Marta Lachor-Winiarska

Wpływ muzyki na dobór środków wyrazu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży

Spis treści
Abstrakt

ROZDZIAŁ I
DWA ŚWIATY. DŹWIĘK I OBRAZ
1.1. ŚWIAT DŹWIĘKÓW – MUZYKA 1
1.2. ŚWIAT OBRAZÓW – PLASTYKA 5

ROZDZIAŁ II
WYOBRAŹNIA TWÓRCZA
2.1. CHARAKTERYSTYKA POJĘCIA 9
2.2. PRZEJAWY ROZWIJAJĄCEJ SIĘ WYOBRAŹNI 10

ROZDZIAŁ III
METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ WŁASNYCH
3.1. CEL BADAŃ 14
3.2. ZAŁOŻENIE I PROBLEMY BADAWCZE 14
3.2.1. HIPOTEZY BADAWCZE 14
3.3. OPIS EKSPERYMENTU 15
3.3.1. OBSERWACJE ZACHOWAŃ GRUPY BADANYCH UCZNIÓW KLASY V
SZKOŁY PODSTAWOWEJ 15
3.3.2. OBSERWACJE ZACHOWAŃ GRUPY BADANYCH UCZNIÓW KLASY VIII SZKOŁY PODSTAWOWEJ 16
3.3.3. TEREN BADAŃ I OSOBY BADANE

ROZDZIAŁ IV
WPŁYW MUZYKI NA DOBÓR ŚRODKÓW WYRAZU TWÓRCZOŚCI PLASTYCZNEJ DZIECI I MŁODZIEŻY
4.1. WYNIKI BADAŃ
4.2. MUZYKA O CHARAKTERZE RELAKSACYJNO-ODPRĘŻAJĄCYM – PORÓWNANIE WYNIKÓW BADAŃ
4.3. MUZYKA O CHARAKTERZE POBUDZAJĄCYM – PORÓWNANIE WYNIKÓW BADAŃ
4.4. PODSUMOWANIE
4.5. ANEKSY, ZAŁĄCZNIKI
4.6. BIBLIOGRAFIA

ABSTRAKT

Temat: Wpływ muzyki na dobór środków wyrazu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży.

Celem badania będzie stwierdzenie, czy utwory muzyczne jeden o charakterze relaksacyjno-odprężającym, a drugi o charakterze pobudzającym mogą mieć wpływ na twórczość plastyczną uczniów.
Badani będą uczniowie reprezentujący dwie grupy wiekowe, jedna z nich to trzydziestoosobowa grupa dzieci uczęszczających do Szkoły Podstawowej Nr 2 w Imielinie oraz trzydziestoosobowa grupa młodzieży z klas ósmych z tej samej miejscowości. Przedmiotem badań będą prace plastyczne wykonane przez tych uczniów w czasie słuchania muzyki.
Muzyczną inspiracją będą dwa utwory. Pierwszy to relaksacyjno-odprężające Preludium Des-dur, część I Fryderyka Chopina zwana „Preludium deszczowym”, drugi utwór – pobudzający to Etiuda C-dur również Fryderyka Chopina. Przy porównywaniu wykonywanych przez uczniów prac będzie ważnych kilka aspektów takich jak: paleta użytych kolorów (harmonia lub dysonans), ekspresja wykonania, kompozycja oraz inne środki wyrazu takie jak: rodzaj kreski, plamy itd.
Metoda badań będzie polegała na wykonaniu przez obie badane grupy uczniów prac plastycznych inspirowanych dwoma skrajnie różnymi utworami muzycznymi. Same prace plastyczne będą pracami z wyobraźni, ponieważ tylko swobodne i wrażeniowe działanie pozwoli na odczytanie prawdziwych emocji sprowokowanych przez muzykę. Pomocna będzie również krótka ankieta, którą po wykonaniu prac plastycznych wypełni każdy z uczniów.
Zestawienia prac, porównanie określonych aspektów takich jak zastosowany kolor, kompozycja, ekspresja wykonania prac plastycznych oraz odpowiedzi zawarte w ankietach pozwolą na wyciągnięcie wniosków z badań.

Rozdział I. Dwa światy. Dźwięk i obraz.

