JAK POSTĘPOWAĆ Z DZIECKIEM NADPOBUDLIWYM - PORADY DLA RODZICÓW

Nadpobudliwość psychoruchowa jest zaburzeniem, które od dawna wzbudzało zainteresowanie specjalistów wielu dziedzin: pediatrów, psychiatrów, psychologów, pedagogów. Stanowi więc ona istotny problem teoretyczny i praktyczny.

N a d p o b u d l i w o ś ć jest terminem często stosowanym w opisie dzieci kierowanych do poradni psychologicznych w celu ich zbadania i leczenia. W trakcie indywidualnych badań tych dzieci widać jak różne zaburzenia i nieprawidłowości - zarówno medyczne jak i psychologiczne - kryją się pod tym określeniem. Badania (Kenny i inni 1971) wskazują, że dzieci określane przez otoczenie jako nadpobudliwe nie stanowią w miarę jednolitej grupy. Wśród nich znaczna część to dzieci, które zareagowały zwiększonym niepokojem ruchowym na silny stres środowiskowy, spowodowany zmianą struktury rodziny lub relacji interpersonalnych w niej zachodzących, bądź też nie potrafią sprostać wymaganiom stawianym im w nowych warunkach , w jakich się znalazły. Dzieci te stają się lękliwe, niespokojne, chaotyczne, zachowują się w sposób nieprzemyślany i potrzebują nadzoru oraz kontroli. W grupie dzieci określanych jako nadpobudliwe znajdują się też takie, u których niedostateczna samokontrola wypływa z małych umiejętności wychowawczych ich rodziców. Brak konsekwencji w postępowaniu i wahadłowość wymagań ze strony osób znaczących utrudniają im nabywanie kontroli swojego zachowania.

Pewną część stanowią dzieci, które spostrzegane są jako nadpobudliwe przez tych dorosłych, których męczy żywotność dziecka, siła i spontaniczność jego reakcji, jego zwiększona aktywność, jego dynamizm ruchowy charakterystyczny dla młodszych faz rozwojowych. Wśród dzieci nadpobudliwych znaczną grupę stanowią te , u których w badaniu diagnostycznym stwierdza się oprócz nadmiernej ruchliwości , niepokoju ruchowego pewne zaburzenia sensoryczne lub opóźnienie w rozwoju mowy , drobne objawy neurologiczne, specyficzne trudności w nauce szkolnej i trudności w sferze emocjonalnej.

Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego wyróżnione zostały trzy stopnie zaburzenia: słabe, umiarkowane i duże.
Zaburzenie o słabym nasileniu rozpoznajemy wówczas, gdy jedynie kilka symptomów branych pod uwagę w diagnozie występuje w podwyższonym nasileniu i tylko minimalnie lub wcale nie zaburzają funkcjonowania dziecka w szkole i bliskim otoczeniu.
Zaburzenie o dużym nasileniu rozpoznajemy wówczas, gdy wiele z kryterialnych symptomów jest znacząco nasilonych i ciągle zaburzają one funkcjonowanie dziecka w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej.
Zaburzenie o nasileniu umiarkowanym rozpoznajemy wówczas, gdy występujące u dziecka symptomy tylko w nieznacznym stopniu zaburzają jego funkcjonowanie.

Barkley (1983) proponuje następującą definicję nadpobudliwości:

"Nadpobudliwość psychoruchowa jest rozwojowym zaburzeniem uwagi, kontroli impulsów i zachowania podporządkowanego przyjętym regułom (kompromisowości, samokontroli i umiejętności pokonywania trudności),które pojawia się we wczesnym okresie rozwojowym, jest zdecydowanie chroniczne i trwałe w swej naturze i nie może być przypisane upośledzeniu umysłowemu, głuchocie,ślepocie, znaczącym, neurologicznym uszkodzeniom, czy poważnemu zaburzeniu emocjonalności (psychozie czy autyzmowi)".

Do ujęcia tak określonego syndromu nadpobudliwości Barkley przyjmuje następujące kryteria:
1. Rodzice lub nauczyciele skarżą się na trudności dziecka w koncentracji uwagi, na impulsywność, nadmierną ruchliwość, niecierpliwość i niezdolność do zachowania się w sposób adekwatny do sytuacji.

