Systemy taktyczne w piłce nożnej – historia i analiza współczesnych systemów taktycznych dla nauczycieli WF.
Poniższa publikacja ma za zadanie przybliżyć świat taktyki piłki nożnej nauczycielom wychowania fizycznego szczególnie tym, którzy specjalizują się w innych dyscyplinach sportu.
1. Pojęcie systemu gry
System gry – jest to określony sposób ustawienia i poruszania się zawodników po boisku, polegający na przydzieleniu każdemu z nich odpowiedniej funkcji
i wypełnianiu zadań w atakowaniu i bronieniu. System gry narzuca przeciwnikowi sposób prowadzenia walki najmniej spodziewanej i najmniej dla niego korzystnej (Taktyka, Talaga 1988 str. 11).
2. Klasyczne systemy gry
Opisując współczesne systemy gry nie można pominąć ich rysu historycznego. Za początek nowożytnej piłki nożnej przyjmuje się 1863 rok, wtedy
to założona została the F.A. (Football Association), czyli angielski związek piłki nożnej, który początkowo funkcjonował łącznie ze związkiem rugby. Jednym z pierwszych kroków nowopowstałej organizacji było ujednolicenie przepisów gry – miało to miejsce w 1866 roku. Od tego momentu nastąpił prężny rozwój piłki nożnej, pomimo licznych zakazów gry w miastach. Porozumienie w sprawie przepisów gry miało niebagatelny wpływ na rozwój systemów gry. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku football znacznie odbiegał od tego z drugiej połowy XIX w. Wcześniej był on niejako bardzo egoistyczną grą, istniał podział na drużyny jednak niewiele z tego wynikało, gdyż każdy zawodnik, który znalazł się przy piłce starał się jak najdłużej przy niej utrzymać, podania były rzadkością, brakowało również podziału na formacje. Wprowadzenie jednolitych przepisów gry niejako wyznaczyło kierunki rozwoju footballu. Gra stałą się bardziej uporządkowana, zaczęto doceniać grę zespołową kosztem indywidualnej. Pierwszym „systemem” gry, o ile można je tak nazwać, było ustawienie
z dziesięcioma zawodnikami w linii ataku. Niemal jednocześnie zaczęło funkcjonować ustawienie 1-9 .
Ten sposób ustawienia zawodników na boisku funkcjonował w okresie przed ujednoliceniem przepisów. Wspólną cechą charakterystyczną tych „systemów” był przede wszystkim brak pomocników, oraz niezwykle ofensywne nastawienie (Taktyka, Talaga 1988). Kolejnym wariantem było ustawienie 1-1-8 .To ustawienie można uznać w jakimś stopniu za przełomowe, ze względu na nową, bardzo istotną funkcję pomocnika. W kolejnych systemach gry zazwyczaj przybywało pomocników na boisku, kosztem formacji ataku. W toku ewolucji pierwotnych „systemów gry” zaczęto doceniać ich role na boisku, oraz znaczenie gry obronnej.
Za kolejne „systemy gry” można uznać ustawienie 2-2-6 oraz 2-1-7 .
Jednakże wszystkie te ustawienia nie były jeszcze pełnowartościowymi systemami gry, były one jedynie ich protoplastą. Za pierwszy system gry uważa się ustawienie 2-3-5 (ryc. 6), nazwane systemem klasycznym, lub też piramidalnym.
