru jest niewystarczające do pełnego poznania dziecka. Właściwa procedura identyfikacji zdolności uwzględnia również drugie podejście – pedagogiczne, którego głównym elementem jest obserwacja szkolnych osiągnięć ucznia, a taką możliwość mają przede wszystkim nauczyciele
w szkołach .
Inny podział wskazuje metody ilościowe i jakościowe. Identyfikacja uczniów za pomocą metod ilościowych wskazuje mierzalne wyniki. Możemy tu wyróżnić testy, sprawdziany, konkursy, olimpiady czy diagnozy. Dobrze dobrane narzędzia badawcze, wystandaryzowane, znormalizowane dają obiektywne wyniki i pomagają zdiagnozować poziom uzdolnień. Z kolei druga grupa metod – ilościowe, polegają w głównej mierze na obserwacji uczniów.
Guziuk-Tkacz wyróżnia obserwację o charakterze swobodnym (niestandaryzowaną) w postaci notatek i zapisu audio lub wideo oraz standaryzowaną (arkusze, dzienniki, skale obserwacyjne) . Obserwacje ucznia dają bardzo duże możliwości nauczycielowi, ponieważ mamy bieżące informacje na temat funkcjonowania ucznia i jego postępów. Dzięki obserwacji standaryzowanej możemy uporządkować zebrane informację.
Wywiad z rodzicami dostarcza informacji o potrzebach wsparcia dla ucznia jak
i jego rodziny. Rodzice od najmłodszych lat obserwują dziecko i znają jego możliwości, dzięki temu mogą wskazać cenne informacje, których nie jesteśmy w stanie zdobyć
w trakcie obserwacji. Z kolei wywiad z uczniem ukazuje z jakimi boryka się uczuciami i problemami, jakie ma wyobrażenia i jak funkcjonuje w środowisku szkolnym oraz rodzinnym.
Termin diagnoza (gr. diagnosis) oznacza rozpoznawanie, rozróżnienie. Diagnoza „stanowi każdy proces, w wyniku którego uzyskuje się nowe informacje
o rzeczywistości lub jej fragmentach będących przedmiotem poznania” . Diagnoza oznacza rozpoznanie, rozróżnienie, osądzenie. W sensie ogólnym diagnoza to rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów, opierając się na znajomości ogólnych prawidłowości . Istotą diagnozy jest,
w przypadku uczniów zdolnych, odkrywanie i identyfikacja ich predyspozycji
i możliwości, stanowi ona bazę do dalszych działań wspierających, a także przewidywania przyszłych osiągnięć dziecka .
Diagnoza może przybierać różne formy:
• preselekcja swobodna: włączanie „dni otwartych” do systemu diagnozowania uzdolnień uczniowskich. Podczas dni otwartych uczniowie niższego szczebla edukacji mogą zaprezentować własne umiejętności i osiągnięcia, mają okazję do swobodnych rozmów z dyrekcją i nauczycielami;
• preselekcja sformalizowana: uczniowie szkół niższego etapu (bez względu na fazę zaawansowania w nauce) mogą uczestniczyć w zajęciach kół przedmiotowych lub zajęciach tematycznych;
• przygotowanie do selekcji wyprzedzającej etap rekrutacji do szkoły: to przygotowanie uczniów gimnazjum do nauki na wyższym poziomie. Dotyczy poznania nauczycieli uczących w szkole wyższego szczebla, przedstawienia oczekiwań co do poziomu wiedzy, wprowadzenia metod nauczania wykorzystywanych standardowo
w szkole wyższego szczebla;
• selekcja właściwa – kryteria danej szkoły, których spełnienie warunkuje wpisanie na listę uczniów;
• selekcja wtórna – po rozpoczęciu nauki w pierwszej klasie szkoły wyższego szczebla uczniowie są poddawani selekcji, która ma charakter niesformalizowany i polega na sprawdzaniu poziomu wiedzy, a nawet egzaminu, którego wynik umożliwia niektórym uczniom podjęcie prac przygotowawczych, np. do olimpiad.