2. Niewłaściwe zachowanie dziecka jest tak nasilone, że umiejscawia je na dwa odchylenia standardowe poniżej średniej, ustalonej z uwagi na jego wiek i poziom umysłowy (pomiar powinien być dokonany dobrze wystandaryzowanymi skalami ocen przeznaczonymi dla rodziców lub nauczycieli).
3. Rodzice zgłosili , że zachowanie dziecka było niewłaściwe przed ukończeniem 5 roku życia.

4. O chroniczności lub trwałości symptomów zgłaszanych przez rodziców czy nauczycieli mówimy wówczas, gdy występują w przeciągu ostatniego roku u dzieci 6- cio letnich lub młodszych.

5. O uporczywości tych trudności w zachowaniu mówimy wówczas, gdy ujawniają się więcej niż w jednej sytuacji. Większa liczba symptomów pojawiających się w danych sytuacjach umożliwia bardziej szczegółowe poznanie problemów behawioralnych.

6. Dziecko musi mieć iloraz inteligencji co najmniej 70 lub więcej w dobrze wystandaryzowanych testach inteligencji.

7. U dziecka nie obserwuje się objawów autyzmu lub psychozy określonych w DSM III, nie stwierdza się utraty wzroku lub słuchu, opóźnień w rozwoju mowy bądź też poważnych chorób neurologicznych.

Dziecko nadpobudliwe jest przykre, frustruje i sprawia wiele kłopotów innym, głównie rodzicom i nauczycielom, którzy przebywają z nim codziennie dłuższy czas. Z retrospektywnych badań matek dzieci nadpobudliwych wynika, że w pierwszych sześciu miesiącach życia dzieci te potrzebowały znacznie więcej snu, częściej miały kolkę i były bardziej drażliwe niż niemowlęta u których potem nie stwierdzono nadpobudliwości.

Ponadto około 50% badanych matek zgłaszało pewne nieprawidłowości w przebiegu ciąży.
Poziom ogólnej aktywności tych dzieci w okresie przedszkolnym był wysoki i pozwalał prognozować ich nadmierną ruchliwość w okresie szkolnym.

Większość autorów podkreślała, że w zachowaniu tych dzieci dominują: ruchliwość i wysoki poziom ogólnej aktywności, brak posłuszeństwa, trudności w podporządkowaniu się autorytetom. Dzieci takie potrzebują większego nadzoru i kontroli , gdyż są uparte, agresywne i mniej dojrzałe w kontaktach z rodzeństwem i rówieśnikami. Z obserwacji rodziców wynika, że dzieci te częściej ulegają infekcjom, mają większą skłonność do przeziębień, są mniej odporne, mają problemy z apetytem, ich rozwój fizyczny przebiega wolniej i gorzej, a w rozwoju mowy obserwuje się nieprawidłowości.

Brakley uważa,że w populacji dzieci nadpobudliwych nieliczną grupę stanowią te, u których dodatkowo stwierdza się wysoki lęk lub duże napięcie. U tych dzieci już od wczesnych lat obserwuje się pewne nieprawidłowości somatyczne, wyrażające się bólami głowy i żołądka.

Skłonności neuropatyczne mogą się przejawiać w formie ogryzania paznokci, czasami przybierać postać skrajnej bojaźliwości, nieśmiałości, dużej lękliwości. Dzieci te wymagają szczególnej pomocy i dlatego w postępowaniu diagnostycznym należy zwracać szczególną uwagę na wszelkie przejawy niepokoju i lęku oraz na tiki oraz starać się ustalić w miarę rzetelnie ich poziom. W okresie szkolnym do nadmiernej ruchliwości dochodzą różne formy niewłaściwego zachowania w klasie, wzrasta skłonność do kwestionowania autorytetów, czasami do kłamstwa, widoczny jest też brak osiągnięć w nauce. Rodzice dzieci nadpobudliwych psychoruchowo powinni poświęcać takim dzieciom dużo czasu, razem z dzieckiem pracować i odrabiać zadania domowe.

