Schemat człowieka w pracach plastycznych dzieci w pierwszych klasach szkoły podstawowej.

Wstęp

I. Aktywność twórcza dziecka młodszoszkolnego a rozwój emocjonalny i
umysłowy.


II. Okres schematu jako jeden z etapów rozwoju w twórczości plastycznej
dziecka.
1. Ogólne cechy okresu schematycznego
2. Wpływ obiektywnych wartości na schemat postaci ludzkiej w twórczości plastycznej.
3. Wpływ nauczyciela na rozwój schematu postaci ludzkiej.

III. Bibliografia.

Wstęp

Niniejsza praca ma na celu przedstawienie rozwoju schematu postaci ludzkiej w pracach plastycznych dzieci w młodszym wieku szkolnym. Postać ludzka jest najciekawszym tematem dla wielu malarzy, gdyż każda obserwowana postać jest inna, ciekawsza, swoista.

Dziecko w początkowych fazach rozwoju swej osobowości uczy się dostrzegania tych różnic oraz poznaje pojęcia, że prawdziwe wartości tkwią w tym co najcenniejsze w jednostce ludzkiej. Wypowiadanie artystyczne podlega rozwojowi i jest odzwierciedleniem psychiki dziecięcej. W pracach twórczych dziecko wyraża swe myśli, uczucia, zainteresowania oraz wiedzę o otoczeniu. Szkoła zapewniając dziecku warunki do stałego tworzenia opartego na wiedzy, którą aktualnie posiada, stwarza najlepsze warunki rozwoju jego przyszłej aktywności twórczej. W każdej klasie szkolnej winno się zachęcać uczniów do akcentowania ich artystycznych prób i pomagać dzieciom w znalezieniu sposobów wyrażania swych uczuć, przeżyć i własnej wrażliwości artystycznej.

Opowiadanie rysunkiem o człowieku jest piękne, pozwala odkryć wnętrze w stosunku do drugiego człowieka. W procesie kształcenia najważniejszym składnikiem jest dziecko, dziecko które jest wrażliwe, odczuwa, kocha nienawidzi. Z tym dzieckiem człowiekiem mówimy o drugim człowieku.

W niniejszej pracy przeprowadzono obserwację nad kształtowaniem się schematu postaci ludzkiej, oraz na wyrażaniu w indywidualny sposób samego siebie, co jest dla dziecka tym, czym dla artysty jest własna twórczość.

I. Aktywność twórcza dziecka młodszoszkolnego a rozwój
emocjonalny i umysłowy.


Dziecko od pierwszych lat życia, nie umiejąc swych myśli i odczuć wyrazić mową czy pismem, usiłuje je wypowiadać za pomocą rysunku. Proste, naiwne wypowiedzi plastyczne dziecka są pełne wyrazu i posiadają swój niepowtarzalny urok. Dziecko nie zna i nie może znać praw kompozycji, nie buduje obrazów w oparciu o prawidła rysunkowe czy malarskie, lecz realizuje je w sposób odruchowy, prosty w oparciu o intensywną koncepcję psychiczną.¹

Dziecko bawi się powstawaniem nowych form i barw, pasjonuje je proces tworzenia, dzięki któremu powstaje coś zaskakującego, coś co powstaje z odruchu, instynktownie i podświadomie. Notuje w "języku plastycznym" z dużą swobodą tylko zapamiętaną część zjawiska, przeżywając podczas tego radość twórczą, która je pobudza do dalszej zabawy formami i barwami. Rysunek dziecka jest wyrazem jego przeżyć i wiedzy o świecie.