Za datę jego powstania przyjmuje się 1884 rok, wówczas to angielska drużyna Preston North End zaczęła grać tym systemem. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. ustawienie to stało się podstawowym na Wyspach Brytyjskich, a następnie rozprzestrzeniło się na cały świat (www.wikipedia.com). System ten charakteryzował się ustawieniem zawodników w kształcie piramidy, wyraźnie wzmocniono linię pomocy. O tym, że był to faktycznie pierwszy system gry świadczy jego powszechność
i długowieczność (przetrwał aż do 1925 roku). Odejście od tego systemu uwarunkowane było przede wszystkim zmianą przepisu o spalonym w 1925 roku (Taktyka, Talaga 1988). Do tego bowiem momentu, aby zawodnik uniknął spalonego musiał mieć przed sobą co najmniej 3 zawodników drużyny przeciwnej w chwili podania. W 1925 roku liczbę tych zawodników ograniczono do 2, co znacznie ułatwiło prowadzenie działań ofensywnych i zwiększyło liczbę strzelanych goli. Doprowadziło to do powstania nowego systemu gry, 3-2-5 którego prekursorem był menedżer Arsenalu Londyn H. Chapman (Talaga 1988).
System ten zyskał nazwę „systemu trzech obrońców”, lub system WM. Arsenal Londyn grając w tym ustawieniu zdobył wiele trofeów, co doprowadziło do jego rozpowszechnienia w niemal całym piłkarskim świecie. Był to pierwszy system,
w którym jasno określono zadania dla poszczególnych zawodników w atakowaniu
i bronieniu. System ten przetrwał ponad 25 lat, jednak i na niego przyszedł kres.
Na początku lat pięćdziesiątych XX w. znakomici węgierscy piłkarze z drużyny Honved Budapeszt zaczęli stosować liczne warianty w atakowaniu. Stosowali częstą wymianę pozycji i zmianę stref działania, skutecznie niwelowali działania środkowego obrońcy przez odpowiednią grę środkowego napastnika. W nowotworzącym się systemie węgierscy piłkarze zaczęli stosować tzw. dublowanie pozycji, co było rozwiązaniem na wskroś nowatorskim. Marton Bukovi węgierski trener odwrócił jakby „do góry nogami” ustawienie WM w linii ataku. System ten z powodzeniem stosował
w latach pięćdziesiątych XX w. trener reprezentacji Węgier Gusztav Sebes (www.wikipedia.com). Był on niejako wczesną wersją 1-4-2-4, którą to w drugiej połowie lat pięćdziesiątych udoskonalili Brazylijczycy. Ówczesna reprezentacja Brazylii, grając tym właśnie systemem, zdobyła w 1958 roku Mistrzostwo Świata, pokonując w finale wysoko (5-2) drużynę gospodarzy czyli Szwedów. Był to pierwszy w historii tytuł Mistrza Świata dla Brazylii, a ustawienie zwycięskiej reprezentacji „canarinhos” prezentowało się następująco.
Godnym uwagi systemem było również włoskie catenaccio (wł. rygiel, zasuwka).
Była to niejako odpowiedź na ofensywny brazylijski system 4-2-4. System ten rozpowszechnił w latach sześćdziesiątych argentyński trener Helenio Herrera, prowadząc Internazionale Mediolan. Był to system gry kładący szczególny nacisk na defensywę, oparty o znakomicie zorganizowaną obronę.

3. Współczesne systemy gry
Za współczesne systemy gry należy uznać:
- system 4-3-3 ;
- system 4-4-2
- system 3-5-2;
- system 3-4-3;
- system 4-5-1;
Są to systemy najpopularniejsze na przełomie ostatnich kilkudziesięciu lat, stale
w użyciu, choć oczywiście nie wszystkie cieszą się w równym stopniu zainteresowaniem trenerów.
3.1.1. Charakterystyka systemu 4-3-3
System 4-3-3 jest często nazywany „Systemem Holenderskim” (ang. Dutch System). Współcześnie przeżywa on swoją „drugą młodość”, choć nieco różni się od tego
z początku lat sześćdziesiątych – przede wszystkim ustawieniem obrońców. Obecnie stosuje się grę czwórką obrońców w linii, a nie jak miało to miejsce w początkach tego ustawienia z ostatnim obrońcą (Stępiński 2007). O żywotności i skuteczności gry
w systemie 1-4-3-3 decyduje przede wszystkim łatwość jego modyfikowania w trakcie gry, harmonijne rozłożenie akcentów w atakowaniu i bronieniu oraz klarowne określenie zadań dla poszczególnych pozycji. Kluczowymi zawodnikami tego systemu wydają się być zawodnicy skrzydłowi, którzy bazują na wysokim poziomie szybkości biegowej i świetnym dryblingu.