Testy predyspozycji i zdolności, kwestionariusze, skale, które przeprowadzane są przez licencjonowanych psychologów oraz w przypadku narzędzi o licencji otwartej – nauczycieli lub inne osoby pracujące na co dzień z uczniami zdolnymi. Narzędzia te pomagają wskazać jakie predyspozycje, zdolności posiada uczeń. Innym sposobem wyłonienia zdolnych są nominacje nauczycielskie, rodzicielskie, zespołu klasowego, osób spoza szkoły pracujących na z uczniami zdolnymi. Prace, wytwory
i osiągnięcia, np. prace plastyczne, utwory muzyczne, sukcesy w konkursach, turniejach i olimpiadach pomagają nauczycielom wyłonić najlepszych, uzdolnionych.
Identyfikacja zdolności powinna być rozpoznawana już na poziomie wczesnej edukacji. Rozpoznanie powinno przebiegać w sposób holistyczny, całościowy, aby nauczyciel mógł stwierdzić, czy dany uczeń jest zdolny.
Diagnoza rozumiana jest jako „rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów, w oparciu o znajomość ogólnych prawidłowości”. Zdaniem S. Ziemskiego pełna, rozwinięta diagnoza składa się
z diagnoz cząstkowych, wzajemnie się dopełniających i tworzących wszechstronne rozpoznanie.

Aby identyfikacja przebiegła w prawidłowy sposób muszą być zweryfikowane, rozpoznane wszystkie obszary, w których żyje i funkcjonuje uczeń. Im więcej obszarów zostanie przeanalizowanych, tym wyniki będą dokładniejsze a obraz danego ucznia będzie rzetelniejszy.
Jedną z pierwszych osób rozpoznających zdolności ucznia jest nauczyciel, dlatego w szkołach powinna być wprowadzona ujednolicona procedura diagnozy uczniów. Bardzo istotnym elementem jest przepływ informacji pomiędzy nauczycielami, nauczycielami a rodzicami, nauczycielami a uczniem i rodzicami
a uczniem. Dzięki temu będziemy mieć rzeczywisty obraz tego co dzieje się w życiu
i karierze szkolnej ucznia.


