Stres jest stanem nierozłącznie związanym z każdym rodzajem aktywności życiowej. Prace nad tym problemem trwają od lat 40 ubiegłego stulecia. Stres określany jest zwykle jako zespół specyficznych i niespecyficznych (uogólnionych) reakcji organizmu na zdarzenia zewnętrzne i wewnętrzne. Powodują one zakłócenia homeostazy, czyli stałych warunków środowiska wewnętrznego.
Najpełniej termin stresu określił J. Reykowski, którego zdaniem stresem określa się obiektywne czynniki, które:
• Zakłócają przebieg aktywności człowieka
• Zagrażają jemu bezpośrednio lub pośrednio temu, co robi
• Narażają go na pozbawienie uznawanej przez niego wartości.
W „Słowniku pedagogicznym” przyjęto stres jako stan organizmu wywołany przez pobudzanie go nieobojętnymi bodźcami – stresorami. H. Selye definiuje stres jako ogólną reakcję organizmu na jakiekolwiek stawiane mu żądanie. To stan organizmu, a nie czynnik, który je wywołuje. T. Kockowski za stres uważa zespół powiązanych procesów w organizmie i systemie nerwowym stanowiącym ogólną reakcję osobnika na działanie bodźców lub trudnych, niezwykłych sytuacji zwanych stresorami.
W zależności od typu działające bodźca wyróżnić można różne rodzaje stresu. Stres fizyczny wyzwalany jest przez bodźce takie jak: ból, zimno, gorąco, unieruchomienie (immobilizacja). Stres umysłowy jest konsekwencją obciążenia pracą umysłową. Stres emocjonalny pojawia się w sytuacjach wywołujących strach, gniew, radość, poczucie zagrożenia utratą pozycji zajmowanej w hierarchii społecznej. Niektóre z tych bodźców mają charakter mieszany. Przykładem może być immobilizacja, która łączy poczucie zagrożenia
i dyskomfort spowodowany unieruchomieniem.
Wszystkie rodzaje stresu są związane z nieprzyjemnymi uczuciami. Stres jest reakcją na zdany egzamin, celującą ocenę z pracy klasowej, czy wygraną na loterii. Stres o wyraźnie negatywnym działaniu przyjęto określać jako distres, natomiast stres wywołujący odczucia pozytywne nazywamy eustresem.
Postępowanie człowieka w sytuacji stresowej przebiega w trzech fazach:
• Faza pobudzenia (mobilizacji) – występuje bezpośrednio po zadziałaniu bodźca
i charakteryzuje się gwałtownym podwyższeniem wydzielania hormonów stresu
i zmianami w funkcjonowaniu poszczególnych układów. Występuje napięcie emocjonalne, które powoduje wzrost intensywności i sprawności procesów poznawczych, nasilenie aktywności wykonawczej. Organizm energiczniej podejmuje walkę z trudnościami. Występuje reakcja obronna w postaci mobilizacji do działania.
• Faza odporności (stopniowego rozstrojenia) – utrzymuje się przy dłuższym działaniu stresora. Odznacza się zaburzeniem homeostazy umożliwiającym dostosowanie się organizmu do sytuacji wymagającej zużycia większej ilości energii. Mogą wystąpić zakłócenia w działaniu, które traci płynność i dokładność, logiczny i sensowny porządek. Uczeń może popełniać błędy w rozwiązywaniu zadań, nie umie skupić uwagi. Nie jest w stanie podjąć właściwej decyzji, gdy ma do wyboru dwa sposoby postępowania.
• Faza wyczerpania (destrukcji) – pojawia się, jeśli koszty przystosowania organizmu do zmienionej sytuacji przekraczają jego możliwości. Charakteryzuje się wyraźnymi zaburzeniami w działaniu, w kierowaniu sobą. W zachowaniu człowieka występuje fałszywe, niecelowe wykonywanie czynności, błędne posługiwanie się narzędziami
i przedmiotami. Utrata orientacji w przebiegu aktualnie wykonywanych czynności
i niemożliwość przewidywania ich dalszego ciągu. Człowiek czuje się zagubiony
i bezradny. Obrazu dopełniają takie sytuacje jak: brak opanowania, wybuchy gniewu, rezygnacja z działań.