Nauka czytania i pisania dzieci nadpobudliwych wymaga szczególnej uwagi i kontroli od klasy I. Najczęstszym zaleceniem dla udoskonalenia czytania jest skłanianie dzieci do głośnego czytania. Rodzice zmuszają dzieci do czytania na głos wszystkiego, co jest powodem konfliktów. Dziecko należy zachęcić do czytania, czytając ciekawszy fragment. Należy też sprawdzić stopień zrozumienia treści, rozmawiając z nim na ten temat. Dziecku nadpobudliwemu daje to jeszcze tę korzyść, że zmusza je do pozostawania w spokoju przez cały czas, gdy treść czytanki absorbuje je i zaciekawia.

Zabiegiem terapeutycznym w wychowaniu dzieci nadpobudliwych są również zajęcia ręczne. Dziecko powinno w domu ćwiczyć codziennie przez kilka minut pismo. Należy pamiętać, że w czasie ćwiczenia musimy śledzić, co dziecko pisze, aby nie dopuścić do błędu.

W domu powinny one pracować w spokojnych warunkach zapewniających możliwość maksymalnej mobilizacji i skupienia uwagi z uwzględnieniem krótkich przerw poświęconych wypoczynkowi i odprężeniu, a nie wypełnionych masą nowych bodźców pobudzających.

Należy też mieć wgląd na tempo wykonywanej pracy; jedne dzieci pracują bardzo szybko I nieporządnie, niedokładnie, inne natomiast rozwlekają obowiązkowe zajęcia, odrywając się co chwila od nich - co powoduje , że pracują bardzo długo. Lekcje powinny być odrabiane zawsze o tej samej porze, kiedy w domu jest najmniejszy ruch. Po powrocie ze szkoły dziecko powinno odpocząć, po czym zasiadać do lekcji w warunkach spokoju i ciszy. Gdy odrabia lekcje należy je izolować w miarę możliwości od innych domowników. Jeżeli rodzeństwo uczy się przy wspólnym stole , to uczeń nadpobudliwy musi odrabiać lekcje albo przed, albo po pracy rodzeństwa. Można też zrobić mu miejsce w kuchni.

Dzieci nadpobudliwe są nieporządne i na ogół mają wokół siebie wiele przedmiotów zupełnie niepotrzebnych w czasie nauki. Należy dopilnować, aby przy odrabianiu lekcji na stole było to, co służy do pracy. Tak przygotowany uczeń powinien pracować samodzielnie. Nie należy też z dzieckiem siedzieć, bo wtedy mimo woli odpowiadamy na każde jego pytanie.

Rodzice przy najlepszych chęciach nie są przygotowani do prowadzenia zajęć reedukacyjnych i robiąc błędy mogą sprawę pogorszyć. Ponadto dziecko napotykając trudności coraz częściej stawia opór rodzicom niż osobie obcej. Praca z dzieckiem nadpobudliwym powinna być uzgodniona między nauczycielem a rodzicami.

Uczeń nadpobudliwy wychowany przez szkołę i dom w sposób uzgodniony, gdy nie dopuszcza się do tego, aby był przyczyną konfliktu między nauczycielem a rodzicami, może być nie tylko dobrym uczniem czyniącym postępy w nauce, ale również aktywnym członkiem grupy społecznej, jaką jest klasa.

TERAPIA

Podejmując próby właściwego kierowania aktywnością dzieci nadpobudliwych należy pamiętać o kilku zasadach pedagogicznych, nie zawsze jednak respektowanych, które w wychowaniu dziecka nadpobudliwego są szczególnie ważne:
1) cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy.

Uwaga dzieci nadpobudliwych kieruje ich zainteresowania na coraz to nowe tory. Staje się to przyczyną "zapominania", co dzieci uważają za całkowite wytłumaczenie niewypełnienia zadania, a co jest nie do przyjęcia dla dorosłych.

Im bliższy będzie postawiony cel lub termin, tym większa pewność,że polecenie zostanie wykonane, praca zakończona.
2) istotnym warunkiem jest konsekwentne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego przedsięwzięcia.

