Praca z uczniem zdolnym

We współczesnym świecie kreatywność jest słowem robiącym zawrotną karierę. Słyszymy je wszędzie: w radiu, w telewizji; często pojawia się w różnego rodzaju gazetach i czasopismach kolorowych. Na rynku pracy poszukiwani są właśnie ludzie twórczy, kreatywni. Tylko takie jednostki mają obecnie szansę na odniesienie sukcesu. Nasuwają się więc pytania: Skąd biorą się te twórcze jednostki? Czy twórcy to wybrańcy losu, czy też kreatywny może być każdy z nas?
To, w jakim stopniu ktoś jest twórczy, zależy w dużej mierze od wychowania.
W każdym człowieku już od wczesnej młodości należy budzić i rozwijać tzw. postawę twórczą. Określenia postawy twórczej są różnorodne. Jedną z najpopularniejszych definicji podają R. Gloton i C. Clero. Określają oni postawę twórczą jako dyspozycję do tworzenia, która w stanie potencjalnym istnieje u wszystkich ludzi i w każdym wieku, i jest uzależniona od środowiska społeczno-kulturalnego. Autorzy ci proponują również, by termin postawa twórcza stosować zamiennie z terminem myślenie dywergencyjne. Myślenie dywergencyjne, wyodrębnione przez amerykańskiego psychologa Guilforda, jest związane z „eksperymentalnym błądzeniem”, poszukiwaniem, wielością możliwych rozwiązań problemu i w tym właśnie przejawia się jego twórczy charakter. Za Guilfordem oraz za działającym niezależnie od niego Lowenfeldem , Gloton i Clero podają następujące kryteria postawy twórczej:
• wrażliwość na rzeczy i przeżycia,
• otwartość i płynność myśli,
• mobilność myślenia,
• własna oryginalność,
• zdolność do przeobrażania rzeczy,
• zdolność do analizy i syntezy,
• umiejętność organizacji koherentnej.
W celu wychowania twórczej jednostki należy więc rozwijać w niej od najmłodszych lat powyższe „cechy” i „zdolności”. Niewątpliwie rolę najważniejszą odgrywa pod tym względem szkoła. W nowoczesnej szkole na pierwszy plan zadań dydaktyczno – wychowawczych wysuwa się kształtowanie twórczej postawy uczniów... Dostrzec w dziecku potencjalnego twórcę – oto zadanie każdego nauczyciela.
W tym miejscu nasuwają się jednak pytania: Czy każdy uczeń jest w stanie osiągnąć taki sam stopień kreatywności? Czy od wszystkich uczniów należy wymagać takich samych efektów pracy? Czy przydzielać takie same zadania? Czy stawiać wszystkim podobne cele? Odpowiedź może być tylko jedna. Dobry nauczyciel zawsze musi pamiętać o tym, że nie ma dwóch takich samych ludzi, że każdy wygląda inaczej, ma inne zdolności i niepowtarzalną, własną historię życia. Dlatego też istnieje potrzeba zwrócenia uwagi na pojedynczego ucznia, jego problemy
i zainteresowania oraz włączenie ich do zajęć.
Wielu psychologów i pedagogów twierdzi, że każdy uczeń jest w jakimś stopniu,
a raczej w jakimś kierunku, uzdolniony. Nie należy jednak mylić zainteresowania przeciętnego ucznia jakąś dziedziną ze specjalnym ukierunkowaniem ucznia wybitnie uzdolnionego. Jak zatem dokonać rozróżnienia takich uczniów?
Zacznijmy od zdefiniowania pojęć: zdolności i uczeń zdolny.
Zdolności to układ warunków wewnętrznych umożliwiających wykonywanie danych czynności oraz decydujących o poziomie i jakości osiągnięć w realizowanej przez jednostkę działalności.
Na tej podstawie możemy określić, że uczeń zdolny to uczeń posiadający ponadprzeciętny poziom rozwoju umysłowego oraz wrodzone lub wykształcone predyspozycje w danej dziedzinie.
Autorka książki "Twoje dziecko jest zdolne" – Erika Landau - wskazuje na trzy aspekty niezbędne w definiowaniu ucznia zdolnego: szybkość uczenia się, stosunek do nauki i pomysłowość. Uczeń zdolny to zatem osoba:
 o nad wiek rozwiniętej dojrzałości i zdolnościach, której nauka przychodzi łatwo,
 żądna wiedzy, motywowana od wewnątrz, obsesyjnie zainteresowana rozwiązaniem jakiegoś problemu, zdolna do maksymalnej koncentracji,
 kreatywna, ucząca się według własnych pomysłów, wykraczająca nimi poza sztywne schematy szkolnego przyswajania wiedzy.

