Katarzyna Radomska-Klima
Ruda Śląska

Dysleksja rozwojowa, czyli specyficzne zaburzenia rozwojowe – definicje, etiologia, patomechanizm.

Definicje dysleksji


Trudności w opanowaniu poprawnej pisowni oraz umiejętności czytania doświadczają niemal wszyscy uczniowie, na każdym poziomie edukacji szkolnej. Jednak szczególnie narażeni są ci, którzy mają nasilone trudności procesu uczenia się. Powodują one, że uczeń nie potrafi (w okresie przewidzianym programem nauczania), przyswoić sobie określonej wiedzy oraz umiejętności. Nauczyciele mają przed sobą trudny obowiązek ustalenia przyczyn kłopotów szkolnych dziecka i zastosowania najskuteczniejszych metod ich pokonywania.1
Przede wszystkim trudności te, mogą wynikać z różnorodnych przyczyn takich jak:
- nieprawidłowe funkcjonowanie narządów zmysłu (wady wzroku, słuchu, niedowidzenie czy niedosłuch),
- zaniedbania środowiskowe (słabo dbano o rozwój dziecka - szczególnie o rozwój językowy, lekceważenie nauki przez rodziców, zła atmosfera w domu, zły stosunek domu do szkoły),
- zaniedbania dydaktyczne szkoły (niesystematyczny proces nauczania, stosowanie niewłaściwych metod nauczania, popełnianie błędów metodycznych przez nauczycieli, niedostosowanie wymagań do możliwości ucznia),
- nieprawidłowy rozwój psychoruchowy.2
Wielkie zasługi, które w pewnym stopniu przyczyniły się do wyjaśnienia niepowodzeń szkolnych uczniów w pisaniu oraz czytaniu, położyli polscy badacze pod kierunkiem H. Spionek. Przyczyny trudności w czytaniu oraz pisaniu uczniów, autorka wyjaśnia w aspekcie zaburzeń psychoruchowego rozwoju dziecka.3
Problem trudności w uczeniu jest niezwykle skomplikowany i stanowi przedmiot zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, m.in.: pedagogiki specjalnej, pedagogiki klinicznej, logopedii, psychologii, niektórych działów medycyny. Bardzo ważne są w tej dziedzinie badania dzieci z tzw. specyficznymi trudnościami w nauce pisania i czytania. Chodzi przede wszystkim o te dzieci, które pomimo prawidłowego rozwoju umysłowego jak również korzystnych warunków szkolnego uczenia się, nie mogą w przewidzianym czasie nauczyć się poprawnie pisać oraz czytać.4 Coraz częściej ich przyczynę upatruje się w dysleksji.
Zainteresowanie zaburzeniami czytania pojawiło się już w czasach starożytnych. Termin dysleksja wywodzi się od czasownika lego – z greckiego i łacińskiego – czytam. Zatem możemy wywnioskować, iż dysleksja oznacza trudności w opanowaniu umiejętności czytania.5
Rzymianie z I w. n.e. – Valerius Maximus i Pliniusz Starszy, który był autorem „Historii naturalnej”, pisał o wykształconym Ateńczyku, który na skutek urazu głowy utracił „pamięć liter”. Rozkwit badań oraz doniesień na temat szczególnych trudności w nauce, które spowodowane były uszkodzeniami mózgu miał miejsce w XIX i XX wieku.6
Historia badań nad specyficznymi trudnościami w nabywaniu umiejętności czytania oraz pisania liczy sobie około 100 lat. W 1896r. po raz pierwszy został opisany przypadek, który można zakwalifikować jako dysleksja rozwojowa.7 Pierwsze próby obserwacji zaburzeń czytania oraz pisania u osób o prawidłowym rozwoju umysłowym, poczyniono u ludzi z afazją. Przeważnie były to osoby dorosłe, które uprzednio dobrze władały umiejętnością komunikowania się za pomocą czytania oraz pisania, natomiast na skutek urazu mózgu utraciły tę zdolność. 8
Lata 60 oraz 70 XIX w. przyniosły rewelacyjne odkrycia Paula Broki i Carla Wernickiego w dziedzinie badań nad afazją. Miały one również bardzo ważny wpływ dla rozwoju wiedzy o zaburzeniach uczenia się czytania oraz pisania.9
Jedna z pierwszych wzmianek na temat trudności w pisaniu i czytaniu pojawiała się w pracy ang. lekarza W. Wilde z 1853r. Opisał on, że spotyka się zdrowe dzieci, które wykazują zaburzenia czytania oraz pisania. Podobne są one do zaburzeń u dorosłych, które pojawiają się po urazach mózgu.10
W roku 1867 John W. Ogle przedstawił różne postaci zaburzeń pisma, które były związane z uszkodzeniem mózgu. Wprowadził on nowy termin agrafia.11
Kolejny termin dla określenia zaburzeń w czytaniu oraz pisaniu został wprowadzony przez ang. neurologa Henry’ego Bastiana. Opisał on w 1869r. ślepotę słowną lub wrodzoną ślepotę słowną, która polegała na niemożności wzrokowego rozpoznawania wyrazów, a więc czytania.12
Po raz pierwszy termin dyslexia został użyty w 1887r., w monografii prof. Rudolfa Berlina - „Eine besondere Art der Wortblindheit /Dyslexia/”.13