5. System wspierania uczniów zdolnych w krajach
europejskich


Najbardziej popularną koncepcją wspierania uczniów zdolnych jest tworzenie szkół specjalnych lub kształcenie integracyjne (istnienie klas dla uczniów
o ponadprzeciętnych zdolnościach). W zależności od państwa stawia się w dużej mierze na indywidualizacje nauczania, jednak nie odizolowaną, lecz w formie integracyjnej.
W wielu krajach europejskich tworzone są różne programy i centra rozwijające zdolności.
Na pierwszym miejscu wśród krajów innowacyjnych dążących ku społeczeństwu naukowemu jest Szwecja. Uczniowie mogą wybrać ofertę zajęć edukacyjnych zgodnie z ich zainteresowaniami, aby mogli wszechstronnie się rozwijać. Innym sposobem wsparcia są szkoły, które specjalizują się w konkretnych dziedzinach.
Krajem europejskim odnoszącym znaczne sukcesy w edukacji jest Finlandia. Uczniowie mają obowiązkowe zajęcia z najważniejszych przedmiotów tj. język fiński, języki obce i matematyka oraz zapewnione liczne zajęcia dodatkowe, które sami sobie wybierają zgodnie ze swoimi zainteresowaniami. Mają możliwość ułożenia własnego planu lekcji (w porozumieniu z opiekunem szkolnym). Jeżeli uczeń w danym tygodniu ma chęci do realizacji np. przedmiotów matematyczno-przyrodniczych to ma taką możliwość, jednak w ciągu roku szkolnego musi zrealizować określoną liczbę godzin przeznaczonych na dany przedmiot. W kolejnym tygodniu ma szanse wrócić do innych przedmiotów. Koszty edukacji w całości pokrywa państwo.
W Finlandii oficjalnie nie używa się pojęcia zdolny, ponieważ unika się dzielenia na różne grupy i promuje się równość. Dla najzdolniejszych uczniów organizuje się kursy. Przykładem takiej pomocy są zajęcia z przedmiotów ścisłych, organizowane na uniwersytetach dla uczniów szkół średnich. Najlepsi uczniowie mają możliwość wzięcia udziału w kursach wakacyjnych, po zakończeniu których otrzymują zaliczenie na poczet przyszłych studiów.
Z kolei w innym kraju skandynawskim – Danii wprowadzono dość kontrowersyjne rozwiązanie - zlikwidowano typowe pomieszczenia klasowe, zniesiono klasy i zastosowano otwarte nauczanie. Klasy dla uczniów uzdolnionych kierunkowo tworzone są bez względu na wiek i etap nauczania, a ze względu na uzdolnienia.
W Danii uczniów zdolnych określa się jako dzieci o szczególnych predyspozycjach.
Autorski model zdolności K. Hellera został wprowadzony w Niemczech. Autor uznał, że każdy uczeń jest zdolny, a przy właściwej stymulacji można go rozwinąć. Stworzono odpowiednie narzędzia diagnostyczne oraz programy edukacyjne. Funkcjonują tam terminy „dzieci bardzo zdolne” oraz „dzieci zdolne”. Uczeń zdolny to taki, który posiada duży potencjał uzdolnień w wielu dziedzinach i posiada możliwość wcześniejszego rozpoczęcia nauki czy pominięcia klas. Dodatkowo uczniowie mają możliwość uczęszczania na zajęcia do wyższych klas. Uczniowie zdolni mogą uczęszczać zarówno do zwykłych szkół, jak i do szkół dla uczniów zdolnych.
Inne rozwiązania stosują Czesi. W Pradze utworzono Centrum ds. Zdolności. Jego zadaniem jest konsultowanie spraw dotyczących kształcenia uczniów zdolnych
w szkołach. Ma na celu wspomagać uczniów jak i ich rodziców. Ucznia zdolnego nie zalicza się do grupy osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych. W Republice Czeskiej nie przeprowadza się ani egzaminów na koniec roku, ani ogólnokrajowych sprawdzianów wiedzy. Istotną ideą realizowaną w czeskich szkołach jest zasada indywidualizacji nauczania – szkoła nie przekazuje wiadomości jednakowych dla wszystkich uczniów, lecz skupia swoje wysiłki na kształtowaniu w nich umiejętności twórczego myślenia, samodzielności w tworzeniu własnych opinii i poglądów. Ucznia zdolnego definiuje się jako ucznia posiadającego wysoki poziom kreatywności. Najczęściej wyróżniającego się na tle rówieśników umiejętnościami poznawczymi. Rozpoznawani są przez rodziców, nauczycieli oraz na podstawie dotychczasowych osiągnięć.
Centra Innowacji w edukacji finansowane są z publicznych funduszy i powstają we Francji. W tym kraju podobnie jak u nas trwa reforma edukacji. Tworzone są tutaj szkoły letnie (wakacyjne) dla zdolnych. Podobne centra, na wzór amerykański, powstają na uniwersytetach w Hiszpanii i Irlandii.
W wielu krajach stosuje się różne rodzaje rozwiązań np. zajęcia na bardziej zaawansowanym poziomie lub bardziej zróżnicowane, kształcenie zindywidualizowane, zajęcia pozaszkolne czy „szybka ścieżka”.


Problematykę dotyczącą uczniów zdolnych należałoby uwzględnić
w kształceniu nauczycieli. Przyszłych pedagogów zapoznaje się z tą tematyką w różny sposób np. jako odrębny przedmiot lub włączona jest do innych przedmiotów. W Grecji i na Słowenii tematyka ta podejmowana jest w obu modułach. W Austrii, Niemczech, Słowacji i na Łotwie problematykę tą podejmuje się wyłącznie na odrębnych przedmiotach.


Nauczyciele w wielu krajach mają możliwość podjęcia doskonalenia zawodowego dotyczącego uczniów zdolnych. Jednak nie wszystkie kraje przewidują takie rozwiązania, wynikać to może z faktu organizacji zajęć obowiązkowych z tej tematyki na studiach.