Jeżeli będziemy już wyposażeni w teoretyczną wiedzę o cechach charakteryzujących ucznia zdolnego, to nasunie się nam kolejne pytanie: jak rozpoznać takiego ucznia? Możemy to uczynić poprzez:
• testy osiągnięć szkolnych,
• grupowe i indywidualne testy inteligencji,
• nominacje rodziców,
• nominacje nauczycieli,
• nominacje ekspertów (pedagog),
• nominacje rówieśników,
• osiągnięcia w konkursach i olimpiadach.
Największą rolę spełnia tu nauczyciel ze względu na to, że posiada:
• wiedzę pedagogiczną,
• możliwość częstego, bezpośredniego kontaktu z uczniem,
• różnorodność sytuacji dydaktycznych i pedagogicznych,
• możliwość współpracy z rodzicami i ekspertami (pedagog, psycholog),
• doświadczenie i intuicję pedagogiczną.
Nauczyciel w różnych sytuacjach szkolnych obserwuje działania, procesy, cechy i zachowania uczniów. Poniższa lista zachowań – WSKAŹNIK EBY ZACHOWAŃ ZNAMIONUJĄCYCH UZDOLNIENIA – może pomóc zarówno nauczycielowi przedmiotu, jak i wychowawcy, w ocenie uzdolnień uczniów.
Uczeń zdolny:
1. Jest aktywny, zgłasza się na ochotnika do pracy nad wybranymi przez siebie zadaniami.
2. Poszukuje informacji, pomysłów i rozwiązań problemów.
3. Odróżnia istotne elementy, zagadnienia i problemy od nieistotnych.
4. Dostrzega subtelne i dojrzałe wzorce, połączenia i relacje, posługuje się nimi.
5. Wykazuje dojrzałe, pogłębione zrozumienie złożonych pojęć w wybranej przez siebie dziedzinie.
6. Dąży do doskonałości. Szuka rozwiązań lub konkluzji będących najlepszymi z możliwych.
7. Skupia całą uwagę na wybranym przez siebie zadaniu, wydaje się pochłonięty przez zadanie.
8. Pokonuje trudności, które napotyka podczas rozwiązywania problemu. Kończy pracę dopiero wtedy, gdy osiągnie cel.
9. Sam decyduje, kiedy rozpocząć pracę. Pracuje przy minimalnej pomocy ze strony innych lub bez niej.
10. Ma wyraźne preferencje i pomysły. Modyfikuje cele, by dopasować je do własnych zainteresowań.
11. Ma wysokie standardy wewnętrzne. Zmienia i poprawia swoje wytwory, by dorównywały standardom.
12. Potrafi wyłożyć swój cel i plan jego osiągnięcia.
13. Lubi ryzyko. Chętnie eksperymentuje z nowymi pomysłami i formami wyrazu.
14. Łącząc elementy pochodzące z wielu źródeł, dochodzi do świeżych pomysłów i nowych wytworów.
15. Wykazuje dużą płynność pomysłów. Wytwarza wiele różnych odpowiedzi na wyzwanie sytuacji.
16. Pracuje wydajnie. Jego wytwory mają wysoką jakość i są kończone w terminie lub przed terminem.
17. Zna swoje silne i słabe strony. Wykorzystuje silne strony. Wybiera zadania o optymalnej trudności.
18. Śledzi własne postępy. Wie, kiedy trzeba jeszcze raz przejrzeć wytwór, a kiedy wytwór jest gotowy.
19. Formułuje swoje pomysły i zamierzenia w sposób jasny.
20. Używa dostosowanych do celu metod i stylów porozumiewania się (np. ilustracji, modeli, wykresów).
Uczniowie wybitnie uzdolnieni bardzo często są postrzegani jako indywidualiści. Ich „inność” przejawia się w różnych formach dotyczących zachowania, intelektu, charakteru i jest określana zwykle terminem nadpobudliwość. Można wyróżnić następujące jej rodzaje:
 nadpobudliwość intelektualna – uwidaczniająca się w ilości i rodzaju pytań kierowanych do dorosłych (pytania te często wprawiają w zakłopotanie, irytację lub złość nauczycieli czy rodziców),
 nadpobudliwość wyobrażeniowa – uczeń żyje w swoim własnym świecie, ma „wewnętrznego przyjaciela – przewodnika”,
 nadpobudliwość emocjonalna – występująca w przypadku dużej rozbieżności między rozwojem poznawczym a emocjonalnym,
 nadpobudliwość zmysłowo-sensoryczna – nadmierna ekspresja, kręcenie się w ławce, przeszkadzanie na lekcjach itp.,
 nadpobudliwość psychomotoryczna, czyli dekoncentracja uwagi i brak skupienia (zamyślanie się na lekcji, ciągłe rozmowy z kolegami).
