Górnośląskie pieśni powstańcze i ich charakterystyka

1. Opracowane zbiory pieśni powstańczych

Z dawien dawna Śląsk był terenem licznych walk zbrojnych. Niejednokrotnie ich przyczyną były prywatne interesy książąt śląskich lub zaborczość sąsiadów. Toczone walki wyzwoleńcze znajdowały odzwierciedlenie w twórczości poetów, a także w samorodnej twórczości szerokich mas ludowych, wyrażającej się w rymach i pieśniach. Dzieje Śląska, okres wielowiekowej niewoli, formy walki ludu z uciskiem narodowym i społecznym uwiecznili z jednej strony w swoich utworach m.in. tacy poeci, jak: Adam Golacjasz, Walenty Rozdzieński, Jerzy Bock, Józef Lompa, Norbert Bończyk, Konstanty Damrot, Juliusz Ligoń, z drugiej strony twórsy ludowi, zwłaszcza pieśń ludowa.

Podtrzymywana przez lud polski na Śląsku idea walki z germanizatorem przerodziła się w czyn zbrojny- trzykrotne zrywy powstańcze ludu śląskiego. Fakty te znalazły odbicie w twórczości ludowej oraz w poetyckim trudzie twórców śląskich okresu plebiscytu i powstań, nawiązujących do haseł i postępowych tradycji poprzedników. Tacy poeci jak: Jan Nikodem Jaroń, Augustyn Świder, Emanuel Imiela stanęli do walki o wyzwolenie Górnego Śląska także z bronią w ręku. O poezji powstań śląskich niemal powszechnie utarła się opinia, że była to twórczość pozbawiona większych aspiracji artystycznych, wychodząca spod piór domorosłych ludowych pisarzy.

Poezja i pieśń powstań śląskich nabrały mocy sakralnej, stając się towarzyszkami oraz współtwórczyniami czynu zbrojnego i ofiary. Pieśń unosiła się ponad powstańczą walką. Poezja ta zamykała w sobie wszystko, co w tego typu twórczości powinno się znaleźć: portret własny i portret wroga, wyznanie wiary narodowe i religijne, zanurzenie w pejzażu, wzruszenie i drwinę. To zawarte zostało w specyficznej formie, w którą wpisana była tradycja, a także odbiorca.

Znane są cztery zbiory śląskich pieśni powstańczych. Najstarszym jest "Śpiewnik powstańczy" z 1921 roku wydany w Katowicach. 60 tekstów zebrał drukarz Jan Eichhorn. Za podstawę wziął wydany przez "Katolika" zbiorek pieśni patriotycznych pt. "Pieśni narodowe" wydany w Bytomiu. Śpiewnik zawiera pieśni ludowe, pieśni o różnej tematyce, pieśni powstańczych jest 12.

Autorem drugiego zbiorku pt. "Pieśni powstańców górnośląskich" jest ksiądz Jan Rzymełka. Śpiewnik ukazał się nakładem Towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich w Krakowie w 1921 roku. Na 15 stronach zawarto "Rotę" oraz 9 pieśni z melodiami.¹

W okresie międzywojennym pieśni powstańcze ukazywały się w ogólnych zbiorach pieśni, przeznaczonych dla młodzieży szkolnej, zespołów śpiewaczych oraz do użytku powszechnego. Pojawiały się również na łamach prasy codziennej, a zwłaszcza czasopism "Powstaniec" i "Powstaniec Śląski", które nawoływały do zbierania pieśni powstańczych. Emanuel Imiela zajmował się ich gromadzeniem. Zbiór jego obejmował ponad sto utworów.