Przypadki zaburzeń pisania oraz czytania, które zostały opublikowane do końca
XIXw., głównie dotyczyły osób dorosłych, u których została stwierdzona afazja. Miały one charakter dysleksji traumatycznej, ponieważ ich przyczyną był doznany uraz mózgu. Wskutek tego, osoby te utraciły umiejętność czytania, którą wcześniej posiadały.14
U źródeł odkrycia dysleksji rozwojowej leży historia ucznia, którego przed stu laty wysłał do okulisty nauczyciel. Stwierdził on, że chłopiec jakby „nie widział” czytanego tekstu. W. Pringle Morgan, lekarz z Seaford, opisał tą „paradoksalną ułomność” chłopca, który nie miał żadnych trudności w przedmiotach ścisłych, natomiast nie potrafił opanować umiejętności czytania. W ten sposób doszło do opublikowania pierwszego przypadku dysleksji u dziecka w wieku szkolnym.15
W Polsce szczegółowego przeglądu terminologii związanej z dysleksją dokonała Marta Bogdanowicz, która doliczyła się około 50 różnych nazw, charakterystycznych dla opisywanego zjawiska.16
Jednym z pierwszych terminów na określenie dysleksji była wrodzona ślepota słowna, która została zaproponowana przez W. Pringle Morgana. Z czasem termin ten, został zastąpiony dysleksją rozwojową i legastenią. Określenie rozwojowa oznaczało, że opisane trudności występują od samego początku nauki szkolnej. Termin dysleksja pojawił się w 1887r. Został zaproponowany przez niem. lekarza R. Berlina dla określenia nabytych zaburzeń czytania u osób dorosłych. Dla odróżnienia zaburzeń czytania u dzieci, zaczęto do tego terminu dodawać określenia: specyficzna, konstytucjonalna, wrodzona, rozwojowa.17
Jedno z podstawowych rozróżnień dotyczy przeciwstawiania dysleksji rozwojowej
oraz nabytej. Dysleksja nabyta – to typowe schorzenie neurologiczne. Oznacza przede wszystkim utratę zdolności czytania, na skutek uszkodzenia mózgu. Natomiast rozwojowa oznacza, że dziecko ma trudności już w początkowym etapie nauki czytania i pisania. Etymologicznie dysleksja znaczy „trudności ze słowami”, co oznacza, że problemem nie jest tylko pisanie oraz czytanie, ale również inne aspekty języka.18
Problem dysleksji może być rozpatrywany z różnych punktów widzenia. Z jednej strony możemy odnaleźć problemy, które są związane z kształtowaniem się języka dziecka, z drugiej pojawiają się zagadnienia komunikacji poprzez tekst pisany jak również procesy nerwowe oraz psychiczne.19
Jako główną przyczynę dysleksji, postrzega się zaburzenia przetwarzania fonologicznego (uwagi, pamięci oraz percepcji słuchowej). W patomechanizmie dysleksji mogą występować również zaburzenia rozwoju funkcji wzrokowych, ruchowych. Zaburzeniom tym bardzo często towarzyszą zakłócenia rozwoju lateralizacji oraz orientacji.20
Wielu badaczy uważa, iż dysleksja związana jest z organiczną różnicą w ośrodkach mózgowych, które przede wszystkim są odpowiedzialne za uczenie się. Osoby z dysleksją doświadczają trudności w przetwarzaniu języka zarówno w mowie jak i piśmie (np. mogą mylić kierunki, sekwencje, litery, nazwy, wyrazy, cyfry; które brzmią lub wyglądają podobnie).21
Język jest koniecznym narzędziem, na którym opiera się edukacja. Osoby z dysleksją, bardzo często doświadczają trudności we wszystkich dziedzinach edukacyjnych. Według Richarda Davisa dysleksja nie jest skutkiem uszkodzenia mózgu, ani nerwów. Przede wszystkim jest ona wynikiem procesu myślenia oraz jego reakcją na poczucie tzw. dezorientacji (jest to naturalny stan umysłu, który pojawia się w sytuacji przeciążenia bodźcami lub myślami). Richard Davis wyróżnia również dwa sposoby myślenia: werbalny oraz niewerbalny. Myślenie werbalne dokonuje się za pomocą słów, związane jest ze strukturą języka (osoba myśląca werbalnie układa w umyśle całe zdania, słowo po słowie). Natomiast myślenie niewerbalne wykorzystuje umysłowe obrazy pojęć lub idei. Dyslektycy preferują myślenie niewerbalne (myślenie obrazami – tzn. słowa, które oznaczają realnie istniejące przedmioty nie sprawiają im kłopotu). Słowa, których nie są w stanie zobrazować – tzw. słowa pułapki np. przyimki, spójniki, powodują „białe plamy” w umyśle. Prowadzi to do stanu dezorientacji (wszystkie zmysły odbierają zniekształcone wrażenia).22
Dysleksja rozwojowa jest rozumiana jako syndrom uczenia się czytania oraz pisania, w którym można wyróżnić takie formy trudności jak:

- dysleksja – specyficzne trudności w nauce czytania (czytanie powolne – nierówne tempo, sylabizowanie, mała liczba zniekształceń, dobre rozumienie; czytanie szybkie – pozornie płynne, występowanie zniekształceń, przekręcanie wyrazów),
- dysortografia – specyficzne trudności w komunikowaniu się za pomocą pisania. Dotyczy opanowania poprawnej pisowni (błędy ortograficzne, pomijanie wyrazów, brak znaków diakrytycznych),
- dysgrafia – trudność w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma (pojawia się pismo lustrzane),
- dysgramatyzm – specyficzne trudności w poprawnym budowaniu zdań. Widoczny jest brak umiejętności w wyznaczaniu granicy zdania. W tekście dysgramatyka pojawiają się anakoluty (zdania agramatyczne), brak wyrażeń przyimkowych, uczeń ma problemy ze związkiem rządu, imiesłowowymi równoważnikami zdania,
- dysnomia – polega na deficycie nazywania; szczególnie gdy trzeba przytoczyć jakieś słowo (np. nazwę, termin, nazwisko). Bardzo często dzieci potrzebują czasu, aby przypomnieć sobie jakieś pojęcie (zazwyczaj stosują nazwy opisowe). Ponadto pojawiają się kłopoty w definiowaniu słowa, odtwarzaniem nazw z prezentowanych definicji.23
Bardzo często trudności w czytaniu oraz pisaniu dostrzegane są dopiero u starszych uczniów, natomiast powinno się je zauważyć już w okresie nauczania początkowego, a nawet w zerówce, gdy dziecko zaczyna uczyć się czytania. U dzieci w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym oraz przedszkolnym nie można jeszcze zdiagnozować dysleksji rozwojowej. Jednak obserwuje się pewne symptomy, które mogą sygnalizować możliwość wystąpienia w przyszłości trudności w czytaniu i pisaniu. Najlepiej jest, gdy symptomy te ujawniają się jeszcze przed podjęciem nauki szkolnej. Są to najczęściej objawy dysharmonii rozwoju psychoruchowego, a więc opóźnienie niektórych funkcji poznawczych i ruchowych. W takich wypadkach mówimy o ryzyku dysleksji.24
Pojęcie ryzyko dysleksji po raz pierwszy zaprezentowała oraz wprowadziła Marta Bogdanowicz, wygłaszając w 1993r. referat na temat trudności w czytaniu oraz pisaniu. Termin ryzyko dysleksji stosuje się wobec dzieci młodszych, które wykazują zaburzenia psychoruchowe oraz w odniesieniu do uczniów, którzy napotykają na pierwsze trudności w nauce, pomimo inteligencji w normie, dobrze funkcjonujących narządów zmysłu, właściwej opieki wychowawczej oraz dydaktycznej w szkole oraz domu.25
Dzieci ryzyka dysleksji mogą być identyfikowane przez rodziców, logopedów, nauczycieli na podstawie charakterystycznych symptomów:

- dzieckiem ryzyka dysleksji jest każde dziecko, które pochodzi z nieprawidłowej ciąży oraz skomplikowanego porodu,
- brak u dziecka okresu raczkowania,
- opóźniony rozwój mowy; dziecko ma kłopoty z poprawną wypowiedzią (brzmienie głosek, poprawność gramatyczna - posługuje się neologizmami),
- obniżona sprawność ruchowa, problemy z równowagą, brak ochoty do zabaw, mała sprawność rąk,
- słaba koordynacją wzrokowo-ruchowa,
- opóźniony rozwój lateralizacji (używa na zmianę raz jednej, raz drugiej ręki),
- brak rozumienia tekstu,
- problemy z zapamiętywaniem krótkich tekstów,
- przekręcanie wyrazów, wolne tępo czytania,
- przy pierwszych próbach pisania pojawia się brzydkie, niestaranne pismo; pismo lustrzane,
- pomijanie liter, przestawianie, podwajanie, błędy gramatyczne,
- opóźnienie rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej (dziecko ma problemy z zapamiętywaniem kształtu liter, popełnia błędy podczas przepisywania tekstu, jest nieporadne w rysowaniu),
- trudności w różnicowaniu głosek podobnych (z-s, k-g, b-p – wynik zaburzenia słuchu fonemowego), w zapisywaniu zmiękczeń, mylenie głosek i-j, nosowych ą-om, ę-en; dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab,
- trudności w orientacji w czasie,
- nieprawidłowa pisownia, błędy ortograficzne.26
Jeżeli wymienione symptomy jak również trudności w czytaniu oraz pisaniu utrzymują się w klasie II, należy przeprowadzić badanie diagnostyczne w poradni psychologiczno-pedagogicznej.27
Przyczyny dysleksji – najważniejsze teorie etiologiczne

Etiologia (przyczyny pierwotne) oraz patomechanizmy (przyczyny wtórne, bezpośrednie), które powodują powstawanie zaburzeń dyslektycznych trwają kilkadziesiąt lat i stale są przedmiotem dyskusji oraz dociekań naukowych.28
U różnych dzieci przyczyny dysleksji mogą być odmienne. Bardzo często zdarza się, iż u tego samego dziecka może wystąpić kilka przyczyn jednocześnie (mówimy wtedy o wieloprzyczynowości). Badania nad etiologią dysleksji prowadzone są intensywnie. Możemy wyróżnić dwie grupy teorii, które opisuje etiologię rozwojowych zaburzeń: teorie psychogenne (historycznie wywodzą się od badaczy o orientacji psychoanalitycznej –
M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz, które przyczyny trudności w czytaniu obserwowane u dzieci, widzą w zaburzeniach rozwoju emocjonalnego), neurogenne (można je podzielić na teorie, w których autorzy bardzo często upatrują przyczyny zaburzeń czytania w zmianach anatomicznych, w ośrodkowym układzie nerwowym oraz zmianach funkcjonalnych tego układu).29
Szczegółowy opis najważniejszych stanowisk etiologicznych dotyczących dysleksji przedstawiły w literaturze polskiej M. Bogdanowicz oraz B. Kołtuska.30