System wspierania uczniów zdolnych w krajach europejskich jest dość zbliżony. W zdecydowanej większości krajów uznaje się, że zdolności i talenty odnoszą się do inteligencji. Bez wątpienia młodzi, zdolni ludzie powinni mieć szansę, możliwość maksymalnego, wszechstronnego rozwoju wrodzonych talentów i dorastania
w środowisku, które sprzyja temu rozwojowi. Podczas rozwoju należy uwzględnić ich potrzeby, które są bardzo zróżnicowane. W Europie stosuje się różne rozwiązania, które możemy podzielić na dwa moduły – integracyjny i „separatystyczny”.
W pierwszym module - integracyjnym nie ma podziału na uczniów zdolnych
i mniej zdolnych. Nie stosuje się żadnych specjalnych rozwiązań. Potrzeby wszystkich uczniów zaspokajane są zgodnie z ogólną polityką edukacji. Z kolei w drugim module – „separatystycznym” wyraźnie, oficjalnie stosujemy termin zdolny. Jasno mamy zdefiniowane, kogo określić jako ucznia zdolnego. Często określa się, że uczniowie zdolni mają specjalne potrzeby edukacyjne. Tą sytuację ściśle regulują przepisy prawa
i wskazują różnorodne rozwiązania. Najczęściej model tan przyjmuje się w krajach, gdzie szkoły mają specjalizację, profile.

Większość krajów znajduje się jednak pomiędzy tymi dwoma modelami – organizuje zajęcia dla uczniów zdolnych w odrębnych placówkach, jak również stwarza możliwość nauki w zespołach integracyjnych. Z kolei system kształcenia nauczycieli jest bardzo zróżnicowany. W jednych krajach stosuje się różne zalecenia, nauczyciele mają odrębne przedmioty na studiach, uczestniczą w doskonaleniu zawodowym, natomiast w innych krajach placówki mają pełną autonomię w działaniu lub nie podejmują żadnych działań.


6. Podsumowanie

Praca z osobami zdolnymi wymaga wiele wkładu, zaangażowania ze strony nie tylko nauczycieli, pedagogów, psychologów, ale również rodziców i samych uczniów. Nie możemy jej ograniczać tylko do rozwoju poznawczo - intelektualnego, ponieważ może to doprowadzić do nieharmonijnego rozwoju. Powinna ona dotyczyć również wspierania sfery emocjonalnej oraz społecznej, aby zapewnić odpowiednią równowagę w procesach kształcenia zdolności oraz rozwoju pożądanych cech osobowości.
Z problematyką opieki nad dzieckiem zdolnym niejednokrotnie wiążą się liczne wątpliwości. Kto jest odpowiedzialny za wychowanie i wspierane rozwoju dziecka? Nauczyciel– fachowiec w swojej dziedzinie? A może rodzic? Bez wątpienia można stwierdzić, że odpowiedzialność powinna być podzielona, ale nie jest równa. Wynika to z tego, że każda ze stron odpowiada za inne obszary oddziaływania na dziecko i jest ekspertem w innej dziedzinie jego wspierania. Zarówno nauczyciele jak i rodzice powinni wydobywać i pielęgnować odkryte talenty. Jeżeli nie wiedzą jak pomóc, to mogą skonsultować się z odpowiednimi instytucjami, które z całą pewnością udzielą oczekiwanego wsparcia. Innym niezbędnym rodzajem wsparcia będzie eliminowanie negatywnych sytuacji, problemów, aby nie przeszkadzały i hamowały rozwoju dziecka. Wszyscy zaangażowani w pomoc dziecku muszą nauczyć się współpracować ze sobą
w pełnym znaczeniu tego słowa. Powinni pamiętać, że wspieranie zdolności i talentów nie jest jednorazowe, trwa latami i jest formowaniem człowieka, który będzie spełniony i szczęśliwy.
Kluczem sukcesu osób zdolnych jest wyjątkowa pasja, która będzie dawała im dużo satysfakcji z tego co robią, jak i z życia. Powinna być motywacją i siłą do ciężkiej pracy i rozwijania tego co jest w nich najlepsze.
Współpraca z osobami wyjątkowymi pod względem talentów, zdolności daje wiele satysfakcji, pozwala zaspokoić własne ambicje i cele do których dążymy. Jednak nie zawsze jest łatwa i stawia wiele wymagać, które są bardzo trudne do osiągnięcia. Uczeń zdolny nie oznacza ucznia nie stwarzającego problemy. Wymaga on wiele uwagi i wsparcia. Pracowity, obowiązkowy, samodzielny czy inteligentny to tylko nieliczne
z jego pozytywnych cech. Często traktowany jest przez nauczycieli jako osoba zbyt dociekliwa, spostrzegawcza, a czasami nawet uciążliwa. Zadają na lekcjach dużo pytań, dążą do weryfikowania przedstawionych im informacji. Ich wysoka samoocena, otwartość umysłu, abstrakcyjne myślenie, rozumowanie na poziomie wyższym niż przeciętna osoba wzbudza dużo strachu, czasami irytacji i powstania dystansu w jego otoczeniu.
Polski system oświaty wprowadza coraz więcej nowszych rozwiązań dotyczących kształcenia osób zdolnych. Ma to na celu ulepszenie metod i form nauczania, jak również daje większą swobodę w doborze treści oraz organizowaniu procesu kształcenia. Ulepszenie oraz upowszechnienie takiego podejścia do uczniów zdolnych staje się coraz powszechniejsze i odpowiada tendencjom światowym. Taki system wspierania i pracy zdobywać będzie coraz więcej zwolenników i doprowadzi do coraz dynamiczniejszego jego rozwoju.


