Komunikowanie się z otoczeniem to bez wątpienia najważniejsza potrzeba psychiczna każdego człowieka. Wyraz twarzy, ruchy ciała, gesty oraz charakterystyczne cechy głosu – to potężne środki komunikowania się. W relacjach z drugim człowiekiem osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną skupiają swoją uwagę w dużej mierze na mowie ciała i brzmieniu głosu. Odbierają nas swoim ciałem, a nie słowami, które do nich kierujemy. Dzieje się tak ponieważ mowa werbalna jest zbyt dla nich abstrakcyjna, z kolei komunikacja niewerbalna jest rozwojowo pierwotna, a przez to bardziej dostępna w początkowym okresie rozwoju człowieka, a także jest źródłem około 75 % naszej wiedzy i informacji o otaczającej nas rzeczywistości.
Ucząc osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną chcemy sprawić, by miały one możliwie dużą świadomość swojego istnienia poprzez relacje z drugim człowiekiem. Dlatego szczególnie uważnie należy szukać sposobów i dróg porozumiewania się. Osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną mają dużo większe możliwości wyrażania siebie, niż odbierania komunikatów pochodzących od innych. Dlatego zwłaszcza początek poszukiwań sposobu komunikowania się musi polegać na obserwowaniu i interpretowaniu ich zachowania.
Wiele osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną nie potrafi komunikować się w sposób intencjonalny z innymi ludźmi. Oznacza to, że nie mogą one kontrolować komunikatów, które wysyłają. Niezdolność osób do celowego wysyłania komunikatów do innych osób nie oznacza oczywiście braku możliwości sygnalizowania swoich potrzeb. Osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną często nieświadomie wysyłają informację o swoim stanie i potrzebach, nie są też świadome swojego niezależnego istnienia i być może nie mogą odbierać naszych komunikatów, nie zauważają ponieważ partnera interakcji. Zadaniem terapeuty jest zatem zrozumienie sygnałów płynących z ciała podopiecznego i takie działanie, które da mu poczucie, że jest zauważone i rozumiane. Pozornie tylko wydaję się, że osoba ta nic nie komunikuje i że niczego od nas nie chce.
U podstaw porozumiewania się z osobami z głęboką niepełnosprawnością leży odczytywanie ich zachowań w kategoriach komunikatu. Każdy człowiek „mówi sobą”. Zawsze dostępne są sygnały fizjologiczne, różne przejawy ekspresji niewerbalnej. Warto być czujnym obserwatorem, poznać reakcje osoby w różnych sytuacjach, zwłaszcza zwrócić uwagę na najbardziej niepokojące zachowania, kiedy „krzyczy sobą”. Nie pojawiają się one bez powodu, zadaniem opiekuna jest dotarcie do ich źródła. Choć część osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną ma poważne ograniczenia w intencjonalnym porozumiewaniu się, jest możliwa efektywna komunikacja między nimi a dorosłymi opiekunami. Wśród osób z głębokimi zaburzeniami w rozwoju są takie, które nie posiadają świadomości celu i nie dążą do nawiązania kontaktu z otoczeniem; takie, które są zdolne do zachowań komunikacyjnych jedynie w sytuacjach ustrukturyzowanych i dobrze im znanych; oraz takie, które są zdolne do celowego wysyłania komunikatów. Zrozumienie tych zachowań, określenie, czy jego komunikaty mają charakter celowego działania, czy też nie, jest bardzo trudne, ale bardzo istotne.
Osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną mogą wyrażać swoje stany, potrzeby i emocje przez różne rodzaje zachowań. Reakcje fizjologiczne są odpowiedzią organizmu człowieka na zewnętrzną i wewnętrzną stymulację. Wiemy, że np. pocenie się jest objawem zmęczenia, strachu lub innych silnych emocji; w sytuacji, w której dziecko obawia się czegoś, następuje rozszerzenie źrenic; przeżywaniu silnych emocji najczęściej towarzyszy intensywne zabarwienie skóry, a jej bladość wiąże się ze złym samopoczuciem.
