Praca w systemie klasowo – lekcyjnym z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze rozpoczynające się w młodszym wieku szkolnym.

Każdy nauczyciel - wychowawca klasy chciałby aby jego wszyscy wychowankowie byli wzorowymi, niesprawiającymi kłopotów wychowawczych uczniami. Jednak w szkole publicznej , klasach najczęściej wielolicznych, mamy do czynienia z wielorakimi deficytami u uczniów , w tym zaburzeniami zachowania .
Zaburzenia zachowania u uczniów najczęściej są powiązane z dodatkowymi deficytami m.in. uogólnionymi trudnościami w nauce czy specyficznymi trudnościami w nauce czytania i pisania jednak nie jest to regułą.
Zacznijmy od tego jak definiujemy trudności wychowawcze i zaburzenia zachowania u dzieci w wieku szkolnym. W jaki sposób je rozpoznajemy i czym różni się zaburzenie od zwykłego nieposłuszeństwa czy braku kulturalnych wzorów zachowania.
Zdaniem Andrzeja Lewickiego „trudności wychowawcze polegają na pewnych sposobach zachowania dzieci, niezgodnych z celem i kierunkiem wychowania” Oczywiście nie chodzi tu o drobne sytuacje, które od czasu do czasu popełnia każde dziecko, lecz o formy zachowania jaskrawo aspołeczne, a przy tym uporczywe i nie poddające się zabiegom wychowawczym.
Halina Spionek natomiast określa mianem trudności wychowawczych „negatywne ze społecznego punktu widzenia formy zachowania, które są wyraźnie sprzeczne z ideałem wychowawczym. Wraz ze zmianami ideału wychowawczego zmieniają się również oceny poszczególnych form zachowania dziecka”.
Trudności wychowawcze to wszelkiego rodzaju czynniki wewnętrzne i zewnętrzne utrudniające prawidłowe zachowania się dzieci. Doprowadzają one do zachowań niezgodnych z obowiązującymi normami współżycia społecznego i do zaburzeń poprawnych układów w stosunkach społecznych, mających ogromny wpływ bezpośredni i pośredni na pozostałych uczniów w klasie.
Dotykamy tym samym definicji zaburzeń zachowania , które w literaturze są określane jako m.in „zachowanie nieadekwatne do sytuacji staje się regułą, a dziecko w różnych sytuacjach
prezentuje stały stereotyp zachowania” - Karasowska. O zaburzeniach
zachowania możemy mówić dopiero wówczas, gdy łamanie norm funkcjonowania
społecznego staje się stałym, niezmiennym modelem zachowania, zwłaszcza jeśli
towarzyszy temu element okrucieństwa. W przypadku dzieci w młodszym wieku szkolnym przed 10. r.ż. można mieć do czynienia z bójkami bądź agresywnymi zachowaniami wobec zwierząt czy innych uczniów w klasie
Martin E.P. Seligman i in. zaburzenia zachowania nazywał destrukcyjnymi i wskazał ich trzy typy:
1. zaburzenia zachowania CD, które charakteryzuje się trwałym zachowaniem, polegającym na pogwałceniu praw innych osób i podstawowych
norm społecznych. dzieci z zaburzeniem zachowania często popadają
w konflikt z prawem, a niektóre z nich stają się przestępcami.
2. zaburzenie opozycyjno-buntownicze ODD, w którym nie dochodzi do
pogwałcenia praw innych, a obejmuje ono brak posłuszeństwa. dzieci pre-
zentują wzorzec zachowań negatywistycznych, wrogich i buntowniczych

3. zespół deficytu uwagi z nadruchliwością ADHD, które charakteryzuje
się impulsywnością, brakiem uwagi i nadpobudliwością. Jest to najczęściej
diagnozowane zaburzenie u dzieci przed rozpoczęciem okresu dojrzewania.

Psychologowie w celu zdiagnozowania dziecka pod kątem zaburzeń zachowania posługują się w praktyce Klasyfikacją zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 . Opisywane poniżej kryteria diagnostyczne należą do kategorii Zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym (F91 – Zaburzenia zachowania).
W Klasyfikacji ICD-10 elementem różnicującym jest wiek wystąpienia zaburzenia, i tak rozpoznajemy postać z początkiem w dzieciństwie, kiedy to trudności
z zachowaniem dziecka rozpoczynają się przed 10 rokiem życia, oraz postać
z początkiem w wieku młodzieńczym, kiedy takie trudności nie występują przed
10 rokiem życia. Wystąpienie zaburzeń przed 10 rokiem życia, rokuje znacznie
gorzej, co w praktyce oznacza mniejszą skuteczność działań terapeutycznych.
Diagnozy najczęściej stawia psycholog lub psychiatra po przeprowadzeniu wnikliwego wywiadu z rodzicami oraz badaniu i obserwacji dziecka. Im wcześniejsze wykrycie zaburzeń zachowania i ich leczenie tym lepsze efekty zapobiegania pogłębianiu się trudności dziecka w środowisku szkolnym i rodzinnym.