Rodzice powinni przestrzegać tej zasady od najwcześniejszego wieku dzieci, już wtedy , gdy u małego dziecka zaobserwują tendencję do zbyt częstego porzucania rozpoczętej zabawy na rzecz jakiejś nowej działalności.
3) ważny element wychowania dzieci nadpobudliwych stanowi stała kontrola i przypominanie o przyjętych na siebie zobowiązaniach.

Wdrażanie dziecka do wypełniania obowiązków poprzez samokontrolę i przypominanie może odbywać się w atmosferze pozbawionej napięć emocjonalnych, jako fakt naturalny, nie wywołujący w dziecku lęku i poczucia winy oraz nie powodujący sytuacji konfliktowych.
4) należy pamiętać, iż odległość celów działania, jak i zakres powierzonych obowiązków oraz system kontroli muszą zmieniać się z wiekiem i być dostosowane do możliwości i poziomu rozwoju dziecka.

W wieku przedszkolnym musimy z dzieckiem współdziałać, pomagać a nie tylko kontrolować. W wieku wczesnoszkolnym musimy obserwować przebieg działania i czasem pośpieszyć z pomocą. Im dziecko starsze i lepiej wdrożone do samodzielności, tym bardziej możemy kontrolę rozluźniać. W przypadku dzieci nadpobudliwych rozluźnienie kontroli, rozszerzenie obowiązków i ich terminów musi następować wolniej, gdyż prawidłowe nawyki wytwarzają się u nich trudniej i są mniej trwałe.¹

Od najmłodszych lat dziecka nadpobudliwego należy regulować jego reakcje emocjonalne przez wprowadzenie elementów angażujących funkcje poznawcze.

Może to być w postaci zainteresowania go czymś nowym lub skłonienie do refleksji przez odpowiednie zachowanie dorosłych (np. brak reakcji na wybuch gniewu). Tego rodzaju "trening" stosowany w wychowaniu już bardzo wcześnie musi łączyć się z ogólną spokojną atmosferą w środowisku dziecka, równowagą osób otaczających, czyli ograniczeniem liczby bodźców emocjonalnych.

Dziecku nadpobudliwemu należy zaoszczędzić niepotrzebnych bodźców, lecz nie chronić przed wszelkimi bodźcami, co często przybiera formę ustępliwości, uległości i podporządkowania rodziców impulsywnemu dziecku.²
W sytuacjach trudnych działalność dziecka nadpobudliwego staje się zdezorganizowana, stan pobudzenia wzmaga się. Wymaga ono wtedy podparcia, a nawet pomocy w przezwyciężaniu trudności , tak aby zadanie było wykonane do końca przy zachowaniu względnej równowagi emocjonalnej. Tak więc trzeba stopniować zarówno trudności, jak i zakres działania , w miarę możliwości nie dopuszczając do niepowodzeń, które mogą przekreślić to, co dotychczas zostało uzyskane właściwym postępowaniem.
Należy pamiętać, że większość dzieci nadpobudliwych to dzieci uszkodzone organicznie i że nasze wychowanie ma przeciwdziałać skutkom tych zmian , ma równoważyć funkcje układu nerwowego. Wszelkie drastyczne środki wychowawcze, jak kary fizyczne, izolacja pod zamknięciem, awantury i krzyki dorosłych, długotrwałe dyskusje i walki, jedynie sprawę pogarszają. Należy czuwać nad organizacją pracy dzieci nadpobudliwych. W domu powinny one pracować w spokojnych warunkach zapewniających możliwość maksymalnej mobilizacji i skupienia uwagi z uwzględnieniem krótkich przerw poświęconych wypoczynkowi i odprężeniu, a nie wypełnionych nowymi bodźcami pobudzającymi (np. oglądaniem serialu w telewizji). Należy również mieć wzgląd w tempo wykonywanej pracy.