Koncepcja genetyczna
Założenie o dziedziczeniu dysleksji jest najstarszym historycznie stanowiskiem etiologicznym. Po raz pierwszy pojawiło się wraz z pierwszymi doniesieniami o przypadkach wrodzonej ślepoty słownej. Polega ona przede wszystkim na założeniu, że zmiany w centralnym układzie nerwowym są dziedziczne genetycznie (hipotezę o genetycznym uwarunkowaniu ślepoty słownej stawiał Hinshelwood oraz inni lekarze). W potwierdzeniu tej hipotezy dużą rolę odegrały badania przeprowadzone na bliźniętach jedno- i dwujajowych (badania prowadzili: Hallgren, Zerbin, Rudin).31
Szczególnie rozwijającym się nurtem badań była analiza DNA. Współczesne badania nad genetycznym podłożem dysleksji prowadzone są w 2 nurtach: behawioralno-genetycznym oraz molekularno-genetycznym. Pierwszy porównuje związki między fenotypem, a genotypem w grupie bliźniąt i ich rodzin, natomiast drugi analizuje struktury DNA w poszukiwaniu genów, które związane są z dysleksją. Obecnie już wiadomo, że ma ona podłoże genetyczne i jest dziedziczna. Zmiany jakie zachodzą w centralnym układzie nerwowym są spowodowane zaburzeniami chromosomów: 1,2,3,6,15,18,26.32

Koncepcja hormonalna
Teoria hormonalna dysleksji wywodzi się z teorii Geschwinda. Jako jeden z pierwszych badaczy, uważał, iż hormony są odpowiedzialne za źródło zmienności mózgu. Dostrzegł on rownież współwystępowanie takich czynników jak: trudności w czytaniu i pisaniu, opóźnienie rozwoju mowy, leworęczność.33
Koncepcja ta upatruje przyczynę w niedokształceniu struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu, tzn. zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej (wynika to m.in. z nadprodukcji testosteronu. Wśród osób z dysleksją odnotowuje się więcej przypadków wśród płci męskiej).34 Podwyższone stężenie testosteronu, może powodować rozwojowe zmiany w asymetrii półkul mózgowych (lewa półkula rozwija się wolniej, natomiast dynamicznie prawa. Powoduje to, że dziecko później zaczyna mówić, pojawia się leworęczność lub oburęczność).35

Koncepcja organiczna
Koncepcja organiczna jest obok genetycznej jedną z najstarszych teorii etiologicznych. Teoria ta, główną przyczynę dysleksji upatruje w mikorouszkodzeniu struktury tych okolic mózgu, które są odpowiedzialne za pisanie oraz czytanie. Dużym powodzeniem cieszą się teorie M. Bogdanowicz oraz J. Fenczyn, które mówią o minimalnych uszkodzeniach kory mózgowej w okresie prenatalnym i perinatalnym36 (odpowiedzialne za nie są czynniki patogenne: chemiczne, fizyczne, biologiczne, np. wirusy, choroby zakaźne, niedotlenienie dziecka w czasie porodu, które mają wpływ na centralny układ nerwowy między 16-24 tygodniem ciąży w okresie okołoporodowym).37



Koncepcja opóźnionego rozwoju centralnego układu nerwowego
Koncepcja opóźnionego rozwoju centralnego układu nerwowego, główną przyczynę dysleksji, upatruje w spowolnieniu dojrzewania centralnego układu nerwowego i jego zaburzeniach funkcjonalnych.38 L. Bender wysunęła hipotezę, że dysleksja rozwojowa, to szczególny typ niedojrzałości mózgowej (powoduje to, zwolnienie jego tempa rozwoju). Mogą mieć na to wpływ czynniki patogenne: geny, czynniki, które uszkadzają centralny układ nerwowy, hormony.39

Koncepcja psychodysleksji
Koncepcja psychodysleksji główne przyczyny dysleksji upatruje w zaburzeniach centralnego układu nerwowego. Głównie dominują czynniki patogenne – zaburzenia rozwoju emocjonalnego, w wyniku urazów psychicznych, stresu. Psychodysleksja, to również trudności w czytaniu oraz pisaniu. Jednak bardzo często są one spowodowane zaniedbaniem środowiska, w którym wychowuje się dziecko, błędami dydaktycznymi szkoły.40
J. Ruart, R. Narlian, I. Simon uważają, iż zaburzenia czytania oraz pisania są rezultatem zaburzeń rozwoju uczuciowego dziecka. Bardzo często towarzyszy im nadpobudliwość, blokada emocjonalna, bądź też dochodzi do zaburzeń ruchowych na tle emocjonalnym.41
Psychodysleksja nie jest dysfunkcją stałą, ponieważ powstałe trudności nie są charakterystyczne dla dysleksji.