Pierwszą antologię pieśni powstańczych opracował etnomuzykolog Adolf Dygacz. W trakcie swojej działalności folklorystycznej zebrał w latach 1933-1955 około 150 zapisów, wśród których sporo było wariantów tych samych pieśni. Do antologii autor wprowadził zaledwie 40 pozycji. Były to przede wszystkim piesni powstańcze żywotne dotychczas w ludowym repertuarze. Znajduje się wśród nich 9 utworów związanych z I wojną, 8 ilustruje plebiscytowy repertuar, 19 to pieśni powstańcze i wreszcie 4 to pieśni o powstaniach. Autorowi śpiewnika obok dokumentacji naukowej zależało na upowszechnieniu pieśni wśród szerokich mas.²

W 1978 Instytut Śląski wydał "Śpiewnik śląskich pieśni powstańczych" opracowany przez Piotra Świerca. Oprócz melodii powstańczych zaopatrzony jest w materiały pomocnicze: noty dokumentacyjne, które charakteryzują bliżej pieśń, wymieniają autorów, okoliczności powstania utworu, przytaczają odmiany tekstowe, kolejność ogłaszania drukiem, objaśnienia nazwisk, miejscowości i nazw organizacji występujących w tekstach pieśni oraz wybór bibliografii. Wybrano je ze względu na ich bojowy charakter i treść opisującą pewne określone zdarzenia i wypadki historyczne.³

Wyjaśnienie pojęcia: pieśń powstańcza

Pieśń powstańcza to krótki utwór wierszowany, powstały w atmosferze bojowej w bezpośrednim środowisku powstańczym, wyrażający uczucia walczących o swoje prawa i o swoje cele. Nadawały się do śpiewu, często tworzyło się je z myślą o znanych już i śpiewanych powszechnie melodiach.⁴

Pieśń powstańcza zrodziła się samorzutnie w I powstaniu. Takie momenty dziejowe stwarzają też własną poezję, w której nie ma liryzmu i artyzmu, lecz w której żyje dusza ludu, który ją tworzył. Poezję i pieśni I powstania drukował "Powstaniec", który wychodził od 7 października do 23 listopada 1919 roku. Pismo miało krzepić ducha wśród uchodźców i utrzymywać ich w ciągłej atmosferze wytrwania na posterunku. Poezja i pieśń stanowiła przygotowanie śląskiego ludu do pokojowego plebiscytu na rzecz Polski, wyrażała wiarę w jasną przyszłość Śląska.

Inny charakter miał "Powstaniec" z 1921 roku. Wychodził od 7 maja do połowy czerwca 1921 roku, wpierw jako organ grupy Wschód, później jako organ Naczelnego Dowództwa Wojsk Powstańczych. Zebrano w nim teksty głoszące zwycięski pochód naprzód.⁵

2. Sposób powstawania pieśni powstańczej, autorstwo

Bezpośrednie obserwacje, wydarzenia były inspiracją do rodzenia się tekstu, później dobierano melodię lub tworzono nową. Anonimowość autora wynikała z chęci przemawiania do społeczności w imieniu zbiorowości. Pieśń powstańcza to zasadniczo pieśń ludowa. W czasie swej wędrówki od miejscowości do miejscowości niejednokrotnie zmieniała tekst, dodawano nowe zwrotki, wprowadzano drobne zmiany.

Autorzy pochodzili bądź ze Śląska, bądź byli Ślązakami i jedni i drudzy urodzili się po 1870 roku. Większość z nich Śląskiem interesowała się w okresie powstań oraz plebiscytu, wielu z nich po III powstaniu osiadło na Śląsku.⁶ Wśród nazwisk znajdą się: Grim, Imiela, Jaroń, Kraszewski, Jasionowski i Świder. Pisarze górnośląscy od czasów Lompy poczynając, widzieli w swej działalności środek uświadamiania współrodakom odrębności, realizowali zadania dydaktyczne i wychowawcze.

Teksty podpisywano niewiele mówiącymi określeniami np. "Powstaniec", "Powstaniec z Południa", "Wierny Górnoślązak", "Syn ludu Górnego Śląska".

W powstaniach śląskich nie walczyła szlachta, do boju szedł robotnik, hutnik, chłop śląski. To spośród nich wywodzi się najliczniejsza grupa twórców reprezentujących różne grupy zawodowe. Mimo odmienności przekonań politycznych, odrębnych zapatrywań na dobór środków i taktykę walki wszyscy są zgodni co do celu - wyswobodzenia narodowego i społecznego Śląska.⁷

3. Język pieśni, obrazowanie

Język pieśni jest słabo zabarwiony gwarą. Tłumaczy się to w pierwszym rzędzie przeznaczeniem pieśni powstańczej, która miała stać się bliska całemu społeczeństwu, musiała przemawiać językiem jak najbardziej prostym i dla wszystkich zrozumiałym.⁸ Język wroga był wyszydzany z typowo ludowym poczuciem humoru. Występował często w postaci karykaturalnej, bywał deformowany. Owa kompromitacja języka była zarazem kompromitowaniem argumentów za niemieckością Śląska, kompromitowaniem kłamstwa i propagandy wroga.