System 4-3-3 jest z natury ofensywny. Mamy w nim czterech obrońców ustawionych
w linii, trzech pomocników, operujących przede wszystkim w środku boiska, w strefie pomiędzy własnym polem karnym a polem karnym przeciwnika, oraz trzech napastników.
Do najważniejszych zalet tego systemu zaliczamy:
- wymienność pozycji zawodników;
- trójka zawodników w linii ataku dająca możliwość szerokiego wachlarza kombinacyjnej gry;
- obecność aż trzech zawodników w środku pola;
- dogodne ustawienie do gry wysokim pressingiem;
- wykorzystanie całej przestrzeni boiska;
- pozwala narzucić własny styl gry;
Wadami tego systemu są:
- spore ryzyko utraty bramki w przypadku kontrataku przeciwnika;
- wysokie wymagania indywidualne dla środkowych pomocników;
- wysokie wymagania kondycyjne dla skrzydłowych;
3.2. Charakterystyka systemu 3-5-2
System 3-5-2 ze względu na liczbę defensorów uważany jest za ofensywny (ryc. 18). Występuje w nim trzech obrońców, pięciu pomocników i dwóch napastników. Już sama liczba zawodników drugiej linii (pomocy) świadczy o strefie boiska, na którą kładziony jest główny nacisk w tym ustawieniu. Obrońcy w systemie 3-5-2 skupieni są przede wszystkim na bronieniu, rzadko włączają się do akcji ofensywnych, gdyż wiązałoby to się ze sporym ryzykiem utraty bramki w przypadku kontrataku. Dwaj z nich zazwyczaj kryją indywidualnie napastników drużyny przeciwnej, trzeci ustawia się lekko z tyłu, na pozycji libero. Jego zadaniem jest asekuracja kryjących obrońców. W przypadku rozgrywania akcji w bocznej strefie to właśnie libero wspiera cofającego się bocznego pomocnika. W linii pomocy najczęściej występuje podział na dwóch bocznych pomocników, grających blisko linii bocznych, oraz trzech zawodników grających
w strefie środkowej, którzy to przydzieleni są do konkretnych pozycji w zależności od zastosowanego wariantu. Rozbudowana liczebnie w tym ustawieniu pomoc stanowi podstawę w stwarzaniu przewagi zarówno w akcjach ofensywnych jak i defensywnych (Żmuda, Panfil 1996). Napastnicy z kolei ustawieni są zazwyczaj równorzędnie, choć oczywiście możliwy jest wariant z wysuniętym napastnikiem i cofniętym napastnikiem. W systemie tym najczęściej stosuje się krycie kombinowane, obrońcy kryją napastników przeciwnika indywidualnie (są w tym asekurowani przez libero), natomiast linia pomocy stosuje krycie strefowe, które w związku ze zwiększoną liczbą zawodników grających w środku pola daje możliwość skutecznego odbioru piłki
i przejścia do szybkiego kontrataku.
W tym wariancie ustawienia w linii pomocy występuje dwóch bocznych i dwóch środkowych pomocników oraz jeden defensywny pomocnik. Jest to wariant systemu
3-5-2 najczęściej stosowany przez trenerów.