Najważniejsze patomechanizmy dysleksji rozwojowej

Patomechanizmy dysleksji rozwojowej są przedmiotem licznych kontrowersji, ponieważ brak jest zgody, do tego czy dysleksja jest jednorodnym syndromem.42
W Polsce problemem trudności w uczeniu się zajmowała się H. Spionek. Jej badania wykazały, iż objawy dysleksji zależą m.in. od rodzaju zaburzonych funkcji percepcyjno-motorycznych (wzrokowych, słuchowych czy kinestetyczno-ruchowych) oraz deficytu poszczególnych funkcji.43
Poglądy na temat patomechanizmów dysleksji rozwojowej zmieniały się w historii badań nad dysleksją. Jednak można wyróżnić trzy nurty badań: neuropsychologiczny, psycholingwistyczny oraz socjolingwistyczny.44
Przedstawiciele neuropsychologicznego podejścia w badaniach nad dysleksją zajmują się funkcjonowaniem analizatorów: wzrokowego, słuchowego jak również procesami integracji percepcyjno-motorycznej.45

Zaburzenia analizatora wzrokowego
Przy zaburzeniach analizatora wzrokowego, wyklucza się przede wszystkim wady wzroku, ponieważ wiążą się one z zaburzeniami niektórych funkcji kory mózgowej, czemu towarzyszy osłabiona percepcja obrazów wzrokowych. W rezultacie zaburzenia analizy oraz syntezy wzrokowej, dziecko wadliwie spostrzega oraz odzwierciedla kształt liter, cyfr, pomimo rozumienia znaczenia ich symbolu.46
Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mogą mieć kłopoty w różnicowaniu, zapamiętywaniu liter, figur geometrycznych. Mylą litery o podobnym kształcie graficznym (np. a-o, m-n, u-w, l-t, e-c). Bardzo często opuszczają litery lub cząstki wyrazów, zapominają o pisowni niektórych dużych liter (np. L, Ł, W, F, G). Pojawiają się również problemy z pomijaniem elementów graficznych liter (znaków diakrytycznych: kropek, ogonków, kresek), znaków interpunkcyjnych. Pomimo znajomości zasad i reguł ortograficznych występują liczne błędy ortograficzne.47
W związku z trudnością z rozpoznawaniem przedmiotów na obrazkach, opis ich jest ubogi. Ponadto pojawiają się trudności z rozumieniem przedstawianej treści (dziecko nie zauważa dużej liczby szczegółów).48


