We współczesnym, nieopisanie szybko zmieniającym się świecie, spowitym siecią internetu, powszechnie dostępnych telefonów komórkowych – umożliwiających błyskawiczne połączenia ludzi z różnych, nawet najbardziej oddalonych miejsc; w świecie, w którym ilość wykonywanych połączeń lotniczych staje się coraz powszechniejsza w transporcie ludzi i towarów – oto pojawia się u ludzi poczucie, że świat stał się globalną wioską, a oni są tylko nieznaczącymi elementami tej globalnej społeczności. Bo czym różni się dobrze władający językiem angielskim Polak, pracujący w Anglii od swego angielskiego kolegi? A ponieważ ludzie, zwłaszcza młodzi i przedsiębiorczy, często migrują (z różnych powodów: za pracą, za rodziną, za lepszym klimatem itd.), pojawia się refleksja – pytanie o to, czym Polak (Anglik, Francuz, Niemiec, Hindus czy inni) wyróżnia się w świecie.
Zaczynają się pojawiać i nabierać istotnego znaczenia dylematy tożsamościowe.
W takim stanie rzeczy pojawia się kwestia tożsamości narodowej – czegoś, o co walczyli i poświęcali swe życie powstańcy, walczący z okupantami nie tylko o wolność w sensie fizycznym, ale też – kulturowym. O prawo do ojczystego języka, religii, kultury (literatura, czytelnie, biblioteki), tradycji. O prawo do poznawania historii swego narodu oraz do dumy z dorobku państwa, zbudowanego pracą i mądrością obywateli.
Aby zachować te wartości – świadczące o odrębności narodowej, przynależne każdemu narodowi, (bo dzięki temu istnieje bogactwo różnorodności, które zachęca do poznawania innych, uczenia się od nich, tolerancji dla innej kultury; do lepszego rozumienia świata), należy z całą mocą skupić się na wychowaniu młodego pokolenia. To ono jest ogniwem w łańcuchu pokoleń, które będzie owe wartości kultywować i przekazywać swoim następcom. Dlatego tak ważne są zarówno edukacja (tu: historyczna), jak i wychowanie (patriotyczne, obywatelskie, społecznikowskie).
Wychowanie kształtujące tożsamość narodową zaczyna się już od najmłodszych lat dziecka poprzez uczenie go miłości i szacunku do najbliższego otoczenia ("małej ojczyzny"): dla ludzi mówiących tym samym językiem, dla pamiątek przeszłości (zabytków, miejsc pamięci), dla krajobrazu (przyrody), dla obyczajów i tradycji lokalnych.
Dzięki przekazywaniu dzieciom dziedzictwa kulturowego i historycznego ojczyzny, uczy się je poczucia przynależności do grupy, do wspólnoty narodowej.
Poczucie tożsamości narodowej daje członkom tej wspólnoty gwarancję bycia w kręgu zainteresowania (państwa), opieki, wsparcia, pomocy – w sytuacjach kryzysowych, uwalnia od poczucia osamotnienia, wykluczenia. Nie uwalnia za to od świadomości, że jeśli jednostka ma jakieś prawa, to musi też podjąć pewne obowiązki. Świadomość tych zobowiązań czyni człowieka (jednostkę) OBYWATELEM, tj. świadomym praw i obowiązków członkiem wspólnoty państwowej i narodowej.
Kształtowanie postaw obywatelskich i społecznych uczniów to jedno z fundamentalnych zadań polskiej szkoły. Od jego wykonania zależy m.in. sposób rozumienia i wypełniania w dorosłym życiu roli obywatela, istnienie lub brak więzi z krajem ojczystym czy godne reprezentowanie Polski poza jej granicami.