1.1. Świat dźwięków – muzyka.
Zastanawiające, czym właściwie jest muzyka dla przeciętnego człowieka? Jak ją odbieramy, czy muzyka może kształtować naszą wyobraźnię, budzić emocje? W Encyklopedii Popularnej możemy przeczytać „...Muzyka to sztuka organizacji dźwięków, które w realizacji przebiegają przede wszystkim w czasie, a źródła dźwięku to głos ludzki, instrumenty muzyczne, generatory elektryczne. Współczynniki muzyczne to melodia, rytm, harmonia, dynamika, agogika, artykulacje i kolorystyka. Muzyka może łączyć się ze słowem, przybierając formę utworu wokalnego i wokalno – instrumentalnego, albo z akcja dramatyczną i wizja w utworach scenicznych i filmie lub tańcem i gestem w balecie i pantomimie...”
Trafnie o muzyce pisze G. Kleinen „...Świat muzyki jest światem wewnętrznym, wyobrażeniowym, odrębnym i charakterystycznym dla każdego człowieka. Podstawowym warunkiem dla stworzenia takiego wewnętrznego świata jest skłonność istoty ludzkiej do przypisywania rzeczom i zjawiskom znaczeń symbolicznych...” . Muzyka jest pełna symboli i znaczeń, co w rezultacie czyni ja trudną do odczytania. Muzyka jest wieloznaczna i niedookreślona. Istnieją jednak pewne prawidłowości i reguły odnoszące się do rytmu, tempa, rejestru czy skali. System funkcyjny dur – moll ma również w tym zakresie pewną prawidłowość. Przyjęło się uważać, że skale durowe są radosne i pogodne, a molowe smutne i melancholijne. Tak więc dźwięk durowy jest jasny i wesoły, a molowy miękki i smutny. Rytmy zdecydowane, powtarzające się wywołują uczucie energiczności i powagi, a rytmy płynne – uczucie szczęścia, odprężenia. Jeśli chodzi o linię melodyczną to zstępująca daje nam odczucie odprężenia i pogody, a wstępująca odczucie tajemniczości czasem grozy. Powstaje zatem pytanie, czy ten zbiór dźwięków jakim nazywamy muzykę może kształtować wyobraźnie i postawy twórcze, budować pozytywne emocje? Na temat wychowania przez muzykę napisano już wiele. Swoje opinie i teorie na ten temat prezentowali artyści, uczeni, muzycy, filozofowie. Choć poglądy bywają różne to jedno stwierdzenie jest wspólne, a mianowicie, że muzyka jest bardzo ważna w życiu człowieka. Szczególnie ważna dla dzieci, młodzieży w wieku szkolnym, kiedy możemy ogólnie mówiąc kształtować osobowość młodego człowieka.
Historia idei wychowania muzycznego sięga czasów starożytnych, bogatych w rozliczne myśli mistrzów, Platona , Arystotelesa , którzy muzyce przypisywali wybitny wpływ na charakter człowieka. Równie ważny był to temat dla filozofów średniowiecznych. Poglądy zbliżone do współczesnych to myśli J.J. Rousseau, J.H. Pestalozziego o roli muzyki w życiu i wychowaniu dziecka. Najbliższe są nam jednak myśli twórców ruchu Nowego Wychowania, powstałym pod koniec XIX wieku. Najważniejszym postulatem było podkreślenie roli aktywności i spontanicznej twórczości i wychowaniu. Ruch ten stał się impulsem do teoretycznych i praktycznych poszukiwań programów i metod wychowania w różnych dziedzinach sztuki, w tym muzyki. Przedstawicielami byli wybitni pedagodzy jak: O. Decroly, J. Dewey, A. Ferriere. Ruch miał istotny wpływ na działalność szwajcarskiego muzyka i wybitnego pedagoga – Emila Jacques Dalcroze’a. Stworzył on własną koncepcję wychowania muzycznego, którą nazwał metodą. Program ten składa się z trzech członów. Pierwszy to rytmika i plastyka, drugi – improwizacja, trzecim – solfeż czyli system kształcenia słuchu.
Jacquez Dalcroze nazwał swój program „odnowieniem człowieka za sprawą jego własnej aktywności”. Podkreślał, że przeżycia muzyczne nie są wyłącznie intelektualnej natury, to znaczy nie wynikają wyłącznie ze zrozumienia struktury dźwiękowej utworu. Struktury te działają na zmysły, wprawiając, jak to określał w „wibracje” cały nasz organizm. Od zdolności chwytania wrażeń przez cały system mięśniowo – nerwowy człowieka zależy następnie intensywność reakcji mózgu, a dopiero pełne postrzeżenie i przeżywanie emocjonalne warunkują pełną percepcję muzyki. Pragnął on wychowywać dla muzyki, dla pełnego rozumienia jej piękna, równocześnie jednak w takiej samej mierze poprzez muzykę kształtować ich osobowość. Problemem kształcenia przez muzykę zajmował się również Karol Orff, niemiecki kompozytor i pedagog. Swoje poglądy zaprezentował w Das Schulwerk. Mottem jego programu było: „Jak najwięcej twórczej aktywności, swobody i radości w obcowaniu dziecka z muzyką, jak najbliżej psychiki dziecka i jego muzycznych potrzeb.”
W kilku aspektach program Orffa jest kontynuacją idei Jacquesa Dalcroze’a, np.: wykorzystanie muzyki jako siły kształtującej osobowość człowieka, budzenie twórczego stosunku dziecka do muzyki, łączenie muzyki z ruchem. Nowością w tym programie jest oparcie umuzykalnienia na związku muzyki ze słowem, jego rytmem i tonacją, wprowadzenie prostych instrumentów muzycznych. Bardzo ważne było oparcie praktycznej działalności na szerokim materiale doświadczalnym. Program wychowania muzycznego stworzył również węgierski kompozytor i znawca rodzimego folkloru Zoltan Kodaly. Program ów dotyczył rozwoju muzykalności, jak i wpływu muzyki na rozwój intelektu i całej osobowości młodego człowieka. Zasada programu Kodaly’a jest przekraczanie celów wyłącznie muzycznych i wykorzystanie wychowawczych sił tkwiących w muzyce. Nie możemy zapominać, że wyżej wymienione i podobne programy mogą być realizowane tylko wtedy gdy kształtujemy u dzieci i młodzieży, coś co nazywamy wrażliwością emocjonalną lub uczuciową , wrażliwością estetyczną i artystyczną. Te rodzaje wrażliwości uczestniczą w czymś co możemy z kolei nazwać przeżyciem estetycznym, W. Tatarkiewicz wiąże z ten rodzaj przeżycia z postawą estetyczną, wywołaną obcowaniem z rzeczami pięknymi i ich kontemplacją.
Wielu estetyków, psychologów, teoretyków kultury wypowiada się o muzyce w sposób podobny jak Stanisław Ossowski. . Uważa on, że istnieją dwa typy ekspresji. Za pośrednictwem pierwszego typu artysta może w jakimś indywidualnym i niezwykłym, a jednak zrozumiałym języku przekazywać odbiorcy treści emocjonalne. Ten typ ekspresji reprezentuje przede wszystkim utwory przedstawiające, które przekazują uczucia, myśli i równocześnie wzbudzają stany uczuciowe i przeżycia intelektualne. Drugi typ ekspresji nie przynosi wyraźnych, jednoznacznych treści uczuciowych artysty – na odbiorcę. Natomiast wzbudza stany emocjonalne, spełnia rolę siły emocjonalnej, a nie nosiciela treści. Z rozważań S. Ossowskiego wynika, że dzieła muzyczne alienują się do swojego twórcy i staja się wartościami, w których zawarte są bezosobowe przeżycia, czyli takie treści, które przez Ossowskiego zostają nazwane nastrojami, lecz są to już nastroje osoby kontemplującej. Pozbawienie muzyki funkcji prezentowania konkretnych treści pozostawia jej odbiorcy wielką swobodę przeżywania i interpretacji jak również identyfikowanie się odbiorcy z dziełem. Słuchacz w kontakcie z muzyką przeżywa swoje własne stany uczuciowe, szuka w muzyce siebie, określa siebie i wzbogaca.