System 3-5-2 posiada swoje zalety, a są nimi:
- duża elastyczność gry z wymiennością pozycji;
- łatwość przechodzenia z ustawienia 3-5-2 do ofensywnego 3-4-3 i defensywnego
5-3-2;
- łatwiejsza gra na spalony;
- odpowiedzialność indywidualna za efektywność krycia (szczególnie kryjących obrońców);
- ustawienie to wymusza doskonalenie specjalizacji pozycyjnej;
Do wad zaliczyć można:
- problemy z organizacją gry w przypadku przegrania pojedynku 1x1 przez pomocników;
- brak pełnej asekuracji przy grze oskrzydlającej przeciwnika;
- duża praca biegowa i odpowiedzialność za grę 1x1, szczególnie obu skrajnych pomocników;
- nie zawsze dobra asekuracja, przekazywanie i współpraca w pionie i w poziomie boiska;
- przy ofensywnej grze libero – brak jest często właściwego przekazania i asekuracji, co doprowadza do niekorzystnej sytuacji 2x2.
3.4.2. Charakterystyka systemu 4-4-2
System ten jest obecnie najczęściej stosowanym system gry w piłkę nożną. Dzieje się tak m. in. dlatego, że posiada on liczne modyfikacje, które decydują o jego elastyczności. Istotny w przypadku tego systemu jest fakt, iż daje on możliwość
i łatwość przejścia do gry innym ustawieniem, np. w fazie ataku choćby do systemu
3-5-2. Jest to bardzo ważna kwestia w sferze taktyki gry, gdyż od dłuższego już czasu wyraźna stała się tendencja do zmian systemu gry w trakcie meczu. Obecnie drużyny grające na wysokim poziomie właściwie nie stosują już tylko jednego systemu, ich ustawienie w fazie obrony i w fazie ataku znacznie różnią się od siebie podczas meczu. System 4-4-2 m. in. dzięki płynnej modyfikacji podczas gry w sposób równomierny rozkłada akcenty na atak i obronę.
„…W systemie 4-4-2 w linii stosuje się tzw. łańcuch czwórkowy. Zespół
w organizacji gry obronnej dąży poprzez skracanie i zawężanie pola gry do stworzenia przewagi liczebnej w każdej części boiska (jeden, dwóch lub trzech, a nawet czterech zawodników atakuje przeciwnika z piłką, następny ją odbiera, a kolejny skutecznie asekuruje), gdzie również taka zasada obowiązuje w sytuacjach 1x1 celem skutecznego zabezpieczenia własnej bramki. Synchronizacja ataku na zawodnika z piłką ze skracaniem i zawężaniem pola gry oddala ryzyko utraty bramki…”(Kłusek 2007,
str. 7).
System 4-4-2 w „diamencie”
„Diament” jest prawdopodobnie najpopularniejszą obecnie wśród trenerów odmianą systemu 4-4-2. Początki tego systemu przypisuje się drużynie narodowej Francji, która to grając w tym ustawieniu zdobyła Mistrzostwo Europy w 2000 roku na belgijskich
i holenderskich boiskach. Od tamtej pory ustawienie to zdobyło uznanie wśród fachowców, a co za tym idzie stało się powszechnie stosowanym. Apogeum jego popularności miało miejsce podczas Mistrzostw Europy w 2004 roku, odbywających się na portugalskich boiskach. Warto wspomnieć, iż w Polsce ustawienie „diamentowe” określane jest mianem systemu 1-4-2-3-1, ale w Europie Zachodniej przyjmując podobną numerologię określane jest jako 1-4-3-1-2 i odnosi się ono do poniższego schematu
Najważniejszymi zaletami systemu 4-4-2 są:
-liczniejsza obrona przeciw formacji ataku przeciwnika składającego się przeważnie
z dwóch zawodników;
-przez przewagę liczebną można łatwiej zneutralizować dwójkę napastników i znacznie ograniczyć pole ich gry;
-zawodnicy drużyny broniącej nie muszą wykonywać takiej pracy biegowej jak atakujący, ponieważ następuje przekazywanie napastników;
-przy skracaniu pola gry łatwiej można zastosować pułapkę ofsajdową;
-po stracie piłki każdy zawodnik natychmiast wie, gdzie i jak powinien wykonać czynności obronne, nie musi się jednocześnie troszczyć o bezpośredniego przeciwnika;
- poprzez stosowanie krycia łączonego możliwe jest szybkie przejście do ataku
z jednoczesną asekuracją obrony;
-przy przejęciu piłki możliwe jest szybkie i dokładne jej przekazywanie (w strefie obronnej i środkowej);
Wady systemu 4-4-2 to:
- przy szybkim przejściu drużyny przeciwnej z obrony do ataku zawodnicy mogą nie zdążyć na czas sformować swej strefy obronnej;
- przy skracaniu pola gry brak ataku na zawodnika drużyny przeciwnej, będącego przy piłce, może dać szansę włączenia się przeciwnika ze środka pola;
- problemy z przekazywaniem napastnika przeciwnika przy ciągłych rotacjach
i zmianach pozycji napastników włączających się pomocnikach i szybkich kombinacjach drużyny przeciwnej;
- ten sposób ustawienia gry w obronie wymaga dobrego współdziałania i dysponowania obrońcami rozumiejącymi ten sposób gry, dlatego trudne jest jego zastosowanie bez odpowiednio długiego szkolenia (Zmuda, Panfil 1996).