Dzieci całego świata rysują jednakowo, ich schematy rysunkowe nie różnią się niczym zasadniczym. Procesy ekspresji (uzewnętrzniania) i percepcji (pojmowania świata) to dwie zasadnicze formuły aktywności dzieci, bardzo ważne z punktu widzenia wychowawczego i społecznego. Ekspresja jest jednocześnie wyjściem ku światu, ku ludziom. Percepcja jest sposobem przyjmowania świata konkretnego i zewnętrznego. Dziecko elementy świata materialnego i społecznego przyjmuje, lecz przetwarza je w sposób indywidualny. W wyniku tych procesów wzajemnie zależnych i uzupełniających się, dokonuje się rozwój - samorealizacja człowieka.²

Ekspresja spełnia bardzo ważną rolę osobistą w życiu dziecka. Jest ona pokrewna zabawie, a z drugiej strony daje o sobie znać w twórczości i dziełach sztuki.

W życiu dziecka zabawa pełni rolę zasadniczą, jest pełną formą aktywności. Jest pracą i nauką, środkiem wychowawczym i przyjemnością, twórczością i sportowym wysiłkiem i odpoczynkiem, światem realnym i fantazją.

Dziecko stara się w zabawie i w ekspresji zamanifestować własną indywidualność. W zabawie dziecko ma możliwość realizowania samego siebie, rozwinięcia swej osobowości, doznania przeżyć emocjonalnych - i taką funkcję spełnia także aktywność plastyczna. Aktywność plastyczna obok mowy i gestu jest sposobem wyrażania siebie, nawiązywaniem kontaktu z otoczeniem, a także doskonaleniem sprawności i zdolności oraz wiedzy. Spełnia ona nową funkcję kształcąco - wychowawczą, wzbogaca psychikę. Ekspresja plastyczna jest zjawiskiem ewolucyjnym, zmienia się i modyfikuje wraz z wiekiem dziecka. Tak samo percepcja w każdym okresie rozwoju i dla każdego dziecka jest inna. W procesie percepcji należy zwrócić uwagę na:
1. zawartość dzieła.
2. doznania dziecka.
3. wypowiedzi dziecka o swoich domownikach.³

Uczniowi klas początkowych trudności sprawia formułowanie tego co widzi i tego co doznaje, ponieważ nie opisuje jeszcze sprawnie językiem zjawisk i problemów, z którymi się spotyka. W tym okresie percepcja nie spełnia wszystkich warunków. Jest procesem mniej dojrzałym, w mniejszym stopniu opartym na świadomości i zrozumieniu zjawiska niż percepcja młodzieży, czy człowieka dorosłego. Spostrzegawczość jest uboższa, w rezultacie nie poparta wiedzą i doświadczeniem.

Uczeń w młodszym wieku szkolnym nie widzi wielu odcieni kolorów, różnic w kontrastach, kształtach i fakturach; jeżeli zaś je widzi nie potrafi ich nazwać. Dziecko nie dostrzega wielu zjawisk, zwraca uwagę na pojedyńcze elementy lecz nie umie ich połączyć lub łączy je w sposób synkretyczny, niekonsekwentny, intuicyjny. Deformuje to co widzi narzucając widzianym elementom swoje aktualne potrzeby, stany uczuciowe.

Dziecko reaguje na dzieło plastyczne spontanicznie, żywiołowo, w sposób przypadkowy zgodnie ze swoim charakterem i możliwościami.

Dla dziecka proces percepcji jest zabawą, przelotnym spojrzeniem niż postawą poznawczą i estetyczną. Odbiór danego dzieła przez dziecko jest subiektywny, bo oparty na egocentryźmie, na tym, co dziecko chciałoby w dziele znaleźć, a nie na tym co znajduje. W odbiorze dzieł plastycznych u dziecka w młodszym wieku szkolnym mogą wystąpić cztery operacje:
1) wyliczanie elementów dzieła
2) opisywanie postaci i czynności jakie wykonują
3) interpretacja związków i zdarzeń
4) wypowiadanie się na temat własnych przeżyć, skojarzeń i upodobań.⁴

Operacje te mogą wystąpić osobno lub w powiązaniu. Uzależnione to jest ogólnym poziomem oraz złożonością oglądanego dzieła.

Uczniowie kl. I - III lubią bardzo rysować i malować. Ekspresją u tych uczniów jest raczej zabawa i spontaniczność. Uczeń pokazuje świat znany mu i bliski. Źródłem percepcji jest myślenie konkretno-obrazowe.