Przede wszystkim uczeń powinien być dobrze zdiagnozowany. Im wcześniej dziecko trafia do poradni specjalistycznych tym lepiej zarówno dla dziecka jak i całej rodziny. Zwiększa to w znacznym stopniu szanse na wyprowadzenie dziecka oraz daje szanse na dobre funkcjonowanie w kolejnych etapach życia. Postawienie dobrej diagnozy jest warunkiem zastosowania odpowiedniej dla danego ucznia terapii i pomocy dla samego dziecka jak i ukierunkowania rodziców.
Aby uczeń otrzymał diagnozę zaburzeń zachowania, musi spełniać co najmniej trzy, a w ciągu ostatnich sześciu miesięcy co najmniej jedno z wymienionych
kryteriów.
– agresja wobec ludzi i zwierząt: częste znęcanie się nad innymi, grożenie im
i upokarzanie; częste inicjowanie bójek; używanie broni; okrutne zachowania wobec innych ludzi i wobec zwierząt; kradzieże w obecności ofiary
– niszczenie własności: aktywne działania w celu wywołania pożarów (z zamia-
rem spowodowania poważnych szkód); celowe niszczenie cudzej własności;
– oszustwa i kradzieże: włamywanie się do cudzego mieszkania, samochodu;
częste kłamstwa w celu osiągnięcia dóbr, korzyści lub w celu uniknięcia
wywiązania się z zobowiązań; kradzieże przedmiotów o znacznej wartości
pod nieobecność ich właścicieli;
– poważne naruszanie zasad: późne powroty do domu przez osoby poniżej 13.
r.ż. pomimo zakazu rodziców; ucieczki z domu (rodzinnego bądź z domu
rodziny zastępczej), które miały miejsce co najmniej raz, bez wracania przez
dłuższy czas; częste wagarowanie przed 13 r.ż.;
zaburzenie zachowania może przybierać następujące postaci:
– z początkiem w dzieciństwie – charakterystyczne objawy występują przed
10 r.ż. – często przebiega uporczywie i utrzymuje się do wieku dorosłego
(zwykle występuje u osób płci męskiej, wiąże się z agresją wobec innych
i nieprawidłowymi relacjami rówieśniczymi; często współwystępuje zaburzenie z deficytem uwagi i ADHD oraz inne problemy neurorozwojowe
– z początkiem w wieku dorastania – objawy nie występują przed 10 r.ż. - mniej
zachowań agresywnych i lepsze relacje rówieśnicze niż u osób z początkiem
zaburzeń w dzieciństwie; rzadziej trwa do wieku dorosłego
– z początkiem nieokreślonym – spełnione są kryteria dla rozpoznania zaburzenia, natomiast brakuje wystarczających informacji na temat momentu
wystąpienia pierwszych objawów. Uczniowie z początkiem zaburzeń w dzieciństwie zaczynają wykazywać problemy z zachowaniem już w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym, przyczyn z czasem podnosi się stopień ich ciężkości i częstotliwości.
Mądry i uważny nauczyciel po zauważeniu powtarzających się nieprawidłowości w zachowaniu ucznia, przede wszystkim musi rozmawiać z rodzicami. Należy nakreślić im w jaki sposób dziecko zachowuje się w klasie i w szkole, mówić wprost o własnych obserwacjach i wątpliwościach. Zachowanie wśród rówieśników może w znaczny sposób odbiegać od zachowania w domu , kiedy uczeń nie ma „całej grupy widzów”, dlatego ważny jest kontakt z rodzicami takiego ucznia. Ważne aby rodzic również nie ukrywał nurtujących go zachowań własnego dziecka, co niestety często zdarza się . Z mojej praktyki i obserwacji wynika , że niestety bardzo często rodzice ukrywają przed nauczycielami, specjalistami zachowania własnych dzieci wstydząc się ich, ponieważ nie chcą przyznać się, że w wielu wypadkach nie radzą sobie z własnym dzieckiem. Niestety nie tędy droga. Dłuższe ukrywanie nieprawidłowości w zachowaniu ucznia pogłębia i utrwala takie zachowania.
Po otrzymaniu informacji ważne aby rodzic obserwował własne dziecko, współpracował z wychowawcą , pedagogiem szkolnym i gdy sytuacje powtarzają się udał się z dzieckiem do Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej lub do innych specjalistów jeśli jest to konieczne .
Niestety nadal , niektórzy rodzice nie korzystają z form pomocy zarówno lekarzy neurologów czy psychiatrów dziecięcych a nawet Poradni Pedagogiczno – Psychologicznych, uważając to za wstyd lub żyjąc w przekonaniu „co ludzie powiedzą”, zupełnie niewidząc w tym wszystkim problemów własnego dziecka oraz umiejętnej pomocy sobie jako rodzicowi.