1.2 Świat obrazów – plastyka
Dzieci już w pierwszych latach życia, kiedy nie potrafią jeszcze wyrazić swoich myśli i odczuć mową czy pismem, usiłują je wypowiedzieć za pomocą obrazu. Te pierwsze sygnały malarskich dziecięcych wypowiedzi, choć proste w swojej formie to dla nas dorosłych bywają trudne do odczytania. Wypowiedzi te wypływają z głębi dziecięcej jaźni, z podświadomości, a ujawniają się dzięki twórczej aktywności wyobraźni. Malarska wypowiedź dziecka ma swoisty, niepowtarzalny charakter, jest dziecięco naiwna, różni się od malarstwa człowieka dojrzałego, ale zawsze stanowi podobnie jak ta pewną zamknięta całość, której nie można zmieniać, poprawiać czy uzupełniać. Dziecko rysuje i maluje nie dla stworzenia określonej literackiej opowieści. Często w trakcie pracy zmienia intencję narracji z czego wynika, że nie zależy mu na dokładnym przedstawianiu określonych przedmiotów. Rozpoczyna pracę w pewnym wątku tematycznym, znalazłszy się w kręgu magicznego działania form i barw, zostaje pochłonięte przez grę elementów malarskich i rozbudowuje nowe formy, które zjawiły się chociażby przez przypadek. Dochodzi do jednorodnych, zamkniętych całości co jest właściwą treścią jego wysiłków twórczych.
W wypowiedzi dziecka formy malarskie dla nas dorosłych nieudolne i koślawe z powodu nieumiejętności odtwarzania rzeczywistości, ale ono nie kieruje się tendencjami iluzjonistycznymi, a raczej pierwotnymi siłami twórczymi, które pozwalają mu budować swoje własne dzieło sztuki. Twórczość to napięcie emocjonalne dzięki któremu dziecko prowadzi swoje dzieło do końcowej formy. Jest więc w swojej pracy malarskiej typowym twórcą. Wolne od kompleksów, nie ma żadnych uprzedzeń, a także nie posiada dokładnej wiedzy o przedmiotach, pamięta tylko pewne proporcje i cechy charakterystyczne i na tej podstawie określa te przedmioty w swoich obrazach w sposób swobodny i dowolnie uproszczony. Wierzy w prawdziwość swoich malowideł. W jego przekonaniu namalowani ludzie, zwierzęta i rośliny żyją własnym życiem, mimo iż często pod względem budowy i zabarwienia dalekie są od rzeczywistości. „...Dziecko prawdopodobnie odczuwa życie form malarskich i ich działanie jako rzeczywistość. Dzięki temu złudzeniu wierzy w sens swej pracy i to dodaje mu sił do realizacji...” . Wszystkie cechy twórczości dziecka możemy odnaleźć w krótkiej definicji procesu twórczego, którą podaje Stanisław Popek, „ proces twórczy to szereg ukierunkowanych czynności psychicznych i fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych przez podmiot tworzący, w wyniku czego następuje ekspresja własnej osobowości poprzez dokonywanie zabiegu przekształcenia rzeczywistości zewnętrznej i własnego - ja...” . Ogromne zainteresowanie jak również szerokie badanie nad ekspresją i wyobraźnią twórczą dzieci zrodziły się wraz z całym nurtem nowego wychowania. Badania owe ujawniły, że najpowszechniejszym zjawiskiem w spontanicznej i ekspresyjnej działalności dzieci jest, obok zabawy właśnie twórczość plastyczna. Prace plastyczne wykonywane przez dzieci okazały się nie wyczerpanym źródłem wiedzy o ich życiu psychicznym i przeżywanych emocjach. Jak możemy przeczytać w „Badaniach nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej” , historia badań nad plastyka dzieci dzieli się na trzy okresy.
W pierwszym (1885 – 1920) głównym nurtem zainteresowań były problemy formalnej struktury wytworów, dzięki którym ustalono kilka podziałów na fazy i okresy rozwoju rysunkowego dziecka. W okresie drugim (1920 – 1940) badania przebiegały dwoma nurtami. Pierwszy nurt reprezentowany przez C. Burta oraz F. Goodenough, którzy wychodzili z założenia, że rysunki dzieci są objawem rozwoju umysłowego niż estetycznego. Wartości estetyczne dziecięcych były drugorzędne. Zupełnie odmienne problemy były podejmowane przez drugi nurt, którego przedstawicielem był S. Szuman. Badania przez niego prowadzone dotyczyły analizy procesu ich powstawania, a także związków treści i formy z życiem psychicznym małych twórców. Okres trzeci (od 1940 do czasów obecnych) charakteryzuje się kontynuacja badań nad wypowiedzią plastyczną dzieci i młodzieży, poszerzonych o twórczość malarską. Badacze twórczości plastycznej dzieci dzielą wypowiedzi plastyczne w zależności od ich charakteru na dwa okresy: okres ideoplastyki obejmujący przedział wiekowy od 3 do 11, oraz okres fizjoplastyki rozpoczynający się od 11 roku życia i trwający aż po uzyskanie wypowiedzi w pełni dojrzałych. Wspomniany już wcześniej S. Szuman, pisał, że dziecko w okresie ideoplastyki nie rysuje tego co widzi, ale to co wie o otaczającym świecie i jak ten świat przeżywa. Wysoko oceniał plastyczne wypowiedzi dzieci do 10 roku życia ze względu na ich autentyzm, szczerość, oryginalność, formy i zawarte emocje. Według niego twórczość młodzieży, traci już owe spontaniczne pierwiastki. S Szuman w trakcie swoich wnikliwych badań opracował kryteria pozwalające na analizę porównawczą „sztuki dziecka” i sztuki człowieka dorosłego. Uporządkował także poglądy na dynamikę rozwoju wypowiedzi rysunkowej dzieci i młodzieży. Podzielił rozwój twórczości rysunkowej na fazy i okresy, wyróżnił:
1. Okres bazgrołów (ok. 2 – 3 r.ż.) z fazą wstępnego formowania się schematu postaci.
2. Okres schematyczny (ideoplastyka) z czterema fazami:
a) faza głowonogi (ok. 3 – 4 r.ż.)
b) faza głowotułowia (ok. 4 – 5 r.ż.)
c) schematy uproszczone (ok. 5 – 7 r.ż.)
d) schematy wzbogacone (ok. 7 – 12 r.ż.)
3. Okres typu poschematycznego (fizjoplastyka) z fazami
a) realizmu wrażeniowego (ok. 12 – 13 r.ż.)
b) realizmu intelektualnego (ok. 13 – 15 r.ż)

Kontynuatorami poglądów S. Szumana na polskim gruncie byli, np.: W. Okoń, M. Kwiatkowska – Parnowska. Badacze wiele uwagi poświęcają zjawisku kryzysu twórczego, występującego między 11, a 16 rokiem życia. Czas trwania owego kryzysu oraz jego nasilenie zależą oczywiście od indywidualnych cech jednostki, a także środowiska i skuteczności zabiegów przezwyciężających niepowodzenia twórcze. Takie wytwory plastyczne zdradzają wyraźny spadek wartości estetycznych, przejawiających się nawrotem na operowanie sztywnymi schematami, prymitywizmem formy, albo tendencją naturalistyczną. Wytwory takie pozbawione są oryginalności. Następuje ucieczka od tematyki wyobraźni. Młodzież chętniej pracuję w oparciu o modele z natury. Również samo zachowanie podczas pracy ulega zmianie. Tworzenie nie sprawia już radości, pojawia się zniechęcenie, nadmierny krytycyzm, brak odwagi twórczej oraz ogólny spadek zainteresowania pracą twórczą.