3.5.2. Charakterystyka systemu 3-4-3
System 3-4-3 ma wybitnie ofensywny charakter. Stosuje się go obecnie wyłącznie wtedy, gdy drużyna jest przy piłce. W przypadku jej utraty do linii obrony schodzi jeden z bocznych pomocników, co daje ustawienie 4-3-3, lub też dodatkowo do linii pomocy schodzi jeszcze jeden z napastników, czego efektem jest przejście w obronie do ustawienia 4-4-2. Możliwe jest również cofnięcie się do linii pomocy dwóch zawodników skrzydłowych, co w efekcie daje na ustawienie 4-5-1 w fazie obrony. Manewry te wymagają dobrego zrozumienia w zespole, współpracy
i asekuracji. System ten prezentuje się najczęściej w następujący sposób.

Sporą zaletą tego ustawienia jest fakt bezpośredniego zaangażowania w ofensywę aż siedmiu zawodników. Daje to możliwość licznych rozwiązań konstruowania akcji ofensywnych. Możliwa jest gra z tzw. podwójnym napastnikiem, gdzie oprócz dwóch skrzydłowych i środkowego napastnika, zawodnik grający nominalnie na pozycji ofensywnego pomocnika ustawia się w linii ataku celem zwiększenia potencjału ofensywnego drużyny.
System 3-4-3, czerpie zadania dla zawodników poszczególnych formacji niejako z innych systemów. W systemie tym istotny jest trzon drużyny, który tworzą:
- uniwersalny obrońca o wszechstronnych umiejętnościach libero;
- defensywny pomocnik w środku pola;
- ofensywny pomocnik, częściowo spełniający zadania napastnika;
- wysunięty środkowy napastnik; (Żmuda, 2/98).
„W systemie tym obok zajmowanej pozycji w grze także numer na koszulce zawodnika jest wyznacznikiem jego zadań i obowiązków(…)
Najważniejszymi zaletami systemu 3-4-3 są:
- duża liczba zawodników bezpośrednio zaangażowanych w akcję ofensywną;
- liczne możliwości konstruowania kombinacyjnych akcji ofensywnych;
- wymienność pozycji dezorganizująca szeregi obronne przeciwnika;
- widowiskowa gra;
- dobre wykorzystanie umiejętności indywidualnych poszczególnych zawodników;
Do najistotniejszych wad zaliczamy:
- spore ryzyko utraty bramki – niewielka liczba zawodników ukierunkowanych defensywnie;
- niełatwa organizacja gry w defensywie, wymagająca bardzo dobrej organizacji zespołu;
- słabe zabezpieczenie przed kontratakiem przeciwnika;
- wysokie wymagania wytrzymałościowo – szybkościowe dla bocznych pomocników;
- konieczność posiadania w drużynie wybitnych indywidualistów;
3.6.2. Charakterystyka systemu 4-5-1
System 4-5-1 jest uznawany za defensywny. Jednak w związku z obecnym trendem
w piłce nożnej, który głosi, że „łatwiej jest bramkę stracić niż ją strzelić” zyskuje on sobie coraz to większe uznanie w oczach fachowców. Posiada już różne warianty ustawienia, jednak niezależnie od nich, obrona jest ustawiona w linii, natomiast zadania obrońców nie odbiegają od tych w systemie 4-4-2.