9. Bibliografia

Bernacka R. E., 2006: Zdolność a uzdolnienia, „Wychowawca”, nr 1.
Dyrda B., 2011: Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych, Żak, Warszawa.
Fechner-Sędzicka I., 2004: Szkolny system wspierania zdolności. Jak rozpoznawać
i rozwijać dziecięce uzdolnienia?, Aker, Toruń.
Gardner H., 2001: Inteligencja. Wielorakie perspektywy, WSiP, Warszawa.
Gondzik E., 1976: Kariery szkolne uczniów zdolnych, WSiP, Warszawa.
Guziuk-Tkacz M., 2011. Badania diagnostyczne w pedagogice i psychopedagogice, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa.
Hornowski B., 1978: Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych, WSiP, Warszawa.
Hurlock E.: 1985: Rozwój dziecka, WSiP, Warszawa.
Kruszewski K., 2002: O nauczaniu i uczeniu się w szkole, [w:] (red.) K. Kruszewski, Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, PWN, Warszawa.
Lewis G., 1998: Jak wychowywać utalentowane dziecko, Rebis, Poznań.
Lewowicki T., 1986: Kształcenie uczniów zdolnych, WSiP, Warszawa.
Lewowicki.T., 1997: Indywidualizacja kształcenia. Dydaktyka różnicowa, PWN Warszawa.
Limont W., 2010: Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
Limont W., 1994: Synektyka a zdolności twórcze. Eksperymentalne badania stymulowaniarozwoju zdolności twórczych z wykorzystaniem aktywności plastycznej, UMK, Toruń.
Okoń W., 1987: Słownik pedagogiczny. Warszawa.
Painter F., 1993: Kim są wybitni? Charakterystyka, identyfikacja, kształcenie, WSiP, Warszawa.
Panek W., 1977: Zachowanie się szczególnie zdolnych uczniów w sytuacjach szkolnych,
Sekcja Wydawnicza Filii UW, Białystok.
Partyka M., 1999: Zdolni, utalentowani, twórczy. Poradnik dla pedagogów, psychologów, nauczyciel i rodziców, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa.
Rimm S. B., 1994: Bariery szkolnej kariery. Dlaczego dzieci zdolne mają słabe stopnie?, WSiP, Warszawa.
Strelau J., 1997: Inteligencja człowieka, Żak, Warszawa.
Taraszkiewicz M., Współpraca szkoły i rodziców na rzecz dziecka zdolnego (http://www.bc.ore.edu.pl/Content/221/Trendy+nr+3-2011.pdf).
Tyszkowa M., 1990: Zdolność, osobowość i działalność uczniów, PWN, Warszawa.
Wójcik K., 2008: Indywidualizacja procesu nauczania a teoria inteligencji wielorakich,
„Życie Szkoły”, nr 12.
Wspieranie rozwoju uczniów zdolnych: specjalne rozwiązania stosowane w szkołach
w Europie, Fundacja Rozwoju Edukacji, Warszawa 2008 [w:]
www.eurydice.org.pl/sites/eurydice.org.pl/files/zdolny.pdf.
Zespół GfK Polonia, 2011. Badanie elementów systemu pracy z uczniem zdolnym. Raport z badania IDI. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa.
Ziemski S., 1793. Problemy dobrej diagnozy, Wiedza Powszechna, Warszawa.


http://eacea.ec.europa.eu/portal/page/portal/Eurydice
www.ore.edu.pl

Wyświetleń: 0