FONOGESTY JAKO METODA WSPOMAGAJĄCA ODCZYTYWANIE MOWY Z UST W KSZTAŁCENIU JĘZYKOWYM DZIECI GŁUCHYCH.

1. ZARYS HISTORYCZNY POWSTANIA METODY.

Idea uzupełniania mowy specjalnymi gestami, które mogłyby ułatwić niesłyszącym wzrokowe odbieranie wypowiedzi słownych, czyli odczytywanie mowy z ust jest w surdopedagogice znana od dawna i ciągle aktualna.

W tym kierunku zmierzał już na początku XIX wieku twórca metodyki nauczania głuchych mowy Jan Siestrzyński, który opracował własny system znaków tego rodzaju opartych na wnikliwej obserwacji i analizie ruchów artykulacyjnych narządów mowy w czasie wymawiania poszczególnych liter.

W Danii podobny System Usta-Ręka (Mund-Hand System – MHS) został opracowany przez Georga Forchhammera w 1923 roku, a w Niemczech powstał Manualny System Transmisji Fonemów (PMS) opracowany pod kierunkiem Klausa Schultego w latach 1969-1973. W Belgii powstał Alfabet Kinemów Towarzyszących (AKA) zaprojektowany przez zakonnika Waltera Woutsa w 1976 roku. Metodę francuską opracowała w 1975 roku wybitna ortofonistka Suzanne Borel-Maisonny.

Metoda fonogestów proponuje sposób postępowania zmierzający do tego samego celu. Jest to forma pracy rehabilitacyjnej nad rozwojem oralnego komnikowania się dzieci z głęboko uszkodzonym słuchem i kształcenia ich języka fonicznego. Wzór stanowi metoda znana na świecie pod nazwą Cued Speech (CS), której twórcą jest profesor Uniwersytetu Gallaudeta w Waszyngtonie dr R. Orin Cornett. W roku 1966 opracował on własny system gestów ułatwiających osobom głuchym dokładne odczytywanie mowy z ust w języku angielskim. Metoda ta została zaadaptowana do kilkudziesięciu języków używanych przez duże społeczności na świecie i znana jest w wielu krajach.

Pomysł CS powstał w wyniku poszukiwań sposobów komunikowania się ludzi słyszących z niesłyszącymi i niesłyszących między sobą. Adaptacja CS do języka polskiego jest wynikiem inicjatywy ze strony profesora Tadeusza Gałkowskiego, który od początku lat osiemdziesiątych patronował upowszechnianiu w Polsce nowatorskiej myśli w dziedzinie metod rehabilitacji dzieci z uszkodzonym słuchem. Wymagało to opracowania systemu gestów dla fonetyczno-fonologicznego systemu polszczyzny (K. Krakowiak, 1986, 1990), a także wszechstronnej weryfikacji poprawności jego konstrukcji. Polska wersja CS znacznie różni się od wzoru angielskiego i jego adaptacji do innych języków.

2. KLASYFIKACJA USZKODZEŃ SŁUCHU I PROBLEMY ZWIĄZANE Z ROZWOJEM JĘZYKOWYM DZIECI Z GŁĘBOKO USZKODZONYM SŁUCHEM.

Brak mowy sprawia, że przyczyn tego zaburzenia upatruje się w uszkodzeniu słuchu, co ma niekorzystny wpływ na rozwój psychiczny dziecka.

Za najważniejsze kryteria podziału uszkodzeń słuchu uważa się:
- uszkodzenie części ucha przewodzącej fale akustyczne i zmieniającej je na drgania mechaniczne (niedosłuch przewodzeniowy);
- uszkodzenie części odbierających te drgania i przekształcających je na impulsy nerwowe, a następnie przesyłających do wyższych pięter analizatora (niedosłuch typu odbiorczego – głuchota odbiorcza);
- uszkodzenie obydwu części aparatu słuchowego (głuchota mieszana: przewodzeniowo-odbiorcza);
- uszkodzenie szlaków i ośrodków słuchowych w mózgu (głuchota centralna);
Określenie stopnia uszkodzenia słuchu polega na audiometrycznym ustaleniu stopnia ograniczenia pola słuchowego w porównaniu z polem słuchowym człowieka słyszącego normalnie.

Ze względu na wzajemną relację między rozwojem mowy a czasem,w którym nastąpiło uszkodzenie słuchu odróżnia się trzy typy uszkodzeń:

1. prelingwalne (przed opanowaniem mowy);
2. perilingwalne (w trakcie jej rozwoju);
3. postlingwalne (po jej opanowaniu).

Ustalenie przyczyn uszkodzenia słuchu ma istotne znaczenie ze względu na możliwość zastosowania medycznych metod pracy i rehabilitacji.

Międzynarodowe Biuro Audiofonologii przyjmuje następującą klasyfikację:

1. Słuch normalny – próg niższy niż 20 dB;
2. Upośledzenie słuchu lekkie – próg zawarty pomiędzy 20 a 40 dB;
3. Upośledzenie słuchu umiarkowane (średniego stopnia) próg zawarty pomiędzy 40 a 70 dB,
4. Upośledzenie słuchu poważne – próg zawarty pomiędzy70 a 90 dB;
5. Upośledzenie słuchu głębokie – próg równy lub wyższy od 90 dB;

Obecnie, gdy istnieje możliwość stosowania różnych i coraz doskonalszych protez słuchowych łącznie z implantami słuchowymi granice między poszczególnymi kategoriami uszkodzenia zmieniają się i przesuwają.