Zaburzenia analizatora słuchowego
Prawidłowa percepcja dźwięków jest możliwa tylko wtedy, gdy sprawny jest narząd słuchu (za percepcję dźwięków, odpowiedzialny jest analizator słuchowy). Omawiając zaburzenia percepcji słuchowej, mamy do czynienia z zaburzeniami niektórych funkcji kory mózgowej.49
Dzieci z zaburzoną analizą, syntezą słuchową, mogą prawidłowo słyszeć poszczególne dźwięki, natomiast nie potrafią ich wyróżnić z potoku słów. Zaburzenia w korowym ośrodku słuchowym utrudniają dziecku dokonanie analizy oraz syntezy głoskowej (fonemowej) słów i różnicowanie dźwięków mowy.50
Odrębną właściwością percepcji słuchowej jest zdolność prawidłowego różnicowania dźwięków mowy (zdolność tę, nazywamy słuchem fonematycznym lub fonematyczno-fonetycznym – słuch mowny - jest to zdolność wyodrębniania i identyfikowania dźwięków mowy).51
Zakłócenie korowych funkcji analizatora słuchowego mogą stać się przyczyną opóźnienia rozwoju mowy dziecka (zasób słów jest ubogi, następują zniekształcenia wyrazów mało znanych). Dzieci takie z trudem przyswajają wyrazy dłuższe, często pojawiają się agramatyzmy, występują trudności w formułowaniu wypowiedzi ustnych jak i pisemnych.52
Szczególne trudności w pisaniu ze słuchu, wynikają z kłopotów, które dotyczą prawidłowej analizy dźwiękowej podyktowanych wyrazów. Bardzo często wyrazy zapisane są nieczytelne, pojawiają się trudności w pisaniu wyrazów nieznanych (np. łączenie wyrazów- przyimek+rzeczownik = potstołem zamiast pod stołem), następuje zmiana kolejności wyrazów w zdaniu. Ponadto pojawiają się błędy w pisaniu wyrazów z dwuznakami, grupami spółgłosek, zmiękczeniami przez kreskę i przez „i”, trudności z różnicowaniem wyrazów z i-j, głoskami szumiącymi, syczącymi. Dzieci z zaburzeniami analizatora słuchowego słabo różnicują głoski zbliżone fonetycznie: dźwięczne : bezdźwięczne np. p-b, g-k) oraz nieprawidłowo zapisują wyrazy z samogłoskami nosowymi (np. on, om, en, em).53
Długo utrzymujące się zaburzenia percepcji słuchowej, wady wymowy, mogą spowodować trudności w myśleniu słowno–pojęciowym.54

Zaburzenia analizatora kinetyczno – ruchowego
Warunkiem sprawnego mówienia, czytania, pisania jest rozwój odpowiadającej tym czynnością motoryki. Zaburzeniami w rozwoju motorycznym charakteryzują się mniejszą precyzją ruchów, ich wolniejszym tempem (chodzi tu o motorykę dużą – zaburzenia w funkcjonowaniu dużych grup mięśniowych oraz zaburzenia motoryki małej – mała sprawność manualna).55
Dzieci o obniżonej sprawności manualnej napotykają szczególne trudności podczas przepisywania tekstu (kształty liter są uproszczone, litery są niedokończone w kształcie, pojawiają się krzywe, niekształtne litery, brak wiązania między nimi). Zeszyty sprawiają wrażenie źle utrzymanych z licznymi przekreśleniami oraz poprawieniami.56

Zaburzenia procesu lateralizacji i orientacji przestrzennej
Problemem leworęczności interesują się specjaliści od wielu lat. Prawo- lub leworęczność jest jednym z objawów dominacji u człowieka jednej połowy ciała nad drugą. O stronności człowieka decyduje sprawność wszystkich parzystych narządów, np. ręki, nóg, oczu, uszu.57
Lateralizacja czynności jest związana z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Większość szlaków nerwowych, które wiążą narządy ruchu i zmysłu z mózgiem krzyżuje się. Oznacza to, że drogi nerwowe z prawej strony ciała docierają do lewej półkuli, natomiast z lewej połowy ciała przechodzą do prawej półkuli mózgu. Całkowicie skrzyżowane są drogi ruchowe i czuciowe. W związku z tym czynności ruchowe prawej ręki znajdują się pod kontrolą lewej półkuli mózgu, czyli po przeciwnej stronie osi ciała. Prawa półkula kieruje czynnościami ruchowymi lewej ręki.58
W zależności od siły procesu lateralizacji wyróżniamy dzieci silnie lub słabo zlateralizowane. Natomiast w zależności od strony może być dominacja: jednorodna (prawo lub lewostronna), skrzyżowana lub nieustalona (obustronność).59
W wyniku zaburzeń lateralizacji oraz orientacji przestrzennej dziecko może mieć trudności z rozumieniem sytuacji przedstawionej na obrazku, problemy z określeniem miejsca przedmiotu (nad, obok, w prawo, w lewo). Na skutek mylenia kierunków przestawia oraz opuszcza litery, sylaby, wyrazy. Bardzo często odwraca litery o podobnym kształcie (pojawia się pismo lustrzane), opuszcza je lub dodaje.60

Wyświetleń: 0