"Powstańcy to wiara, nadzieja i cud,
Powstańcy to ziarna zagonu,"
(Skończone powstanie)

"Ubodzy powstańcy", "śląscy szeregowcy", "lud śląski", "lud piastowy" to określenia zdominowane ludowością świadomą i dumną. Wymienione zostają nazwy takich zawodów jak: górnik i hutnik a ich wykonawcy charakteryzują się twardością skały, męskim sercem. W tych pieśniach Ślązak to człowiek zaprawiony w walce, zacięty w postanowieniach, sumienny i dokładny w pracy. Ojczyzna dla nich nie jest słowem od święta. Oni nie uznają pustych deklaracji. Wysoko cenią szczerość i odwagę cywilną. Sami nie lubią ujawniać uczuć, ale niewrażliwość jest tylko pozorna, wywołano wielowiekowym przymusem.⁹

Jedną z interesujących cech śląskiej pieśni powstańczej jest stosunek do wroga. Odmalowują one jego zbiorowy portret. Określają go zbitki pojęciowe, które mają nieprzyjaciela ośmieszyć. Zawierają pewien schemat wyobrażeniowy na temat odwiecznego wroga: Krzyżaka i Prusaka. Krzyżak pojawiał się w następujących określeniach: buta krzyżacka, chciwy krzyżacki pies, dość już krzyżackie dławiły nas szpony. Wymiennie z krzyżakiem funkcjonuje Prusak: pruskie zło, dziki Prusak, pyszny Prusak. Trzecia grupa określeń wroga ma charakter imienny. Zwraca się do konkretnych osób, np. często powtarza się zwrot głupi Wiluś.

Ośmieszając i piętnując wrogów, pieśń powstańcza oddała sprawie Górnego Śląska ogromne usługi. Potwierdzała słuszność zrywów wolnościowych jako sprawiedliwy krok ku odzyskaniu dla ludu śląskiego prawa samostanowienia.

4. Pejzaż

W pieśni powstańczej pejzaż stanowi pewna oswojona przestrzeń, która jest krainą matki, ma charakter sielski. Nie ma w niej śladu przemysłowej degradacji, a kopalnia i huta to symbole ciężkiej pracy. Elementami pejzażu jest las, modra toń Odry, żyzne pola, złote słońce, chaty, góry wysokie- nie są to elementy krajobrazu specyficznego dla Śląska. Krajobraz malowany w pieśni i poezji powstańczej był często sielski.¹⁰ Była to przestrzeń najbliższa powstańcom emocjonalnie i topograficznie, przestrzeń widziana jak gdyby z perspektywy dziecka. Tworzy ona małą ojczyznę, wyraźnie zakreśloną przestrzeń, od opolskich pól aż po Brynicę. Są nazwy miast śląskich: Bytom, Rozbark, Gliwice, Rybnik, Racibórz, Olesno, Strzelce Opolskie, Opole, Zaborze, Halemba, Katowice, a także nazwy rzek; Odra, Nysa, Brynica.

Krainę tę ogarnąć można jednym horyzontem; las, rzeka, łąki i chata są autentyczne, można do nich w każdej chwili powrócić. Pierwsza okolica dzieciństwa jest gniazdem, kolebką, bo jest w niej matka.¹¹

"Bogaty w żyzne, pola, łany,
Wsie, miasta, góry, rzeki,
Gdzie szumią bory, pachnie gleba,
Piasta pługiem rżnięta,
Gdzie złote słońce świeci z nieba-
Niech żyje ziemia święta"
("Hymn Górnośląski")

Motyw białego orła pojawia się w pieśni powstańczej często ma symbolizować silny związek ziemi śląskiej z Polską: "zwycięży Orzeł Biały" ("Jak długo w sercach naszych"), "Biały Orle, zostań z nami, Śląsk przed czarnym orłem broń"("Biały orzeł").