Reakcje na stres opisuje się często słowami „walcz, albo uciekaj”, co odzwierciedla fizjologiczny sens zmian zachodzących w funkcjonowaniu organizmu pod wpływem czynników stresogennych.
W warunkach ostrego stresu dochodzi do aktywacji współczulnej gałęzi układu autonomicznego i rdzenia nadnerczy. Wydzielenie adrenaliny i noradrenaliny ułatwia poradzenie sobie z nowym wyzwaniem: zwiększa się ukrwienie mózgu i mięśni, następuje rozszerzenie źrenic, pogłębienie i przyspieszenie oddechu, wzrasta wydzielanie potu zwłaszcza na dłoniach. Warto pamiętać, że osoba pobudzona jest zdolna do fizycznej agresji. Jednocześnie, sytuacji stresowej może towarzyszyć pobudzenie przywspółczulnej części autonomicznego układu nerwowego. Objawami pobudzenia mogą być; zaczerwienie twarzy, obfite wydzielanie śliny, spłycenie oddechu, a nawet mimowolne oddawanie moczu. Aktywacja tej części układu nerwowego wskazuje na brak gotowości do walki bądź ucieczki. Jeśli z przyczyn społecznych nie jest możliwe zachowanie, do którego skłania nas pobudzenie, stan podwyższonej gotowości utrzymuje się nawet wtedy, gdy zniknie bodziec, który sprowokował taka reakcję. W konsekwencji prowadzi do szeregu zaburzeń
w funkcjonowaniu organizmu: nadciśnienia, bezsenność, rozwoju nerwic narządowych (somatyczne objawy działania stresu np. bolący brzuch), autoagresji.
Opisane zmiany nie pozostają bez wpływu na stan zdrowia. Wykazano, ze długotrwały stres emocjonalny prowadzi do wzrostu zapadalności na różne choroby.
Sytuacje stresowe mogą trwać różna długość czasu. Może wystąpić stres doraźny, przewlekły i okresowy. Stres doraźny pojawia się, gdy bodziec pojawia się sporadycznie, na określonym odcinku działania i przemijają. Gdy czynniki stresogenne działają dłuższy czas, systematycznie wywierają nacisk na jednostkę wywołują stres przewlekły. Stres okresowy dotyczy sytuacji zdarzających się co pewien czas np. powtórki materiału, praca klasowa, czy kartkówka.
Stres u dzieci.
Do pewnego czasu uważało się, ze stres dotyka tylko dorosłych. Oto najczęstsze przyczyny stresu u dzieci:
• Wymagania rodziców i szkoły.
Coraz częściej dzieci poddawane są presji osiągnięcia sukcesu. Już na początku kariery edukacyjnej rodzice potrafią wywierać presję np. powinny dobrze się uczyć.
• Zachłanne społeczeństwo.
Siła konsumpcji jest tak duża, że dzieci coraz częściej muszą odpowiadać na pytanie „Mieć, czy być?” Siła reklam, wpływ internetu zachęcają do życia pełnego wygód. Brak możliwości spełnienia oczekiwań rodzi frustrację i złość.
• Wymóg dorosłości.
Zbyt często od dzieci wymaga się dojrzałych reakcji i zachowań. Oczekują, że będą od razu dorosłe i rozsądne. Brak wsparcia ze strony dorosłych powoduje, że są one bardziej narażone na stres.
• Świat budzący lęk.
Dynamiczna warunki na świecie budzi obawy wśród dorosłych. O zmieniającej się rzeczywistości należy z dziećmi rozmawiać. Dzieci często samorzutnie pragną przeciwdziałać przemocy i chronić środowisko.
• Poczucie winy.
Porównywanie dziecka do innych natychmiast budzi poczucie winy. Niszczy samoocenę. Takie proste stwierdzenia, wypowiadane bezmyślnie są przyczyną stresu już u najmłodszych uczniów.
Radzenie sobie ze stresem definiowane jest jako proces ukierunkowany na uporanie się
z wewnętrznymi i zewnętrznymi wymaganiami, postrzeganymi jako nadmiernie obciążające lub przekraczające możliwości dostosowawcze jednostki. Strategie rozwiązywania problemu można podzielić na dwie kategorie. Do pierwszej z nich należą zachowania nastawione na rozwiązanie problemu., do drugiej zachowania, których celem jest jedynie złagodzenie przykrych doznań związanych ze stresem.