1. Pojęcie wychowania obywatelskiego

Kto to jest obywatel? Co to znaczy być dobrym obywatelem?
Obywatel to nie tylko osoba, którą łączy z państwem stosunek prawny oraz wynikające z niego wzajemne prawa i obowiązki. Z faktem bycia obywatelem łączy się pojęcie postawy obywatelskiej, czyli zaangażowania w życie publiczne oraz gotowości poświęcenia prywatnych interesów dla dobra ogółu.
Do konstytucyjnych obowiązków obywatela polskiego należą: wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne, przestrzeganie prawa RP, ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, obrona Ojczyzny, dbałość o stan środowiska.
Z pojęciem obywatelstwa łączy się pojęcie narodowości, chociaż pojęcia te nie są tożsame. Wspólna tradycja, historia, język, symbole narodowe, wreszcie tożsamość narodowa są tym, co spaja nas jako nację. Inny charakter – prawny – ma więź obywatelska. Jest to więź, która łączy obywatela z jego państwem. Każdy z nas należy do narodu, a jednocześnie jest obywatelem swojego państwa, mieszkańcem swojej "małej ojczyzny" – oraz członkiem zbiorowości mieszkańców Europy i świata. Wszystkie te role wymagają od nas troski o dobro wspólne oraz tolerancji i życzliwości.
Obywatel powinien charakteryzować się ważnymi pozytywnymi cechami, takimi jak: patriotyzm, męstwo, wierność, odwaga, uznawanie dobra publicznego za najwyższą wartość, lojalność, odpowiedzialność, tolerancja, poczucie solidarności z innymi, dbanie o dobro wspólne oraz aktywność społeczna.
Przymiotami wzorowego obywatela są także pewne umiejętności niezbędne w życiu społecznym. Należą do nich m.in. umiejętność współpracy z innymi i działania dla dobra innych, rzeczowego wyrażania własnego zdania, zdobywania i wykorzystywania informacji. Najważniejszą jednak cechą obywatelską jest świadomość swoich praw i obowiązków.
Uogólniając: wychowanie obywatelskie odnosi się do wychowania człowieka do życia w społeczeństwie obywatelskim.


2. Rys historyczny

Już w XVI w. postulowano prowadzenie przez szkoły programu w zakresie wychowania obywatelskiego. Głównym propagatorem tej idei był Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572) – polski pisarz polityczny epoki renesansu, sekretarz prymasa Jana Łaskiego, potem króla Zygmunta I Starego. Jego największe dzieło – "O poprawie Rzeczypospolitej" – w jednej z pięciu części (ksiąg) traktuje z całą powagą konieczność reformy oświaty. Wszystkie poglądy Modrzewskiego na wychowanie nierozdzielnie łączą się z jego programem społecznym, zmierzającym do wychowania obywatelskiego. Modrzewski dążył do przeforsowania idei wychowania społecznego w duchu moralności i patriotyzmu. Szczególnie mocno akcentował on rolę szkoły, wychowania publicznego i pracy, a wszystko to dla kształtowania przyszłych obywateli oddanych państwu.
W poglądach pisarza na temat roli szkoły, w przygotowaniu przyszłych obywateli państwa do zadań społecznych, można znaleźć silne zaakcentowanie znaczenia wychowania publicznego. Szkoły miały być miejscem kształtowania się nowej myśli społecznej. Z tego też względu drogowskazem zabiegów pedagogicznych miało być – według Frycza – zarówno przekazywanie dzieciom i dorastającej młodzieży odpowiedniego zasobu wiedzy i umiejętności, jak i kształtowanie w nich cnót i zdolności, koniecznych do społecznie czynnego działania.
Modrzewski w księdze "O szkole" nie pozostawiał czytelnikowi najmniejszej wątpliwości, że elementem równorzędnym z nabywaniem wiedzy naukowej powinna być ta dziedzina edukacji szkolnej, która zajmuje się wychowaniem moralnym i przysposobieniem młodego pokolenia do życia publicznego. Wynika stąd, że w procesie kształcenia i wychowania człowieka dostrzegał Frycz nie tylko indywidualne potrzeby poszczególnych ludzi, lecz kładł szczególny nacisk na wychowanie w duchu patriotycznym. Postulował taką metodę kształcenia, aby adepci byli przygotowani do pełnienia odpowiedzialnych ról w państwie i społeczeństwie.
Podobne poglądy głosił 200 lat później Stanisław Staszic – ksiądz, uczony, pisarz, społecznik i polityk, współorganizator Uniwersytetu Warszawskiego (1816 r.). Staszic również wskazywał na konieczność i znaczenie wychowania obywatelskiego, które ma łączyć cele wychowania młodego pokolenia z celami państwa. Podkreślał, że edukacja powinna służyć interesom zarządzających państwem.
Jeden ze znanych współcześnie pedagogów – Wincenty Okoń – wychowanie obywatelskie przedstawia jako składnik wychowania obejmujący ogół oddziaływań wychowawczych oraz działalność własną wychowanków w celu uświadomienia im mechanizmów funkcjonowania nowoczesnego państwa oraz obowiązków i praw obywateli tego państwa. Dodaje do tego naukę wdrażania w życie czekających ich obowiązków oraz korzystania z przysługujących im praw .
Według Wincentego Okonia wychowanie obywatelskie obejmuje zarówno oddziaływania o charakterze aksjologicznym, czyli poznawczo–emocjonalnym, zmierzające do ukształtowania poglądu na świat oraz uczuć i postaw społecznych, obywatelskich i patriotycznych, jak i przygotowanie do działań praktycznych związanych z funkcjonowaniem obywatela w państwie, a więc jego udziałem w życiu społecznym, opartym na zasadach demokracji, relacjach z władzami i urzędami państwowymi, z prawem, ekonomiką i administracją kraju.