Rozdział II. Wyobraźnia twórcza

2.1 Charakterystyka pojęcia.
Wyobraźnia rozumiana jest jako zdolność człowieka, proces albo stan psychiczny. Określając wyobraźnie używa się następujących wyrażeń: wyobraźnia, wyobrażenia ejoletyczne, fantazja, imaginacja, marzenie. Dla uporządkowania przytoczę encyklopedyczne znaczenie pojęcia wyobraźnia. Jest to „...Zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, fantazji, przewidywania, uzupełniania i odtwarzania zdarzeń, przeżyć innych ludzi, sytuacji, itp...”, „...Wyobrażenie zaś to wywołanie w świadomości obrazów przedmiotów i sytuacji, które w danej chwili nie oddziałują na narządy zmysłowe człowieka; opiera się na uprzednio poczynionych spostrzeżeniach i fantazji...”
Według Wincentego Okonia , wyobraźnia jest procesem związanym z tworzeniem nowych wyobrażeń i myśli na podstawie wcześniejszych doświadczeń i wiedzy. Wyróżnia ona wyobrażenia odtwórcze i twórcze. Wyobrażenie odtwórcze łączy się z przypominaniem sobie wcześniejszych doświadczeń i wiąże je ze standardowym funkcjonowaniem każdej jednostki. Wyobrażenie twórcze związane jest z wytwarzaniem nowych informacji, nowych wartości i jakości jako efekt działania aktywnej jednostki. Jest ona zatem strukturalno – funkcjonalnym elementem zdolności twórczych człowieka. Wielu badaczy twierdzi, że wyobraźnia twórcza jest tym samym co zdolności twórcze, a postawę twórczą człowieka cechuje: otwartość, przejawiającą się wrażliwością na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne, chłonność wydarzeń i poglądów, chęć sprawdzenia siebie. Konformizm jest więc zaprzeczeniem twórczej postawy. Filozofowie rozpatrują problem wyobraźni w kontekście poznawania rzeczywistości przez jednostkę. Dla nich wyobraźnia jest elementem poznawania tej rzeczywistości, interesuje ich zatem stosunek wyobraźni do wiedzy, ułatwienia i przeszkody z nią związane. Nieco inne podejście charakteryzuje psychologów. W Słowniku Psychologicznym przy określeniu pojęcia wyobraźni nacisk został położony na jej odtwarzającą funkcję. Uaktywnienie wyobraźni, jak podano, następuje w wyniku zadziałania zróżnicowanych bodźców zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Na skutek świadomej aktywności może dojść do przekształceń i tworzenia nowych wyobrażeń. Przez wyobrażenia rozumie się aktualizację psychiczna przedmiotów, zdarzeń, sytuacji, wcześniej spostrzeganych.
Dla psychologów wyobraźnia jest więc właściwością biorącą udział w procesie percepcji, pamiętania, myślenia oraz funkcjonowania jednostki w otaczającej ją rzeczywistości. Najistotniejsze dla psychologów jest więc rozpoznanie mechanizmów funkcjonowania wyobraźni. Dla pedagogów natomiast w zagadnieniu wyobraźni , ważny jest aspekt wychowawczy i edukacyjny, ponieważ rozwijanie wyobraźni u dzieci skutkuje większą aktywnością ucznia i twórczym zastosowaniem zdobytej przez niego wiedzy.