PROPOZYCJE ĆWICZEŃ

1. Powitanie - "prąd"
2. Baba Jaga - Dzieci rozbiegają się po sali, jedno z nich jest Babą Jagą.
Dotknięcie Baby Jagi powoduje, że dziecko nieruchomieje i tylko przez dotyk innego dziecka można je odczarować.
3. Poruszam się jak... - Dzieci rozchodzą się po sali, a następnie otrzymują instrukcję, aby zaczęły się poruszać:
- stawiając najdłuższe kroki jakie potrafią,
- podskakując na jednej nodze,
- chodząc na czworaka,
- skacząc na obu nogach razem,
- koziołkując (pod warunkiem , że mamy do dyspozycji materac),
- chodząc na piętach,
- chodząc krokiem tanecznym,
- chodząc jak najdziwniejszymi krokami,
- chodząc trzymając się z tyłu za jedną nogę,
- chodząc z dzbanem na głowie,
- chodząc niosąc obiad na tacy,
- chodząc po wąskiej kładce.
4. Strażnicy i przemytnicy - Wybrana osoba jest strażnikiem, ma zawiązane oczy. Jej zadaniem jest nie dopuścić, aby przemytnicy przedostali się na drugą stronę. Przemytnicy muszą tak się poruszać, żeby nie byli usłyszani.
5. Wspólne wstawanie - Dzieci dobierają się parami, odwracają się tyłem do siebie, kucają trzymając się tyłem pod ręce i na hasło razem wstają. Mogą to powtórzyć dwa lub trzy razy zmieniając parę.
6. Rozciąganie - rozluźnianie - Dzieci stają w dowolnym miejscu sali starają się zgodnie z instrukcją rozciągnąć wszystkie części ciała: prostują się rozciągając ręce do góry, na boki, nogi, palce kończyn i głowę, zaś tułów wyginając w różne strony. Następnie robią głęboki skłon rozluźniając ciało, po czym kładą się na podłodze i ćwiczą napinanie i rozluźnianie mięśni. Ćwiczenie powtarzamy.
7. Sięgamy do nieba - Dzieci stają wyprostowane, nogi lekko rozsunięte. Wyciągają ręce mocno przed siebie sięgając wprzód. Następnie sięgają w górę, stopy "wrośnięte" w ziemię, a rękoma muszą dotknąć nieba. Następnie ręce opuszczają wzdłuż ciała sięgają nimi jak najdalej na boki, a na końcu sięgają rękoma jak najniżej w dół. Ćwiczenie kończy się luźnym zwisem tułowia w dół.
Ewentualnie powtarzamy ćwiczenie.
8. Rybacy i rybki - Dzielimy dzieci na dwie grupy: rybaków i rybek. Dzieci stają w rzędach naprzeciwko siebie i na dany znak idą w swoim kierunku. Rybki mają za zadanie przedrzeć się przez sieć rybaków, którzy z kolei starają się nie przepuścić żadnej rybki na drugą stronę sali. Rybki, które nie przedostały się na drugą stronę sali, zostały złowione. Następuje zamiana ról i zabawa toczy się dalej.
9. Kołyska - Dzieci stają w kręgu, jedno kładzie się na ziemi (na materacu lub kocu), a pozostałe razem z prowadzącymi podnoszą leżącego bardzo wolno w górę lekko kołysząc go na boki lub w przód i w tył. Kołysząc podnoszą leżącego do góry, a następnie również bardzo wolno, ciągle kołysząc opuszczają w dół. Prowadzący pilnują przebiegu ćwiczenia tak, aby było wykonane delikatnie i spokojnie.
10. Pożegnanie - "prąd".

¹ H. Nartowska, Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo... ,s. 158- 160.
² H. Nartowska,Dzieci... s. 161.
³ H. Nartowska,Dzieci nadpobudliwe... s. 163- 164.

BIBLIOGRAFIA

1. Czajkowska, K. Herda, Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole. WSiP, Warszawa 1989.
2. Nartowska H. ,Wychowanie dziecka nadpobudliwego. PZWSz, Warszawa 1972.
3. Nartowska H. ,Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia, Warszawa, 1986.
4. Spionek H. Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, PWN, Warszawa 1965.

Opracowanie:
TERESA RADZISZEWSKA

Wyświetleń: 835