3. Wychowanie obywatelskie w świetle prawa oświatowego

Celem wychowania obywatelskiego i społecznego jest przyczynienie się do tego, by dzieci czuły się obywatelami, np. posiadały wiedzę o miejscowościach, w których żyją i uczestniczyły, w miarę swoich możliwości, w życiu lokalnej społeczności. Ułatwia to zaangażowanie obywatelskie w dalszym życiu. Odkrywanie zasobów tkwiących w społecznościach stanowi bowiem podstawę budowania więzi ze wspólnotą lokalną i regionalną. A zatem, najważniejszy cel wychowania obywatelskiego to kształtowanie i utrwalanie postaw i zachowań obywatelskich.
Szczególną, bo uwarunkowaną historycznie odpowiedzialność za rozwój kompetencji obywatelskich ponosi szkoła. To ona jako instytucja powinna rozwijać tożsamość narodową oraz uświadamiać uczniom, że bycie Polakiem oznacza również bycie Europejczykiem.
Warto w tym miejscu nadmienić, że współczesny patriotyzm nie polega wyłącznie na obronie kraju przed wrogiem zewnętrznym, ale wyraża się głównie poprzez zaangażowanie we wszystko, co dotyczy spraw i potrzeb narodu i państwa. Wiąże się z rzetelnym i aktywnym wypełnianiem obowiązków obywatelskich. W związku z tym głównym zadaniem dyrektora i nauczycieli jest praktyczne przygotowywanie uczniów do pełnienia roli obywatela. Dlatego na szkołę jako instytucję oświatową nałożono obowiązek organizowania różnych form aktywności, sprzyjających nabywaniu przez uczniów kompetencji obywatelskich i społecznych.
Powinność ta wynika z Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, w preambule której ustawodawca zamieścił następujący zapis: "Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa (…). Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności".
I dalej: w artykule 5 Ustawy czytamy: "Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską, z poszanowaniem godności osobistej ucznia".