2.2. Przejawy rozwijającej się wyobraźni.
Wyobraźnia człowieka rozwija się w wyniku mimowolnego i świadomego uczenia się i zdobywania doświadczeń. Szczególnie ważny dla rozwoju wyobraźni jest okres dzieciństwa , kiedy to podczas prostych zabaw kształtują się umiejętności w zakresie tworzenia i transformacji obrazów umysłowych. Podczas zabaw, dzieci najczęściej naśladują sytuacje i zdarzenia ze świata, który je otacza. Naśladowanie to podstawowa forma ich aktywności, jak pisze Jean de la Brugere „...Dzieci mają wyobraźnie i pamięć (a więc to co starcy już utracili) i robią z nich znakomity użytek w swoich igraszkach i wszelkich zabawach. Dzięki pamięci powtarzają to co zasłyszały, odgrywają to co robiono w ich obecności, maja udział we wszystkich zawodach czy to oddając się różnym drobnym robotom, czy też naśladując ruchy rzemieślników. W wyobraźni ucztują, zajadają smakołyki, przenoszą się do pałaców i czarodziejskich zakątków, widzą wspaniałą karetę i liczny orszak, dowodzą wojskiem, wydają bitwy i cieszą się zwycięstwem...” Jednym słowem dzieci umieją być panami swojego losu i twórcami własnego szczęścia, czego potem już nie potrafimy. Wyobraźnia dziecka pracuje więc podobnie jak wyobraźnia artysty, bazując na materiałach zdobytych z rzeczywistości zewnętrznej, które organizuje, porządkuje i przekształca z myślą o realizacji własnego projektu. Jedną z najwcześniejszych form aktywności twórczej dziecka (około drugiego roku życia), jest myślenie animistyczne polegające na przypisywaniu martwym przedmiotom cech, jakie dzieci lub istoty żywe posiadają. Według Elizabeth G. Andrews u dzieci w przedziale wiekowym od trzech i pół roku do czwartego roku życia najbardziej rozwinięta jest personifikacja, której szczytowy rozwój następuje w czwartym i piątym roku życia. Myślenie takie zanika wyraźnie zanika wraz z rozpoczęciem nauki w szkole. Można więc uznać, że myślenie animistyczne jest przejawem wyobraźni i aktywności twórczej w bardzo wczesnym etapie rozwoju ontogenetycznego.
Inny rodzaj aktywności twórczej dzieci to marzenia na jawie. Jest to forma zabawy umysłowej, którą nazywamy tez fantazjowaniem. Marzenia na jawie charakteryzują się tym, że są bardziej subiektywne, a role i postacie odgrywane przez dzieci są wspaniałe i heroiczne. Marzenia na jawie osiągają swój szczyt w okresie pokwitania i przybierają wówczas formę intymnych pragnień i uczuć. Typową formą związaną z wyobraźnią twórczą u małych dzieci są tzw. niewinne kłamstwa, zwane także zmyślaniem. Taką formę aktywności można zauważyć głównie u dzieci pomiędzy czwartym, a piątym rokiem życia. Franciszka Baumgarten twierdzi, że dziecinne kłamstwa są bliźniaczo podobne do zdolności twórczych posiadanych przez pisarzy i poetów, a związane są z rozwijającą się fantazją. Są one bardzo ważnym etapem rozwoju wyobraźni twórczej i pożyteczne byłoby inspirowanie rozwoju tej właściwości u dzieci. Przejawem wyobraźni twórczej czy wczesnej twórczości jest również humor dziecięcy, który możemy rozumieć jako zdolność dostrzegania i wytwarzania sytuacji komicznych. Dziecko musi w związku z tym dostrzegać nowe sposoby łączenia uprzednio przyswojonego materiału w nowe struktury, które posiadają zabawne cechy. Typowymi wytworami dziecięcego humoru są karykaturalne rysunki, naśladowanie mowy, manier, charakterystycznych zachowań lub czynności ludzi i zwierząt, przebieranie się, błaznowanie, nieprzyzwoite opowiadania, złośliwe uwagi, itp.
Dojrzalszą już formą wyobraźni twórczej są opowiadania, które początkowo mają charakter odtwórczy, później natomiast, opowieści staja się bardziej twórcze. Po rozpoczęciu nauki w szkole, dzieci są już w wieku, kiedy potrafią odróżnić rzeczywistość od fantazji. Zaczynają kierować swoja uwagę głównie na zabawy konstrukcyjne, które miały miejsce wcześniej, a mianowicie równolegle z omawianymi już wcześniej formami aktywności twórczej. Zabawy konstrukcyjne polegają na manipulowaniu fizycznymi obiektami. Zaliczyć do nich można: malowanie, rysowanie, lepienie i wydzieranie, układanie, budowanie konstrukcji z klocków, itp. Problem dziecięcej wyobraźni zajmował i zajmuje wielu badaczy, należy tu wymienić nazwiska Stefana Szumana, Theodule Ribot, Lew S. Wygotskiego. Każdy z nich prezentuje swoje poglądy w nieco innym ujęciu. S. Szuman dzieli rozwój dziecka na dwa okresy: wczesnego i drugiego dzieciństwa. Według niego wyobraźnia w okresie wczesnego dzieciństwa jest fantastyczna i nierealna, „...oddala od rzeczywistości i zasłania ją barwną , kolorową zasłoną bajkowych zwidzeń...” W drugim dzieciństwie wyobraźnia ma charakter bardziej obiektywny i realny.
Theodule Ribot uważał, że rozwój wyobraźni u dzieci można podzielić po pierwsze – ze względu na formy ekspresji, po drugie – biorąc pod uwagę uczestniczenie w procesie wyobraźni elementów racjonalnych. Pierwszy podział obejmuje cztery stadia rozwoju, drugi dwa z fazą krytyczną w środku. Zatem rozwój wyobraźni twórczej odbywa się zgodnie z czterema stadiami: pierwszy etap to przejście od wyobraźni biernej do czynnej, drugie stadium pojawia się w formie animizmu, trzecie, które chronologicznie zlewa się z poprzednim to zwiększona aktywność dziecka w zakresie gier. Ostatnie stadium rozwoju wyobraźni następuje około czwartego i piątego roku życia w tym czasie dzieci wykazują zamiłowanie do słowa, uwielbiają słuchać opowiadań i bajek. Zgodnie z drugim podziałem, okres pierwszy obejmuje dzieciństwo i młodość. Charakterystyczne dla wyobraźni tego okresu jest jej duża swoboda i brak pierwiastków racjonalnych. W późniejszym czasie pojawia się refleksja i krytycyzm. Drugi okres związany jest z kształtowaniem się wyobraźni twórczej, jednak u większości osób jak pisze Ribot w tym czasie następuje zanik wyobraźni. W drugiej fazie tego okresu u części osób dochodzi do osiągnięcia pełnej dojrzałości w rozwoju i wyobraźni. Oryginalną koncepcję rozwoju wyobraźni twórczej opracował także Lew S. Wygotski. Uważał, że wyobraźnia jest mentalnym procesem, który rozwija się w wyniku internalizacji zabawy dziecięcej. Twórcza wyobraźnia według tego autora, bierze swój początek w społecznej aktywności dziecka, natomiast jej dojrzewanie do etapu świadomego kierowania procesem myślenia odbywa się za sprawa wewnętrznej mowy, rozwoju myślenia pojęciowego i edukacji szkolnej. Podstawowa różnica między wyobraźnią dziecięcą, a wyobraźnią dorosłych związana jest z ilością doświadczeń. Dzieci jak twierdzi Wygotski mają mniej doświadczeń, a zatem ich wyobraźnia jest uboższa od wyobraźni dorosłych. Teza Wygotskiego jest sprzeczna z twierdzeniem, iż dzieci mają bogata wyobraźnie.

Rozdział III. Metodologiczne podstawy badań własnych

3.1 Cel badań.
Celem badań jest zdiagnozowanie poziomu wrażliwości dzieci i młodzieży na inspiracje muzyczne, którymi są dwa utwory Fryderyka Chopina o diametralnie różnym charakterze. Potwierdzeniem takiej wrażliwości będą prace plastyczne, w którym znajdą wyraz emocje uczniów zilustrowane określonymi środkami wyrazu plastycznego.

3.2 Założenia i problemy badawcze.
Badaniami nad wpływem muzyki na twórczość plastyczną dzieci i młodzieży objęto dwie grupy wiekowe. Pierwsza z nich to uczniowie uczęszczający do V klasy szkoły podstawowej, druga grupa to uczniowie 8 klasy. Jednym z głównych motywów prowadzenia badań była ciekawość dotycząca szeroko rozumianej wrażliwości twórczej dzieci i młodzieży. Chodziło również o uchwycenie generalnych właściwości rozwojowych pod tym względem, a przy tym również różnic indywidualnych. Istotne było także ustalenie, czy użycie określonych środków wyrazu plastycznego uzależnione jest od przynależności do jednej z wymienionych grup wiekowych. Jako środki wyrazu rozumiane są tutaj, np.: użyte kolory, linie, kompozycja i ekspresja wykonania pracy plastycznej.

3.2.1. Hipotezy badawcze.
Można przyjąć hipotezę, że różne rodzaje muzyki znajdą odzwierciedlenie w swobodnej twórczości plastycznej. Pod hasłem różne inspiracje muzyczne kryją się tutaj dwa skrajnie odmienne utwory skomponowane przez Fryderyka Chopina, relaksacyjno – odprężające Preludium Des – dur i pobudzająca Etiuda C – dur. Można przypuszczać więc, że utwór spokojny i odprężający będzie zachęcał do tworzenia prac o stonowanej kolorystyce i statycznej kompozycji. Natomiast utwór pobudzający sprowokuje uczniów do użycia kolorów bardziej nasyconych i dynamicznej kompozycji.