Strategie ukierunkowane na rozwiązanie problemu np. walka (zniszczenie zagrożenia), ucieczka (oddalenie się od zagrożenia), negocjacje lub kompromis (osłabienie zagrożenia na drodze porozumienia), zapobieganie powstawaniu stresotwórczej, użyteczne są w odniesieniu do bodźców , na które możemy wywierać bezpośredni wpływ. Podsumowując, wymienione metody radzenia sobie ze stresem jest przekształcenie stresora lub zmiana stosunku do niego poprzez bezpośrednie działanie i czynności zmierzające do rozwiązywania problemu.
Odmiennej strategii wymaga poradzenie sobie z oddziaływaniem stresorów, na które nie mamy bezpośredniego wpływu. W takiej sytuacji wydają się użyteczne zachowania skoncentrowane na kontrolowaniu emocji. Prowadzi to do poprawy samopoczucia, mimo, że nie wpływają na istnienie bodźca. Do zachowań tych należą czynności o orientacji somatycznej (relaksacja, medytacja), czynności o orientacji poznawczej (odwrócenie uwagi przez zajęcie się innym problemem, fantazjowaniem, strategia „pomyślę o tym jutro”), a także nieświadome procesy zniekształcające rzeczywistość (wyparcie). Szczególnie skuteczna metodą radzenia sobie ze stresem jest restrukturyzacja poznawcza polegająca na zmianie sposobu oceniania stresora. Metoda polega na nauczeniu się innego sposobu myślenia
o zagrożeniach lub wyobrażania ich sobie w odmienny sposób. Jeśli stres spowodowany jest niepewnością co do charakteru zagrożenia lub brakiem poczucia kontroli, skutecznym sposobem poradzenia sobie z nim jest dążenie do nadzorowania sytuacji np.; wiem, czego mogę się spodziewać, myślę o zdarzeniu w sposób konstruktywny, wybór postępowania adekwatny do sytuacji, podejmowanie działań, które osłabiają skutki zagrożenia.
Skutki stresu w dzieciństwie.
Dzieci różnie reagują na stres. Jedne dają sobie z nim radę i nie odczuwają dolegliwości psychosomatycznych. U bardziej wrażliwych pojawiają się dolegliwości
z powodu najlżejszego nawet napięcia. Niektóre skarżą się na określone symptomy, inne mogą reagować odczuwając zmęczenie.
Do najczęstszych dolegliwości zaliczyć można: bóle brzucha, jadłowstręt psychiczny, bóle głowy, obgryzanie paznokci, bezsenność, tiki, drgawki.
Należy ustalić przyczynę stresu u dziecka. Postarać się ja zdiagnozować i wspomóc dziecko w prawidłowym rozwoju. Rozmowa pozwala na znalezienie stresogenów w otaczającej rzeczywistości. W ten sposób dowiemy się co je niepokoi, jakie mają lęki i obawy. Jak my wszyscy, także i one potrzebują rozmowy i musi mieć pewność, że może nam zaufać.
Możemy pomóc dziecku w wypracowaniu metody radzenia sobie ze stresem. Mogą być to dodatkowe zajęcia dotyczące rysunku, malowania, czy fotografii, bądź wspólnie spędzony czas.
Ćwiczenia fizyczne są zalecane przez specjalistów jako szczególnie korzystna forma relaksu. Pozwalają pozbyć się tłumionej energii, wzmagają pewność siebie. Nie można spędzić życia na unikaniu stresu. Wielu ludzi odczuwa satysfakcję posługując się stresem dla przezwyciężenia fizycznych, intelektualnych i społecznych wyzwań. Rozwój czyni ludzi zdrowymi, aktywnymi. Ucząc się, jak sprostać nowemu wyzwaniu, a także wyłączyć się, zanim zmusi do tego zmęczenie i wyczerpanie uzyskamy równowagę wewnętrzną.
Bibliografia
1. Baczyńska B. Rakcje na stres. Toruń 2007
2. Kockowski T. :Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1993
3. Reykowski J. Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego Warszawa 1966
4. Seyle H. „ Stres życia” Warszawa 1960
5. Seyle H. „Stres okiełznany” Warszawa 1977

Wyświetleń: 0