Przestrzeń występująca w pieśniach zyskiwała cechy sakralne. Ta śląska kraina, zamknięta w konkretnym czasie, kryła w sobie nie tylko realia pejzażowe, ale również znaki walki.

5. Religijność

Pieśni prezentują religijność ludową i tyrtejską. Wyraża się między innymi nieustannie manifestowanym przekonaniem, że powstańcy wciąż doświadczają Bożej opieki, że zwycięstwo strony polskiej na Śląsku jest sprawą świętą a poczynania wroga są dziełem szatana:

"Nie będziesz Niemcze, miał z nas sług, Tak nam dopomóż Bóg!" ("Rota Górnoślązaków")

Na Śląsku sacrum ma specjalne miejsce przez Boga wybrane-Górę św. Anny:

"Na górze, na świętej staliśmy jak mur" ("Skończone powstanie") Drugim takim miejscem jest Odra, święta rzeka:

"Niech leje się krew czerwona, gorąca,
Niech Odrę zapełni po brzegi"
("Powstańcy")

W tak pojmowanym sacrum mieszczą się także śląskie miasta i wioski, których nazwy tak często w pieśniach się pojawiają. Sakralność przestrzeni jest dodatkowym zabezpieczeniem przed wrogiem, powstańcy są ludem Bożym a cierpienie i krew nie pójdą na marne.¹²

Owo uświęcenie dało poczucie specjalnej misji, skrystalizowało walkę i pracę. Potrzebne było Ślązakom, wzmacniało ich poczucie godności i utwierdzało w przekonaniu o słuszności sprawy, za którą często oddawali życie.

6. Humor w pieśniach

W pieśniach powstańczych natrafiamy na przejawy humoru mimowolnego w formie rubasznej. Miał być formą manifestacji, pożywką psychiczną dla ludzi w depresji, winien deprecjonować wroga, a więc spełniać zadanie dywersyjne. Pełnił funkcję informacyjną, propagandową i psychologiczną.

Funkcja informacyjna wyrażała się głównie w przekazywaniu aktualnych wiadomości, operowaniu faktami i konkretami. Ataki na renegatów i zdrajców zawsze odwoływały się do konkretnych osób: piętnowano w nich np. np. Nieborowskiego, Otto Hórsinga, dr Kurta Urbanka i innych. Ostrzegano w ten sposób przed nimi i odbierano wiarygodność. Charakter propagandowy polegał na opatrywaniu pewnych wydarzeń lapidarnym komentarzem. Wykorzystywano w tym celu np. komizm nazwisk (zwolenników ks. Nieborowskiego nazywano nieboroczkami). Pieśń powstańcza wykorzystywała obiegowe powiedzonka, przysłowia, krótkie i lapidarne, ale śmieszne i łatwe do zapamiętania:¹³

"Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie,
Od Polski dostał szwab po czubie"
("Plebiscytowy alfabet górnośląski")

Wykorzystywanie elementów zabawnych, rubasznych stanowiło zamierzony cel psychologiczny. Uwolnione od lęku było wewnętrznym "zbrojeniem" się do walki. Wróg wydawał się nie być groźnym, lecz nawet śmiesznym. Śmiech aktywizował powstańca, który stawał się poprzez swoją reakcję współtwórcą i uczestnikiem komicznej sytuacji, zaś fakt ten miał określone znaczenie polityczne.