Warto dodać, że częstą przyczyną tych nadpobudliwości jest zwykłe „nudzenie się” lekcją. Uczeń wybitnie zdolny może uważać materiał za zbyt prosty, a lekcję za niewnoszącą nowych informacji do już przez niego posiadanych. Może go również denerwować fakt, że jego koledzy nie rozumieją „prostego” w jego mniemaniu materiału. Wreszcie może nie wykazywać zainteresowania daną lekcją, bo jest wewnętrznie ukierunkowany na wiadomości z innej dziedziny (np. ucznia matematycznie uzdolnionego może nie interesować zgłębianie wiedzy polonistycznej).
Uczniów zdolnych można podzielić na dwie kategorie:
I Uczniowie mający wybitne osiągnięcia (zwycięzcy konkursów, olimpiad krajowych i międzynarodowych).
II Uczniowie, uważani za przeciętnych z powodu nieujawniania swych możliwości.
W tej kategorii możemy wyodrębnić cztery typy uczniów:
• uczniowie będący pod presją grupy,
• uczniowie przyjmujący postawę konformistyczną,
• uczniowie nudzący się w szkole,
• uczniowie świadomie ukrywający swoje zdolności.
Klasyfikując zdolności uczniów powinniśmy wziąć pod uwagę kategorie inteligencji (językową, muzyczną, logiczno-matematyczną, przestrzenną, cielesno-kinetyczną, intrapersonalną i interpersonalną) oraz kategorie zdolności, do których zaliczamy:
 zdolności ogólne (wielostronne zdolności intelektualne w każdej dziedzinie wiedzy i umiejętności akceptowane społeczne),
 zdolności specjalne (zdolności związane z jedną dziedziną),
 talenty (twórczość i innowacja, sztuki piękne, muzyka, taniec, sport),
 talenty specjalne (przejawiające się w dążeniu do perfekcji w danej dziedzinie).

Rozpoznanie i właściwe sklasyfikowanie ucznia zdolnego pozwoli nam zaplanować dalszą pracę z wybitną jednostką. Musi to być oczywiście praca ukierunkowana na rozwój zdolności ucznia, który doprowadzi go do osiągnięcia sukcesów na płaszczyźnie szkolnej i pozaszkolnej, a później zawodowej i społecznej. Naczelnym hasłem nauczyciela pracującego z takim uczniem powinno stać się: SZYBCIEJ, WIĘCEJ, NA WYŻSZYM POZIOMIE, ORYGINALNIE.
Rozpoczynając pracę z uczniami zdolnymi należy przede wszystkim dobrze rozeznać ich potrzeby i ustalić zgodny z nimi plan działania. Dobór treści, metod nauczania, form organizacyjnych, dydaktyki oraz oddziaływań wychowawczych jest bardzo ważny.
W zakresie pracy dydaktycznej postuluje się wprowadzenie metod badawczych
i problemowych przy uwzględnieniu indywidualnych możliwości, zainteresowań oraz potrzeb ucznia. Podkreśla się konieczność formułowania zadań twórczych
i problemów otwartych.
Jeśli chodzi o warunki wychowawcze stworzone przez szkołę, to należy dążyć do właściwej i bezstronnej postawy wobec dziecka zdolnego, tolerancji dla jego ewentualnej nietypowości w zachowaniu, docenić samodzielność jego myślenia i działania, oryginalność w rozwiązywaniu zadań. Metodą najlepszą jest życzliwa, poparta argumentami dyskusja i ocena.
W pracy z uczniem zdolnym można wyodrębnić kilka etapów:
Organizacja wstępna. Pracę należy rozpocząć od wyselekcjonowania uczniów zdolnych i wdrożenia ich do samodzielnej i indywidualnej pracy. Następny etap to praca z całym zespołem podzielonym na podgrupy pracujące pod kierunkiem wybranych uczniów. Uczniowie powinni samodzielnie proponować sposoby wykonywania pracy i podział zadań.
Praca samodzielna i niezależna oraz w różnym stopniu indywidualna. Uczniowie realizują swój plan pracy indywidualnej i grupowej: pracują w czytelni, prowadzą eksperymenty, zbierają potrzebne materiały.
Podsumowanie wyników i sformułowanie wniosków – sesje zamykające. Przygotowując się do niej uczniowie muszą krytycznie ocenić pracę własną i pracę innych. Zmusza ich to do nabywania i doskonalenia umiejętności argumentowania, prezentowania własnego dorobku i poglądów, a co najważniejsze – nowych pomysłów.