Dzieci z uszkodzeniem słuchu lekkim uczą się mowy tak samo jak dzieci dobrze słyszące. Znacznie poważniejsze problemy stają przed dziećmi ze słuchem głęboko uszkodzonym.

Wśród dzieci nie odbierających zupełnie dźwięków językowych bez protezy słuchowej jest bardzo niewielka liczba osób, których mowa rozwija się w tempie i w stopniu odpowiadajacym ich potrzebom psychicznym. Deprywacja w zakresie komunikowania się z najbliższym otoczeniem społecznym oraz w zakresie gromadzenia wiedzy w postaci zakodowanej w języku powoduje, że rozwój psychiczny dziecka zostaje zaburzony i staje się dysharmonijny. Zgodnie z najnowszymi wynikami prac badawczych nad przystosowaniem dzieci i młodzieży głuchej do życia w świecie słyszących należy rozwijać wszystkie środki porozumiewania się, które składają się na komunikację totalną. Język migowy, jak też systemy wspomagające odczytywanie wypowiedzi z ust powinny stać się środkami komunikacji sprzyjającymi rozwojowi dziecka głuchego i procesowi przystosowania.

Rehabilitacja dziecka głuchego polega na wyzwoleniu jego zdolności do komunikowania się, na wyprowadzeniu go ze stanu izolacji przez rozwinięcie jego własnego sposobu odbioru i wytwarzania komunikatów językowych. Wymaga to specjalnej strategii percepcji znaków.

3. STRUKTURA SYSTEMU CUED SPEECH.

Zasada struktury systemu Cued Speech sformułowana została przez R. Orina Cornetta w sposób następujący: “podobnemu na ustach towarzyszy inne na dłoni”.

Podstawą konstrukcji systemu gestów pomocniczych jest system fonologiczny określonego języka w aspekcie charakterystyki wizualnej i artykulacyjnej podstawowych głosek.
Gesty towarzyszą artykulacji dopełniając obrazy widoczne na ustach tak, aby suma informacji dostępnych dla wzroku dawała odbiorcy dogodny dostęp do struktury językowej strumienia mowy. System gestów w oryginalnej wersji Cued Speech stanowi kombinację ośmiu układów palców i czterech ruchów ręki w kierunku umownych punktów zlokalizowanych w pobliżu ust. System gestów ściśle odpowiada systemowi fonetycznemu języka. Układy palców są wykorzystane do uzupełniania wizualnych obrazów specjalnie dobranych spółgłosek, a lokalizacja dłoni – dobranych samogłosek.

4. POLSKA ADAPTACJA CUED SPEECH.

Głównym źródłem trudności polskiej adaptacji Cued Speech jest fakt, że język polski ma bardzo rozbudowaną i nieregularną fleksję (zwłaszcza deklinację). Bogactwo końcówek fleksyjnych sprawia, że osobom niesłyszącym szczególnie trudno jest rozpoznawać różne formy i funkcje tego samego wyrazu. Język polski jest wyjątkowo bogaty w zasób głosek, w tym szczególnie spółgłosek (artykulacja ich nie jest widoczna na zewnątrz) opierających się na subtelnych różnicach brzmienia (np. s-c-ś-ć-z-ź-ż).

Znacznym utrudnieniem pracy nad adaptacją jest również duża liczba i częstość występowania grup spółgłoskowych, mała wyraźność optyczna samogłosek, których artykulacja nie wymaga zdecydowanego spłaszczenia lub zaokrąglenia warg i może odbywać się przy ich układzie neutralnym.

W opracowanej w 1984 roku przez Profesor K. Krakowiak polskiej adaptacji CS przyjęto listę fonemów ustaloną na gruncie fonologii kazańsko-praskiej, na podstawie wymowy południowopolskiej, w której artykulacja spółgłosek zmiękczonych jest synchroniczna, tzn. występują właściwe spółgłoski zmiękczone (p\', b\', m\', f\', v\', k\', g\'). Dodano też samogłoskę y ze względu na cechy odróżniające ją od samogłoski i.

W polskiej adaptacji CS przyjęto jedną zasadę odmienną od oryginalnej angielskiej wersji, a mianowicie: układy palców odpowiadające spółgłoskom, po których nie ma samogłosek (w grupach spółgłoskowych i w wygłosie) są wykonywane w jednej określonej lokacji (z boku twarzy).

Dodatkowego wyjaśnienia wymaga relacja między postacią pisemną wyrazów a ich postacią wymawiania z fonogestami. Pisownia polska opiera się na zasadzie fonetycznej i w dużym stopniu adekwatna jest do wymowy, ale zgodność z wymową nie jest całkowita, gdyż zdarzają się sytuacje gdy jedną głoskę oznaczamy dwiema lub trzema literami, np. rzeka (žeka), szafa (šafa), dzwon (зvon), dzień (зeń), lub dwie głoski następujące po sobie, np. dęby (demby), ząb (zomp) albo też dwie różne głoski w różnych formach tego samego wyrazu oznaczamy tą samą literą, np. sad (sat), sady (sady), śnieg (śńek), śniegu (śńegu).

Opracowanie:
Zofia Drobny

Wyświetleń: 1580