7. Cechy muzyki

Są pośród pieśni powstańczych porywające hymny bojowe, żałobne elegie opłakujące śmierć bohaterów, rzewne pieśni miłosne, tkliwe kołysanki i żartobliwe, mocno kąśliwe satyry polityczne. Twórczy dorobek powstańczy zasilała pieśń wiejska i miejska, wspomagał folklor robotniczy i żołnierski, pieśń patriotyczna i rewolucyjna, wspierała twórczość literacka. Większość cech pieśń powstańcza przejęła z pieśni wiejskiej i robotniczej. Twórcom zależało na szybkim rozpowszechnieniu tekstu, być może pragnęli też ukryć agitacyjne treści polityczne pod melodiami pieśni nie objętych dotychczas policyjnym zakazem. Nowe pieśni tworzono pod różne melodie- ludowe, patriotyczne, rewolucyjne i religijne. Znaczna część pieśni powstała poprzez trawestację znanych tekstów ludowych.¹⁴ Czyniono to poprzez dopisywanie nowej ekspozycji lub nowego zakończenia lub poprzez zmianę okoliczności terenowych. Tak słowa "Głupi Waluś (cesarz), myśloł, że mu byda służyć, pójda sobie do powstania, aż się bydzie kurzyć" - to przeróbka tekstu odnoszącego się do stosunków w Królestwie Polskim: "Polacy, Polacy, coście wy zrobili". Podobnie zaadaptowano pieśń Rajnolda Suchodolskiego "Dalej bracia do bułata" - z okresu powstania listopadowego.

Kadeci, uczestnicy III powstania, na przykład śpiewali o sobie, trawestując słowa znanej piosenki: "Hej, hej ułani na hej, hej kadeci". Chętnie śpiewano polskie piosenki żołnierskie i marszowe: "Wojenko, wojenko...", "Do bytomskich strzelców", "W zielonym gaju liście spadają", " Już zachodzi czerwone słoneczko", "Hej Ślązacy naprzód marsz" - tzw. marsz górnośląskich powstańców, często śpiewany na melodię pieśni "Hej druhowie naprzód marsz".¹⁵ Powszechnie znana była tzw. Rota Górnośląska. Autorem tekstu był Jan Nikodem Jaroń, a kompozytorem Feliks Nowowiejski. Równie często rozbrzmiewała wówczas z nowymi tekstami melodia Marsylianki i pieśni rewolucyjnej "Gdy naród do boju". Autorką pieśni "Chcą sprzedać kraj nasz dyplomaci" jest Olga Zarzycka-Ręgowiczowa. Pieśń jest protestem ludu śląskiego przeciwko knowaniom dyplomatów.

Odwoływano się także do czeskich melodii z okresu I wojny światowej. Wśród szeregów powstańczych rozbrzmiewała również melodia rosyjskiej pieśni ludowej "Wołga, Wołga". Hymnem powstańców śląskich była pieśń "Powstańcy naprzód" autorstwa Emanuela Imieli, melodię ułożył Tadeusz Saloni. Tekst powstał w 1919 roku. Aż do plebiscytu i powstań śląskich hymnem ludu śląskiego była pieśń z tekstem ks. Józefa Gregora "Długo Śląsk nasz ukochany" z melodią hymnu narodowego. Na melodię "Jeszcze Polska nie zginęła" śpiewano jeszcze inną pieśń do słów Bronisława Koraszewskiego- "Jeszcze nasza wiara słynie". Stosunkowo rzadko pojawiają się wśród pieśni teksty i melodie oryginalne, jak np. "Poszli wszyscy na powstanie", "Czemu płaczesz ty powstańcze", "Już plebiscyt tu nadchodzi".

Treścią tych piosenek jest odjazd powstańców na wojnę i rozpacz i ból pozostałej rodziny na wiadomość o śmierci żołnierza. W wielu utworach przewija się motyw dziewczyny, którą porzuca kochanek, idący walczyć o wolność, nierzadko biegnie myśl utrudzonego powstańca ku niej, która "siedzi sobie na białym stołeczku i wyszywa polskie orły".¹⁶ Motyw i treść piosenki wzięte zostały ze znanej powszechnie w całej Polsce piosenki ludowej o Jasienku, co nie wrócił z wojny, a znakiem jego śmierci stał się konik okryty żałobą. Miłosny motyw ogólnopolski rozszerza się i pogłębia w śląskiej piosence powstańczej o treści patriotycznej, a śląski koloryt historyczny występuje tu wyraźnie:

"Zabili, zabili pruscy wojownicy
I pochowali go i pochowali go
Na śląskiej granicy"
("Do Bytomskich Strzelców") Piosenki mówiące o czynie zbrojnym dał im towarzysz od młota i karabinu, Augustyn Świder, robotnik pochodzący z Lipin. "Pieśń organizatorka wysiłku zbiorowego" - tak określił taką sytuację Julian Krzyżanowski - unosiła się ponad powstańczą walką.