Z kolei do najczęściej wykorzystywanych form pracy organizacyjnej z uczniami o odmiennym poziomie zdolności należą:
1. Wzbogacanie. Polega ono na przystosowaniu nauczania do możliwości intelektualnych ucznia. Zwiększamy intensywność jego pracy, poszerzamy zakres wiedzy, dostarczamy w trakcie nauki większej liczby zadań o tym samym poziomie trudności.
2. Akceleracja (przyspieszenie). Może przybierać różne formy:
• wcześniejsze rozpoczynanie nauki,
• podwójna promocja (przeskakiwanie klas),
• szybsze przerabianie materiału,
• system nauczania bezklasowego,
• wcześniejsze kończenia szkoły i przechodzenie na następny szczebel nauczania.
3. Grupowanie. Przybiera ono następujące formy:
a) Grupowanie według poziomu zdolności. Podstawą tworzenia grup jest iloraz inteligencji oraz poziom umiejętności szkolnych. Zajęcia z różnych przedmiotów planuje się tak, aby odbywały się one równocześnie. Każdy nauczyciel prowadzi zajęcia na różnym poziomie, a uczniowie idą do tego lub do innego nauczyciela w zależności od swoich umiejętności.
b) Grupowanie według rodzaju zdolności tzw. grupowanie przedmiotowe.
Uczniowie są podzieleni na grupy ze względu na stan zaawansowania w zakresie różnych przedmiotów.
c) Specjalne klasy i specjalni nauczyciele.
d) Ciągi klas na tym samym poziomie nauczania.
Skupiają one uczniów o odmiennych poziomach zdolności.
e) Odrębne szkoły dla szczególnie uzdolnionych w różnych przedmiotach nauczania np. szkoły dla uczniów uzdolnionych artystycznie.
4. Nauka indywidualna.
5. Konsultacje.
6. Doradztwo (stosowane jest wobec uczniów o szczególnych zdolnościach i potrzebach).
W praktyce szkolnej indywidualna praca nauczyciela z uczniem zdolnym realizowana jest głównie na lekcjach poprzez:
 krótkie rozmowy nauczyciela z uczniem rozszerzające bieżący materiał lub kończące się sformułowaniem problemu, a potem rozwiązaniem go,
 przygotowywanie przez ucznia referatów,
 korygowanie błędów kolegów,
 prowadzenie przez uczniów wybranych lekcji lub ich fragmentów,
 zachęcanie do czytania fachowej literatury i prasy,
 zwiększanie wymagań co do ścisłości i precyzji ich wypowiedzi,
 różnicowanie zadań domowych (dla wszystkich i dla chętnych),
 organizowanie konkursów w rozwiązywaniu zadań trudniejszych, klasowych olimpiad powtórzeniowych,
 popularyzowanie w klasie dorobku dzieci zdolnych,
 samodzielną pracę ucznia nad zagadnieniami wykraczającymi poza program nauczania, wskazanymi przez nauczyciela (uczeń pracuje w oparciu o specjalnie dla niego przygotowane listy zadań, karty prac itp.),
 samodzielne opracowywanie zagadnień i prezentowanie ich na szerszym forum (koło, klasa, szkoła),
 indywidualizacja nauczania poprzez realizację zadań o charakterze interdyscyplinarnym, np. wykonywanie prezentacji multimedialnych, tłumaczeń, słowniczków itp.
 stosowanie metod aktywizujących (np. mind map, lista pytań, poker kryterialny, analiza SWOT, „Kawałki tortu”, „Wąż”, „Akwarium”, Analiza pola sił Kurta Lewisa, Dyskusja „puste krzesło”, Mapa klanu Szkotów i wiele innych).
Pozalekcyjnymi sposobami pracy z uczniem zdolnym są:
 indywidualny tok nauczania w procesie dydaktycznym,
 patronat indywidualny,
 objęcie ucznia systemem stypendialnym w ramach Krajowego Funduszu na Rzecz Dzieci lub innej fundacji o szerokim zasięgu,
 zachęcanie ucznia do samodzielnego uczestnictwa w wydarzeniach pozaszkolnych (odczyty, seminaria, warsztaty, obozy, kółka zainteresowań oferowane przez placówki oświatowe i kulturalne; nauczyciel kierujący na takie zajęcia musi sprawdzić wiarygodność organizatorów),
 twórcze klasy autorskie,
 programy specjalne,
 konkursy szkolne i pozaszkolne,
 pokazy, przeglądy, prezentacje,
 zawody, turnieje, mecze,
 organizowanie współpracy z innymi szkołami (również poza granicami kraju),
 opracowanie i realizowanie autorskich programów nauczania.