Reakcje afektywne są bardziej złożoną niż fizjologiczne, odpowiedzią człowieka na zdarzenia zachodzące w otoczeniu. Ważna jest tu mimika. Emocje najbardziej uwidaczniają się na twarzy. Stosunkowo prosto rozszyfrujemy gniew, smutek, radość, zdziwienie, strach, wstręt, zainteresowanie. Najbardziej wymowne w twarzy są oczy. Kontakt wzrokowy pomaga ustalić charakter wzajemnego stosunku, jaki łączy ludzi. Z kolei kinezjetyka to postawa ciała, jego ruchy i gesty. Zwracanie się twarzą do osoby świadczy o zainteresowaniu nią, pochylanie się – o szczególnej uwadze nań skierowanej. Postawa ciała może wyrażać pewność siebie lub jej brak. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim przekazują informacje również poprzez ruchy ciała: płynne, czasem rytmiczne, innym razem znów drżące, niespokojne. Wiele informacji mogą nieść gesty. Zdarza się, że osoby te zakrywają rękami oczy czy uszy, ograniczając tym samym nadmiar dopływających bodźców. Parajęzyk zaś obejmuje głosowe, lecz niewerbalne sposoby porozumiewania się, możliwe dzięki takim cechom głosu, jak: natężenie i wysokość, zmiany tempa i rytmu wypowiedzi. Porozumiewanie się jest również możliwe dzięki dźwiękom niejęzykowym, do których należy śmiech, pisk, krzyk, mruczenie, wokalizacje. Te sposoby ekspresji dla osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną są niezwykle ważne: pozwalają im usłyszeć siebie.
Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie porozumiewają się z otoczeniem w taki sposób, jak na to zezwalają warunki ich rozwoju i osiągany poziom kompetencji społecznych. Sposób komunikacji, jak można to zauważyć zależy od poziomu rozwoju intelektualnego, potrzeb, stopnia znajomości osób z jakimi mogą wchodzić w interakcje, osobistych doświadczeń oraz efektów szeroko rozumianego wychowania. Osoby te w kontaktach z otoczeniem częściej wykorzystują różnego rodzaju znaki niewerbalne, rzadziej natomiast posługują się słowem mówionym.
Porozumieć się z osobą z głęboką niepełnosprawnością to tak jakby porozumieć się z osobą zamkniętą w wyciszonym pokoju. Trzeba wykazać dużo cierpliwości, pomysłowości, wrażliwości a także ciepła, empatii i troski o drugiego człowieka, żeby to zadanie mogło się zakończyć sukcesem. Gdyby spojrzeć na taka osobę nie przez pryzmat jej niepełnosprawności, lecz jak na osobę wrażliwą, kruchą, zagubioną w niezrozumiałym świecie, w całkiem naturalny sposób pojawią się możliwości porozumienia się. W zwykłych, codziennych sytuacjach zaczyna się dostrzegać osobę, która w samotności przeżywa swoje troski, dramaty, radości, która prosi o zrozumienie i pomoc – widać to w jej oczach. Wystarczy w nie głęboko spojrzeć, by zobaczyć, ile kryje się w nich emocji, przeżyć i możliwości.

Literatura:
J. Kielin: Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych w stopniu głębokim. GWP, Sopot 2020.
E. Minczakiewicz: Komunikowanie się z osobami głębiej upośledzonymi umysłowo. (w:) J. Pilecki (red.): Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków 1998.
L. Miosga: Pomóż mi być. Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.
A. Smyczek, J. Szwiec: Poszukiwanie sposobów porozumiewania się. (w:) M. Piszczek (red.): Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli. CMPPP, Warszawa 2008.
L. Witak – Światłowicz: Porozumiewanie się dziecka z głęboką niepełnosprawnością intelektualną w codziennych sytuacjach. (w:) B. Cytowska, B. Winczura (red.): Dziecko z zaburzeniami w rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019.

Wyświetleń: 0