3.3. Opis eksperymentu.
Każda z wymienionych grup została poddana badaniom dwukrotnie. Eksperymentalne sesje odbywały się w ramach lekcji, co z góry zamykało je w 45 minutowych ramach czasowych. Uczniowie proszeni byli o uważne słuchanie utworu muzycznego i zilustrowanie w dowolny i swobodny sposób emocji, uczuć i obrazów powstałych w ich wyobraźni podczas słuchania muzyki. Prace miały być wykonane tylko i wyłącznie z wyobraźni, bez narzucania przez nauczyciela formy wypowiedzi plastycznej. Pierwszą inspiracja muzyczną dla obu badanych grup, było relaksacyjno – odprężające Preludium Des – dur, zwana „Preludium deszczowym”. Drugi utwór – pobudzający to Etiuda C – dur. Uczniowie obu badanych grup wykonywali prace plastyczne farbami wodnymi – plakatowymi lub akwarelowymi. Na zakończenie każdej z eksperymentalnej sesji uczniowie proszeni byli o wypełnienie krótkich ankiet, w których mogli wyrazić swój pogląd na tego typu zadanie, jak również na temat samej muzyki. Badania wykonywane były zgodnie z tygodniowym planem lekcji każdej z grup, co oznacza, że następowały po sobie z kilkudniową przerwą. Czas dzielący jedną lekcję od drugiej pozwolił na częściowe zatarcie w pamięci uczniów uprzednio słuchanego utworu muzycznego. Było to niewątpliwie korzystne dla wyników badań, ponieważ nie następowało zwielokrotnienie nie emocji i wrażeń. Jak również „przenoszenie” odczuć związanych z utworem muzycznym wysłuchanym na drugi słuchany.

3.3.1. Obserwacje zachowań grupy badanych uczniów klasy V szkoły podstawowej.
Podczas pierwszej z eksperymentalnych lekcji uczniowie wysłuchali „Preludium deszczowego” Fryderyka Chopina. Zaskakujące było ich zaangażowanie w sam eksperyment. Chętnie i z dużą uwagą słuchali prezentowanego utworu muzycznego. Przystępowali do pracy w ciszy i skupieniu. Farby mieszane na paletach miękko nakładali pędzlami na kartki w takt muzyki, tworząc obrazy przypominające delikatne, liryczne, czasem smutne pejzaże. Po zakończonej pracy twórczej uczniowie wypełnili ankiety.
W czasie drugiej lekcji uczniowie słuchali utworu muzycznego o charakterze pobudzającym, była to etiuda C – dur Fryderyka Chopina. Uczniowie byli wyraźnie ożywieni i tym razem przystąpili do pracy z zapałem. Tym razem stosowana przez nich gama barw była już inna. Tonacja raczej ciepła, często pojawiał się kolor czerwony. Tematyka była podobna – głównie pejzaże lecz już w bardziej pogodnym nastroju. Często pojawiały się kolorowe kwiaty i abstrakcyjne arabeskowe wzory.
Dopełnieniem prac plastycznych były wypełniona przez uczniów ankiety.

3.3.2. Obserwacje zachowań grupy badanych uczniów klasy 8.
Uczniowie z grupy starszej biorący udział w badaniach również wykazywali duże zainteresowanie eksperymentem. Słuchali muzyki z uwagą, choć niektórzy z nich uważali ja za „nudną” co znalazło potwierdzenie w wypełnionych ankietach. Prace plastyczne uczniów podobnie jak poprzedniej grupy inspirowane „Preludium deszczowym” odznaczały się spokojną raczej ograniczoną gamą barw. W większej części były to prace o charakterze abstrakcyjnym. Podczas słuchania drugiego z utworów Fryderyka Chopina - Etiudy C – dur, młodzież reagowała bardziej entuzjastycznie, co oczywiście znalazło odzwierciedlenie w pracach plastycznych. Kompozycja dynamiczna, żywa kolorystyka, ciepła tonacja i przewaga czerwieni to cechy wykonywanych prac uczniów. Uzupełnieniem były wypełnione ankiety.

3.3.3. Teren badań i osoby badane.
Szkoła, do której uczęszczają badani uczniowie, znajduje się niewielkiej miejscowości o nazwie Imielin. Miasto położone jest w południowej części województwa śląskiego i liczy 7650 mieszkańców. Zajmuje obszar 2.804 ha o bogatej i zróżnicowanej rzeźbie terenu. Północno - wschodnia część miasta to wzniesienie zwane Garbami Imielina, które zbudowane są z wapieni i dolomitów. Południowo – zachodnia część to teren równinny, gdzie znajdują się złoża węgla kamiennego. Charakterystyczne cechy miasta to: jednolita, niska zabudowa zagospodarowana zielenią, wolne tereny niezabudowane, budownictwo jednorodzinne oraz dobrze rozwinięta działalność handlowa, usługowa, ładne tereny rekreacyjne. Przez Imielin przebiega droga krajowa Nr 1 (Cieszyn – Warszawa) oraz autostrada A4. Na terenie miasta działa kilka dużych firm jak również trzy czynne kamieniołomy produkujące kruszywo drogowe. Wielu mieszkańców prowadzi własną małą i średnią działalność gospodarczą. Społeczność miasta Imielin jest bardzo aktywna i zaangażowana w różnego rodzaju inicjatywy. Mieszkańcy bardzo sobie cenią swoją własną, małą Ojczyznę. Kultywują śląskie tradycje, obrzędy, kulturę, jak również gwarę, którą się na co dzień posługują. Dwie instytucje najsilniej skupiają mieszkańców Imielina to Kościół i Szkoła. Rodzice w trosce o wykształcenie swoich dzieci otwarci są na potrzeby Szkoły, sponsorując zakup wyposażenia, pomocy naukowych jak również posiłków dla dzieci. Budynek szkolny staje się więc również miejscem wszelkiego rodzaju imprez kulturalnych, koncertów przedstawień przygotowanych wspólnym wysiłkiem dzieci, nauczycieli i dyrekcji. Z takiego oto środowiska wywodzą się osoby badane.

Rozdział IV Wpływ muzyki na dobór środków wyrazu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży

4.1. Wyniki badań

Wyniki badań na temat: „Wpływ muzyki na dobór środków wyrazu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży”, oparte są ściśle na zestawieniach prac plastycznych wykonanych przez dzieci oraz odpowiedzi zawartych w ankietach.