Praca w systemie klasowo – lekcyjnym z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze oczywiście wymaga ogromnych umiejętności nauczyciela zarówno metodycznych, merytorycznych jak i szerokiej wiedzy z zakresu pomocy pedagogiczno – psychologicznej . Uważny nauczyciel dostrzega deficyty u uczniów i podejmuje próby ich korygowania.
Kilka przykładów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi w czasie lekcji.
Przede wszystkim u takich uczniów ustalenie jasnych zasad pracy na lekcji jest bardzo ważne. Zarówno uczniowie w młodszych jak i starszych klasach dobrze działają gdy maja ustalone klarowne dla nich reguły, których się trzymamy wszyscy (w klasie lekcyjnej uczniowie i nauczyciele, w domu i dziecko i rodzice) . Uczeń ma wtedy jasny dla siebie przekaz , że traktujemy się z wzajemnym szacunkiem, nawet jeśli nie potrafi tego przyznać głośno.
Kolejnym ważnym punktem pracy z uczniem jest dostosowanie ilości ćwiczeń w zależności od jego umiejętności w czasie lekcji. Jeśli dziecko pracuje szybciej niż inni w klasie nie każmy mu czekać z kolejnym ćwiczeniem lub miejmy dla niego dodatkowa pracę, dostosowana do jego umiejętności.
Zachowania u ucznia to jego zachowanie a nie poziom wiedzy, o czym niestety niektórzy nauczyciele jakby zapominają, szufladkując takiego ucznia w kategorii słabego . Poziom wiedzy ucznia, jego zdolności wrodzone czy umiejętności nabyte niekoniecznie idą w parze z zaburzeniami zachowania. Zdarza się , że przez pryzmat „niegrzeczności” uznaje się ucznia za mniej zdolnego. Przez podkreślenie jego zdolności w danej dziedzinie dziecko chętniej i lepiej pracuje . Stara się aby otrzymać pochwałę czy dobra ocenę, na której mu zależy.
To, że uczeń przejawia zaburzenia w zachowaniu nie oznacza , że permanentnie tak się zachowuje na lekcjach . Gdy jest widoczna poprawa , podkreślmy to na forum klasowym. Zarówno uczniowie młodsi jak i starsi potrzebują pochwały w swoich działaniach aby mieć motywację. Uczeń musi wiedzieć , że jego dobre działania i zachowania są dostrzegane przez dorosłych .
W klasie nie wyłączajmy go z rożnych funkcji . Funkcja czy to dyżurnego, czy od czasu do czasu lidera małej grupy w czasie pracy w grupach jest jak najbardziej potrzebna . Niech inni uczniowie widza również inne pozytywne role takiego ucznia.
Jeśli u ucznia najczęściej w młodszym wieku szkolnym zdarzają się ataki histerii , nie zawsze natychmiast należy reagować. Czasem należy wnikliwie obserwować sytuację ale ze spokojem pokazać, że nie robi to na nas wielkiego wrażenia , trochę na zasadzie „nie ma widzów, nie ma przedstawienia”, w większości przypadków dziecko po chwili odpuszcza.
W sytuacji agresji czy przemocy fizycznej reagujemy od razu . Zabezpieczamy i niedopuszczamy aby również inni byli poszkodowani. Przede wszystkim niczego nie ustalamy z dzieckiem w czasie jego wybuchów agresji . Dopiero gdy opadną emocje dziecko musi dostać jasny komunikat, że nie akceptujemy przemocy fizycznej w stosunku do innych. Wyciszamy dziecko i ustalamy jak najszybciej spotkanie z pedagogiem szkolnym oraz za każdym razem informujemy rodziców o takich incydentach . Rodzic musi być świadomy zachowań dziecka wśród grupy rówieśniczej a także wiedzieć o częstotliwościach niepożądanych zachowań .
Bardzo pomocna w pracy z uczniem z zaburzeniami zachowania oprócz celowej , przemyślanej pracy na lekcji wszystkich nauczycieli uczących w danej klasie, jest zindywidualizowana ścieżka kształcenia . Pozwala na pracę indywidualna z uczniem ale także nie pozbawia go kontaktu z innymi uczniami i nabywaniu kompetencji społecznych co jest niezwykle ważnym elementem oddziaływań wychowawczych. Zindywidualizowana ścieżka kształcenia pozwala również na odpoczynek i zapewnienie warunków ciszy i skupienia dla pozostałych uczniów w klasie.

To tylko niewielka część zaburzeń zachowania, które zostały przedstawione w dużym skrócie jakie zdarzają się niestety coraz częściej wśród uczniów. Praca z uczniami z zaburzeniami zachowania wymaga ciągłego poszukiwania metod pracy dostosowanych do konkretnego ucznia oraz szerokiej wiedzy merytorycznej nauczycieli .Współpraca rodziców z nauczycielami i pedagogami oraz przekazywanie dobrych wzorców wychowawczych to klucz do dobrego wychowania dzieci i młodzieży.

Przypisy:
Karasowska, A. (2006). Jak wychowywać i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania. Warszawa
Seligman, EP. Walker, E.F. Rosenhan, D.L (2006). Psychopatologia. Poznań
Szwejka, Ł. (2015). Specyfika zaburzeń zachowania u uczniów szkół podstawowych. Społeczeństwo i Rodzina, 43 (i/2015)

Ewa Kasprzyk – nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej i przedszkolnej, terapeuta pedagogiczny w Zespole Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego w Krakowie. Nauczyciel mianowany odbywający staż na stopień awansu zawodowego nauczyciela dyplomowanego.

Wyświetleń: 0