Z analizy powyższych zapisów wynika, że niezbędna jest troska o prawidłowy rozwój intelektualny i moralny młodego pokolenia, o jego właściwą postawę, którą cechować powinien patriotyzm i umiłowanie ojczyzny, przywiązanie do ziemi rodzinnej, do swego regionu i miasta, przywiązanie do tradycji i kultury narodowej oraz szacunek dla ludzi, którzy ją tworzyli.
Preambuła podstawy programowej kształcenia ogólnego wymienia konkretne cechy i wartości, ku którym zmierza proces wychowawczy w szkole i które muszą być uwzględnione w pracy dydaktyczno–wychowawczej szkoły. W procesie kształcenia ogólnego szkoła ma obowiązek kształtować u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu.
Kształcenie i wychowanie w szkole podstawowej sprzyja rozwijaniu postaw obywatelskich, patriotycznych i społecznych uczniów. Zadaniem szkoły jest wzmacnianie poczucia tożsamości narodowej, przywiązania do historii i tradycji narodowych, przygotowanie i zachęcanie do podejmowania działań na rzecz środowiska szkolnego i lokalnego, w tym do angażowania się w wolontariat. Szkoła dba o wychowanie dzieci i młodzieży w duchu akceptacji i szacunku dla drugiego człowieka, kształtuje postawę szacunku dla środowiska przyrodniczego, motywuje do działań na rzecz ochrony środowiska oraz rozwija zainteresowanie ekologią. Podejmuje działania związane z miejscami ważnymi dla pamięci narodowej, formami upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszłości, najważniejszymi świętami narodowymi i symbolami państwowymi.
Działania te stwarzają uczniom możliwość aktywnego uczestnictwa w zajęciach, nabywania umiejętności publicznego, kulturalnego wypowiadania się i konfrontowania swoich poglądów z poglądami innych osób, a także rozwijania i umacniania podstawowych wartości moralnych i obywatelskich, m.in. odpowiedzialności, koleżeństwa, tolerancji oraz znajomości praw i obowiązków obywatelskich w zakresie demokracji, poszanowania praw człowieka, solidarności i zaangażowania w sprawy publiczne. Nie można przy tym pominąć nowoczesnych sposobów pracy powiązanych z technologiami informacyjno–komunikacyjnymi.
W Statucie szkoły, w której pracuję jako nauczyciel historii i wiedzy społeczeństwie, tj. Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku również czytamy, że szkoła "przygotowuje uczniów do roli obywatela, patrioty znającego zasady demokracji, tolerancji i odpowiedzialności. (...) Pokazuje, jak być otwartym na drugiego człowieka i jak szanować jego prawa".
Podobny zapis znajdziemy w Programie wychowawczo–profilaktycznym tejże szkoły, z którego wynika, że szkoła jako zbiorowość uczniowska stanowi, obok rodziny, miejsce kształtowania określonych wartości, umiejętności społecznych, postaw, które determinują sposób spostrzegania przez młodych ludzi otaczającego ich świata i sposobu funkcjonowania w nim.
Istotnym celem wychowania obywatelskiego jest:
– inspirowanie uczniów do aktywności i zaangażowania w indywidualne i zespołowe działania na rzecz wspólnego dobra;
– kształtowanie postaw prospołecznych i obywatelskich, zgodnych z normami i wartościami demokratycznymi;
– rozbudzanie świadomości przynależności do swojego narodu;
– kształtowanie postaw patriotycznych, tj. szacunku dla własnego państwa (dla historii, kultury, tradycji, języka; dla symboli narodowych i państwowych);
– wdrażanie do uczestnictwa w wydarzeniach wagi państwowej i regionalnej (kulturalnych, historycznych, patriotycznych);
– kształtowanie wzorców właściwego zachowania w czasie uroczystości szkolnych i państwowych;
– uświadamianie uczniom ich praw i powinności oraz pomoc w ich realizacji;
– nauczanie młodych ludzi otwartości w wyrażaniu własnych poglądów – z kulturą, empatią i tolerancją dla odmiennych poglądów innych osób.


4. Wychowanie obywatelskie jako kluczowa kompetencja w wychowaniu

Zmiany zachodzące we współczesnych społeczeństwach miały wpływ na pojawienie się wymogu posiadania odpowiedniego zbioru kompetencji istotnych w codziennym funkcjonowaniu każdego człowieka.
Rozwijanie kluczowych kompetencji uczniów to główne zadanie szkoły, wpisane w kierunki realizacji polityki oświatowej państwa w roku szkolnym 2019/2020.
Chodzi o to, że uczniowie powinni nabywać i doskonalić swoje kompetencje w szkolnej codzienności. Przede wszystkim w autentycznej samorządności. Tylko wtedy, gdy młody człowiek, jeszcze w roli ucznia, poczuje smak współdecydowania, ale i współodpowiedzialności za siebie, swoją klasę i szkołę, gdy przekona się, że od niego też naprawdę coś zależy, będzie potrafił i chciał w przyszłości, w swym dorosłym życiu, być aktywnym mieszkańcem swojej wsi, osiedla, miasta. Tacy ludzie staną się rzeczywistymi podmiotami społeczeństwa obywatelskiego. Obywatelami Polski, Europy i świata.
Wśród pożądanych kompetencji są kompetencje osobowe, interpersonalne i międzykulturowe, obejmujące pełny zakres zachowań przygotowujących osoby do skutecznego i konstruktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym. Kompetencje te przygotowują do pełnego uczestnictwa w życiu obywatelskim i społecznym. Są miernikiem zdolności ludzi do działania w roli świadomych obywateli.
Według Anny Smoczyńskiej – Kierownik Biura ds. Nauki i Współpracy z Gospodarką Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego w Olsztynie – kompetencje obywatelskie i społeczne odnoszą się do "nawiązywania i podtrzymywania relacji osobistych i zawodowych poprzez właściwą komunikację, pracę w zespole, umiejętności językowe oraz poszanowanie innych kultur i tradycji".
A zatem, kształtowanie postaw obywatelskich przygotowuje młode pokolenie do życia w społeczeństwie, do pełnienia ról prospołecznych. Służy identyfikacji narodowej i kulturowej. Wpływa na kształtowanie więzi z krajem ojczystym. Jest wartością uniwersalną.

Wyświetleń: 0