4.2. Muzyka o charakterze relaksacyjno-odprężającym – porównanie wyników badań.

Zestawienie wyników badań wykazało wyraźna tendencję, z której wynika, że uczniowie słuchający podczas pracy twórczej utworu muzycznego o charakterze relaksacyjno-odprężającym, posługiwali się ściśle określonymi środkami wyrazu. Prace porównywane były pod względem kompozycji, kolorystyki, ekspresji wykonania i linii.
Wśród grupy uczniów młodszych - 26 osób spośród 31 badanych zastosowało kompozycję statyczną co stanowi 84%. Jeśli chodzi o kolorystykę wykonywanych prac, to aż 28 uczniów wybrało stonowaną gamę barw, czyli 90%. W kategorii ekspresja wykonania prace odznaczały się w przewadze, bo w 87% małą ekspresyjnością. Spośród 31 osób badanych 12 wybrało linię łagodną, 5 osób linię o charakterze dynamicznym, a 14 osób nie zastosowało linii malując jedynie plamami barwnymi, co stanowi 45%.
Druga grupa badanych to młodzież z klasy 8. Tutaj aż 21 osób na 29 badanych wybrało kompozycję statyczną (74%). Kolory stonowane zastosowały 23 osoby, czyli 79% badanych. Ekspresja wykonania była mała w 25 pracach, co stanowi 86% ogółu badanych. 17 osób spośród 29 badanych operowało przy malowaniu jedynie plamami barwnymi, bez zastosowania linii, czyli 58%. Linię łagodną można odnaleźć w 11 pracach to stanowi 38% ogółu. Jedna osoba na 29 badanych zastosowała linie dynamiczną.
Uzupełnieniem tego zestawienia były odpowiedzi uczniów na pytania zawarte w ankiecie. Odpowiedzi te pozwalają poznać zdanie uczniów na temat muzyki, której wysłuchali, na temat atmosfery i komfortu pracy.
Zestawienie odpowiedzi udzielonych przez uczniów w ankiecie wyraźnie wskazuje pewne tendencje. Na pytanie 1: Czy podobała Ci się muzyka słuchana podczas lekcji plastyki? Spośród 31 uczniów Szkoły Podstawowej, aż 28 udzieliło odpowiedzi pozytywnej, co stanowi 90%. Natomiast wśród badanych ósmo klasistów 23 udzieliło odpowiedzi TAK na 29 osób badanych, czyli 79%.
Odpowiedzi na pytanie drugie były swoistym sondażem nastroju jaki wywoływała wśród uczniów muzyka, czyli Preludium Des-dur zwane „Preludium deszczowym”. Uczniowie młodsi najczęściej określali ten utwór jako smutny, bo aż 26 osób na 31 badanych, 4 osoby określiły ją jako spokojna i 1 jako nijaką.
Wśród starszych uczniów najczęściej przywoływane było określenie smutne 16 osób i spokojna (13).
Następne, 3 pytanie pozwalało zorientować się jak muzyka zmieniała komfort pracy. Na 31 uczniów młodszych 30 było zdania, że muzyka była pomocna przy pracy. Wśród starszych uczniów, tego zdania było 18 osób na 29 badanych.
W czwartym ostatnim pytaniu zawartym w ankiecie dzieci mogły swobodnie rozwinąć myśl na temat udzielonych odpowiedzi w pytaniu trzecim, tzn. dlaczego muzyka przeszkadzała lub pomagała w pracy. Uczniowie szkoły podstawowej klasy V argumentowali tę odpowiedź między innymi tak: „...muzyka mi pomagała, bo mogłam odczucie związane z nią przenieść na kartkę ...”, „... muzyka nadawała nastrój pracy ...”, „,,, dzięki muzyce mogłem sobie wyobrazić barwy ...”, „... muzyka podpowiadała mi jak malować...”, lub „... mogłem się lepiej skupić na pracy ...”, „... ręka szła za muzyką ...”.
Uczniowie klasy 8 natomiast, którzy uważali, że muzyka była im pomocna rozwijali myśl w ten sposób: „... muzyka mi pomogła, bo wyobrażałam sobie sytuację jaka się w tej muzyce dzieje...”, „... muzyka taka mnie uspokaja i przez to mogę swobodnie malować ...”, „... muzyka skłaniała mnie do refleksji ..”, „.. taka muzyka nasuwa różne ciekawe pomysły ..”. Dla 10 osób z grupy starszych badanych uczniów muzyka była obojętna.

4.3. Muzyka o charakterze pobudzającym – porównanie wyników badań.
Zestawienie wyników badań wyraźnie pokazuje, że uczniowie słuchający podczas pracy twórczej, utworu muzycznego o charakterze pobudzającym czyli Etiudy C-dur Fryderyka Chopina, zastosowali określone środki wyrazy plastycznego. Prace porównywane były pod względem kompozycji, kolorystyki, ekspresji wykonania i linii.
Wśród badanych 32 uczniów klasy V Szkoły Podstawowej kompozycję dynamiczną zastosowało 30 osób, czyli 90% ogółu. Jeśli chodzi o kolorystykę wykonanych przez tych uczniów prac to 31 osób na 32 badane użyły żywej kolorystyki. W kategorii ekspresje wykonane prace odznaczały się w przewadze, bo 94% dużą ekspresywnością. Spośród 32 osób badanych 30 wybrało linię dynamiczną i tylko 2 łagodną.
Druga badana grupa . Spośród 17 badanych wszyscy zastosowali kompozycję dynamiczną. Podobnie jeśli chodzi o kolorystykę, wszystkie prace malowane były żywymi, intensywnymi kolorami. Dużą ekspresję wykonania zastosowało 17 osób na tyleż badanych. Jeśli chodzi o zastosowana linię, to w 16 pracach linia jest dynamiczna.
Uzupełnienie stanowiły odpowiedzi uczniów na pytania zawarte w ankiecie, którą uczniowie wypełniali po skończonej pracy twórczej.
Zestawieni odpowiedzi udzielanych przez uczniów w ankiecie bardzo dobitnie wskazuje pewne tendencje. Na pytanie 1: „Czy podobała Ci się muzyka słuchana podczas lekcji plastyki?" 31 uczniów młodszych spośród 32 badanych odpowiedziała TAK, co oznacza, że generalnie muzyka się podobała. Wśród badanych ósmo-klasistów nie było negatywnej odpowiedzi na to pytanie. Odpowiedzi na pytanie drugie mówią o nastrojach jakie wzbudzała muzyka wśród badanych grup. Utwór o charakterze pobudzającym czyli Etiuda C-dur Fryderyka Chopina określana była przez uczniów szkoły podstawowej klasy V jako wesoła, tak odpowiedziało 100% badanych. Wśród uczniów starszych na 17 osób badanych 16 określiło ją jako wesołą.
Pytanie trzecie pozwalało zorientować się, jak muzyka wpływała na komfort pracy uczniów. Na 32 uczniów młodszych 29 uznało, że muzyka była pomocna przy pracy, dla 3 osób była obojętna. Wśród uczniów starszych 16 osób na 17 badanych również uznało muzykę za pomocną przy pracy.
Czwarty ostatni punkt ankiety to swobodne wypowiedzi, które stanowiły rozwiniecie myśli na temat odpowiedzi udzielonych w pytaniu 3. Uczniowie argumentowali swoje wybory między innymi tak: „... muzyka wprowadzała mnie w pogodny nastrój ...”, „... czułem muzykę całym sobą i przelałem to na papier ...”, „... pomagała mi w wyborze barw i kształtów...”, „... muzyka prowadziła mnie podczas malowania i pomagała mi namalować moje uczucia ...”, albo tak: „... ta muzyka była lepsza niż poprzednia, gdyż była wesoła, a nie smutna ...”. Ta ostatnia z cytowanych odpowiedzi uczniów wykazuje pewną prawidłowość, a mianowicie taką, że uczniowie wolą słuchać muzyki bardziej rytmicznej, pobudzającej niż refleksyjnej i nastrojowej.