8. Pieśń w świadomości następnych pokoleń mieszkających na Górnym Śląsku

Po odzyskaniu niepodległości wiele śląskich pieśni powstańczych doczekało się artystycznych opracowań na chóry i zespoły orkiestrowe. "Szlak powstańców śląskich" obejmuje takie utwory jak: "Znam ja jeden śliczny zamek", "Tam do Odry, tam od Warty", Czemu płaczesz ty powstańcze", "Do Bytomskich Strzelców" i "Ten dwudziesty pierwszy roczek". Natomiast we "Wiązance śląskich melodii powstańczych" i "Powstańczym kroku" znalazły się: "Od Bytomia bita droga", "Ten dwudziesty pierwszy roczek", "Już zachodzi czerwone słoneczko".¹⁷

Motywy powstańcze nie zniknęły wraz z zakończeniem walk. Na Śląsku Opolskim wystąpił z patriotyczną liryką Edmund Osmańczyk. Również Teresa Odrzańska (pseud. Apolonia Fojcik) uprawiała poezję zaangażowaną. Odżyły w twórczości okresu II wojny i okupacji powstańcze motywy. Śląska pieśń powstańcza zdobyła sobie prawo obywatelstwa w polskiej twórczości samorodnej. Znajomość tekstów przechodzi z pokolenia na pokolenie i pełni ważną rolę wychowawczą. Mimo że ich treść traci swą aktualność, to odzwierciedlają one warunki życia i walki szerokich rzesz ludu na danym etapie rozwoju historycznego. Niestety najmłodsze pokolenie nie zna pieśni powstańczych prawie w ogóle. Niektórzy zetknęli się z nimi w czasie uroczystości szkolnych.


¹ Pieśni powstańców górnośląskich, zebrał Jan Rzymełka, Kraków 1921, s.2.
² Encyklopedia Powstań Śląskich, Opole 1984, s. 72.
³ Śląskie pieśni powstańcze, oprac P.Świerc, Opole 1978, s.8.
⁴ O. Ręgorowiczowa, Twórczość literacka w okresie plebiscytu i powstań śląskich, "Strażnica Zachodnia" 1931, s.491.
⁵ Tamże, s. 502-503.
⁶ J.Ligęza, Rodowód pieśni powstańczych, " Zeszyty Gliwickie" 1967, s. 13.
⁷ Świerc,P. Pieśń polska na Opolszczyźnie do 1945 roku, Opole 1969..
⁸ K. Heska-Kwaśniewicz, Poezja powstań śląskich, "Wszechnica Górnośląska", Katowice 1992, s. 102.
⁹ A. Jesionowski, Plebiscyt i powstania śląskie w polskiej literaturze pięknej, Wrocław 1938, s.46.
¹⁰ Świerc, op. cit,s.11
¹¹ A. Kossakowska, Mit ojczyzny w polskiej publicystyce górnośląskiej w okresie powstań i plebiscytu, "Kwartalnik Opolski" 1982, nr2, s.19-20.
¹² Heska- Kwaśniewicz.,Poezja powstań śląskich, "Wszechnica Górnośląska", Katowice 1992, s. 96-97.
¹³ W. Lubas, Wokół tradycji poezji i satyry powstań śląskich, "Zaranie Śląskie" 1972, z. 3,s.19.
¹⁴ Dygacz A., Pieśni ludowe miasta Katowic, Katowice 1987 s.11.
¹⁵ Ręgowiczowa, Twórczosć literacka w okresie plebiscytu i powstań śląskich, "Strażnica Zachodnia. 496-497.
¹⁶ Bednorz, O poezji i pieśni powstańczej, "Powstaniec" 1938, nr 18,s.4.
¹⁷ Świerc, op. cit., s.14.

Opracowanie:
Weronika Gorka

Wyświetleń: 3704