Wszelkie działania szkoły są w pełni skuteczne, jeżeli są zintegrowane z pracą wychowawczą w domu. Dlatego konieczna jest wzajemna współpraca i wspieranie się w podejmowanych poczynaniach, a niekiedy wzajemna pomoc. Jest to szczególnie ważne w przypadku, gdy uczeń zdolny nie jest akceptowany przez rówieśników (w opinii uczniów często „geniusze” są egoistami, samotnikami, faworytami nauczycieli, a nawet leniami, którzy nie robiąc nic – otrzymują dobre oceny). Wsparcie rodziców (opiekunów) może być nieocenione również wtedy, gdy uczniowi zdolnemu brak przychylności ze strony niektórych nauczycieli. Dotyczy to sytuacji, gdy uczeń otwarcie prezentuje takie cechy jak: upór, krytycyzm, niezależność, nieuleganie autorytetom. Potrafi bronić swego zdania, dostrzec niekonsekwencję w działaniu nauczyciela i ją wykazać. Uczeń zdolny staje się wtedy po prostu kłopotliwy. Dom rodzinny powinien niekiedy włączyć się w diagnozę ucznia zdolnego. Chodzi tu o taki typ ucznia, którego zainteresowania dotyczą wąskiego wycinka rzeczywistości. Dziecko jest wówczas zainteresowane jednym przedmiotem szkolnym i może zaniedbywać inne zajęcia – w rezultacie będzie postrzegane jako uczeń słaby. Zdolni, ale niedostrzegani przez nauczycieli uczniowie, samotnie realizują stawiane przed sobą cele i dopiero na studiach ujawniają się ich ponadprzeciętne możliwości.
Aby nie dopuścić do takiej sytuacji, niezwykle ważne jest, by zdolny uczeń spotkał na swojej drodze mądrego (wyposażonego w wiedzę merytoryczną z zakresu nauczanego przez siebie przedmiotu/-ów oraz w wiedzę pedagogiczną), empatycznego, elastycznego (w stosunku do programu nauczania) i - przede wszystkim - twórczego nauczyciela. Praca twórczego nauczyciela nie kończy się razem ze szkolnym dzwonkiem. Na takie miano każdy nauczyciel musi sobie zasłużyć. Bycie twórczym nauczycielem to etat całodobowy. Twórczy nauczyciel musi nieustannie pracować nad sobą, zwłaszcza nad swoją wyobraźnią. Musi zachować „dziecięcą” świeżość umysłu i nie bać się ryzyka przegranej. Taki nauczyciel będzie zawsze czuł niedosyt
i niepokój pedagogiczny, tzn. nigdy nie będzie pewny słuszności podejmowanego działania. Twórczy nauczyciel ma szanse zdobyć uznanie uczniów i stać się dla nich autorytetem, co będzie pomocne w jego dalszej pracy dydaktycznej. Spod jego „skrzydeł” wyjdą ludzie aktywni i kreatywni, którzy na pewno osiągną sukces w dorosłym życiu, gdyż nie będą się bali stawiać sobie wysoko poprzeczkę. Będą to ludzie pełni wiary we własne siły i możliwości. Ludzie, którzy będą chcieli sięgnąć szczytów. Wykreowanie takich osobowości sprawi, że trud twórczego nauczyciela „nie pójdzie na marne”, a on sam będzie mógł z dumą powiedzieć:
"Ja odnalazłem godność swego zawodu, który stanowi dla mnie regułę życia."
Opracowała Sylwia Matyjaszek








BIBLIOGRAFIA

1. Brühlmeier A., Edukacja humanistyczna. Kraków 1999, Oficyna Wydawnicza „Impuls”
2. Dzierzgowska I., Jak uczyć metodami aktywnymi. Warszawa 2009,Fraszka Edukacyjna
3. Eby J.W., Smutny J.F., Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży. Warszawa 1998, WSiP
4. Freinet C., O szkołę ludową. Pisma wybrane. Wybór i opracowanie A. Lewin i H. Semenowicz, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, Ossolineum
5. Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka. Warszawa 1976, WSiP
6. Kubiczek B., Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się?
Opole 2007, Wydawnictwo Nowik
7. Landau E., Twoje dziecko jest zdolne. Warszawa 2004, PAX Instytut Wydawniczy
8. Łoskot M., Praca z uczniem zdolnym. W: „Poradnik Pedagoga”, maj 2010
9. Zborowski J., Rozwijanie aktywności twórczej dzieci. Warszawa 1986, WSiP

Wyświetleń: 0