Dla Panfila i Żmudy (1996, str. 51) - „…Generalnie zadania i obowiązki w zakresie gry obronnej są zbliżone do zadań i obowiązków zawodników w systemie
4-4-2. W grze obronnej różnią się możliwością krycia dwóch napastników przeciwnika przez środkowego obrońcę i defensywnego pomocnika. Zwiększa to udział w akcjach ofensywnych dwóch skrajnych obrońców. Linia pomocy w tym systemie spełnia podobne zadania jak w systemie 3-5-2. Daje to możliwość stworzenia przewagi liczebnej w działaniach obronnych jak i ofensywnych. Dwaj defensywni pomocnicy kontrolują i asekurują środek pola gry oraz asekurują boczne sektory boiska
w przypadku ofensywnej gry bocznych pomocników lub obrońców. Dwójka bocznych pomocników ustawiona szeroko w bocznych sektorach boiska ma zadania uniwersalne: od zadań typowego bocznego pomocnika do funkcji wszechstronnego napastnika. Oni jako pierwsi włączają się do gry ofensywnej, wspierając wysuniętego środkowego napastnika. Ofensywny pomocnik, obok funkcji rozgrywającego, w wielu akcjach ofensywnych spełnia również rolę drugiego napastnika. Wtedy rolę rozgrywającego przejmuje jeden z defensywnych pomocników (…) Klasyczny pomocnik w tym ustawieniu to zawodnik, który obok przygotowania technicznego, wytrzymałościowo-szybkościowego posiada zdolność do organizacji gry na skróconym polu, w tym umiejętność gry 1x1, gry krótkim, szybkim podaniem, stosowaniem podwojeń, asekuracji i agresywnego krycia. Pomocnicy najczęściej wchodzą w posiadanie piłki stąd decydują o rytmie i kierunkach gry całego zespołu…”

Ustawienie 4-1-4-1
Jest to ustawienie rzadko stosowane, a jeżeli już, to głównie jako ustawienie defensywne.
Ustawienie 4-2-3-1

Ustawienie 4-2-3-1 to bardzo popularny obecnie system zarówno w Polsce jak i na świecie. Zespoły preferujące ten typ ustawienia na boisku, trwale zapisały się i zapisują w pamięci prezentując nowoczesną, pomysłową, widowiskową i co najważniejsze skuteczną grę mimo wyjściowego ustawienia z jednym napastnikiem (Klejndinst 2007).
System 4-5-1 pomimo swego defensywnego charakteru jest bardzo popularny, zwłaszcza jego odmiana 4-2-3-1, która dzięki swej plastyczności kompensuje niedobory potencjału ofensywnego (wielu fachowców myli go z „diamentem w systemie 4-4-2)”.
Do najważniejszych zalet systemu 4-5-1 zaliczamy:
- duża plastyczność systemu;
- dobre zabezpieczenie strefy obrony;
- 2 defensywnych pomocników asekurujących przedpole linii obrony;
- duża liczba zawodników nominalnie zaangażowanych w obronę;
- duża wymienność pozycyjna;
- aktywna strefa w obronie;
- zagęszczony środek pola – 5 pomocników;
Głównymi wadami tego systemu są:
- nominalnie tylko jeden napastnik;
- niewielka liczba zawodników zaangażowana bezpośrednio w ofensywę;
- wysokie wymagania indywidualne dotyczące środkowego napastnika.

Wyświetleń: 0