4.4. Podsumowanie
Postawione w tytule tej pracy pytanie o wpływ muzyki na dobór środków wyrazu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży pozwalało przypuszczać, a nawet postawić hipotezę o faktycznym wpływie muzyki na twórczość dzieci. Pozostawały jednak nie bezzasadne wątpliwości w tej kwestii. Dzieci i młodzież wychowywane i dorastające w obecnych czasach bombardowana jest agresją płynącą z emitowanych w telewizji programów i filmów, głośną reklamą, jazgotem muzyki, grami komputerowymi, najnowszymi technologiami sieci komórkowych, ogólnie mówiąc cywilizacją. Czy jest w tym wszystkim jeszcze miejsce na chwile skupienia przy dźwiękach pięknych utworów skomponowanych przez Fryderyka Chopina. Wsłuchać się i namalować na kartce papieru swoje wrażenia, emocje, odczucia. Tak można ująć sens przeprowadzonych badań i oto właśnie prosiłam uczniów przed przystąpieniem do pracy. Bez uprzedzania ich o rodzaju słuchanej muzyki i bez sugerowania tematu pracy. Już w trakcie okazało się, że uczniowie doskonale odczytują nastrój i charakter muzyki, której słuchają. Preludium Des-dur jest dla nich mgliste i deszczowe w różnych odcieniach szarości. Gama barw jest ograniczona i z reguły chłodna – zał. 1 i 2 (w sposób ilościowy prezentuje ten problem tabela 3.) Etiuda C-dur otrzymała dynamiczną kompozycję, żywą kolorystykę, tutaj gama barw jest wyraźnie ciepła z dużą ilością czerwieni – zał. 3 i 4. Jeśli poprzednio ilustracje utworu pozbawione były linearyzmu na rzecz swobodnej plamy, tak tutaj przy żywej kolorystyce istnieje dynamiczna linia (stosunki ilościowe użytych środków wyrazu zamieszczone są w tabeli 5.). Analiza wyników przeprowadzonych badań dowodzi niezaprzeczalnie, że dzieci i młodzież posiadają wrodzoną wrażliwość, która niestety z wiekiem zanika. Odpowiedzi zamieszczone w ankietach są potwierdzeniem, że badani doskonale potrafili określić nastrój muzyki. W większości ponadto uznali, że muzyka pomagała im w pracy. Już na koniec wnioskując z przebiegu badania oraz samych wyników widać wyraźnie, że warto zastanowić się (myślę tutaj o nauczycielach wykładających różne przedmioty) nad bardziej interdyscyplinarnym nauczanie. Na łączeniu w logiczne ciągi i skojarzenia pewnych elementów wiedzy. Omawiając dzieło malarskie osadzamy je w pewnym przedziale czasowym czyli można je powiązać z wydarzeniami historycznymi, z literaturą oraz utworami muzycznymi jakie wówczas powstały. Analizując wiersz podczas lekcji języka polskiego możemy słuchać utworu muzycznego stworzonego w tym samym czasie. Przede wszystkim jednak takie zabawy w inspiracje na lekcjach plastyki są dla uczniów bardzo rozwijające i pobudzające wyobraźnię twórczą. W zależności od rodzaju muzyki, lekcja może mieć charakter relaksacyjny, albo być szaloną zabawą z pędzlem w dłoni przy dźwiękach „lotu trzmiela”.

BIBLIOGRAFIA
Encyklopedia Popularna PWN Warszawa 1984.
G. Kleinen, 1991: komputerowa analiza treści obrazów związanych z muzyką.
Platon: Państwo I.I, PWN Warszawa 1958
Arystoteles: Polityka, Ossolineum Wrocław 1953
Maria Przychodzinska – Kaciszak: Muzyka i wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1979.
W. Tatarkiewicz: „Skupienie i marzenie”, Kraków 1959.
S. Ossowski: „U podstaw estetyki”, PWN Warszawa 1958
W. Lam: „Malarstwo dzieci w świetle współczesnych poglądów”, Nasza Księgarnia, Warszawa 1967.
S. Popek: „Psychologiczna analiza wychowawczych wartości procesu kreacji plastycznej. Plastyka w szkole”, nr IX, Warszawa 1975.
B. Hornowski: „Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej”, Ossolineum Wrocław 1970
S. Popek: „Aktywność twórcza dzieci i młodzieży”, Warszawa 1988.
W. Okoń: „Słownik Pedagogiczny”, PWN Warszawa 1984
W. Limont: „Synektyka, a zdolności twórcze”, Toruń 1994.
W. Szewczuk: „Słownik Psychologiczny”, Warszawa 1979.
Jean de la Brugere: „Charaktery czyli obyczaje naszych czasów”; przełożyła Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1965
E.G. Andrews: “The development of imagination in the preschool child”, University Iowa Studies Character
F. Baumgarten: Kłamstwa dzieci i młodzieży, Nasz Księgarnia, Warszawa.
S. Szuman: Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Nasza Księgarnia, Warszawa.

Wyświetleń: 0