Emocjonalne nastawienie do świata i silna potrzeba aktywności jest zaspokajana w trakcie twórczości plastycznej. Uczniowie rysując postacie i przedmioty upraszczają je - syntetyzują. Jest to wynikiem niedokładnego widzenia i zapamiętania rzeczy. Często podkreślone są jakieś szczegóły małoistotne. Dziecko nie posługuje się świadomym zamiarem, komponuje na zasadzie dokładania elementów i stopniowego wypełniania nimi wolnych miejsc i dlatego wyobraźnia dziecka nie ma cech twórczych tzn., że celowo nie przekształca i nie wymyśla poszczególnych form.⁵

Aktywność plastyczna jest twórcza w subiektywnym sensie: dostarcza dziecku doświadczeń i wyzwala wyobraźnię.

Ekspresja i percepcja opierają się na intuicji, na bardzo słabej świadomości plastycznej. Konkrety są bliższe dziecku niż sfera abstrakcyjnych pojęć i słów. Dziecko bardzo żywo reaguje na obrazy, jednakże nie może zbyt wiele o nich powiedzieć. Wypowiada się o konkretach, o treści (wylicz postacie, przedmioty, ich cechy i czynności). Mówi, że obraz mu się podoba, ale nie potrafi powiedzieć dlaczego. W tym okresie dziecko powinno mieć większy kontakt z różnorodnymi dziełami sztuki odpowiednimi do wieku i zainteresowań; gdyż bardziej przemawiają do niego dzieła, w których widoczne są związki z rzeczywistością znaną. Czynniki wpływające na cechy dzieła wykonanego przez dziecko to: kolory, kontrasty i ruch.

Rozwój kultury plastycznej nie może opierać się na samej spontanicznej, impulsywnej ekspresji. Ekspresję należy stopniowo nasycać wewnętrzną orientacją, tym, co nazywać można próbą odkrywania, rozumienia i wartościowania problemów plastycznych.

Między ekspresją i percepcją zaznaczają się liczne powiązania i wzajemne zależności. Jeden proces warunkuje drugi: powinny się one uzupełniać, intensyfikować rozwój dziecka i wzbogacać jego związki z rzeczywistością materialno- społeczną.


II. Okres schematu jako jeden z etapów rozwoju twórczości plastycznej dziecka.

Każdy rysunek dziecka siedmioletniego można by nazwać schematem czy symbolem rzeczywistego przedmiotu. Jednakże przez schemat rozumie się tu pojęcie, do którego dziecko doszło i które powtarza wielokrotnie. Schemat jest elastyczny i może podlegać wielu modyfikacjom i zmianom. Schematy są wysoce indywidualne. U niektórych dzieci schemat może być bardzo złożonym pojęciem, podczas gdy u innych - dość ubogim symbolem. Różnice te uzależnione są od zmian osobowościowych oraz od tego w jakim stopniu nauczyciel potrafił zaktywizować bierną wiedzę dziecka. Okres kształtowania schematów u dzieci pojawia się w siódmym roku życia.

Lowenfeld uważa, że czysty schemat w rysunku dziecka występuje wówczas gdy przedstawiony jest na nim tylko sam przedmiot.⁶ Gdy występują intencje powodujące modyfikację kształtów, wówczas już nie mówimy o schemacie. Tak więc czysty schemat nie obejmuje doznań intelektualnych. Schemat danego przedmiotu jest pojęciem, do którego dziecko doszło i które prezentuje aktywną wiedzą o tym przedmiocie. Hornowski w pracy pt. " Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie postaci ludzkiej" - pisze: Dziecko nie wychodzi na ogół poza własny schemat, który kształtuje się bardzo powoli; nie panuje nad formą, lecz jest posłuszne tej formie, którą już wytworzyło i do której przywykło. Schematyczne rysunki każdego dziecka są dla niego charakterystyczne, stanowią obraz jego rozwoju psychicznego. Dziecko z roku na rok ulepsza swoje schematy postaci ludzkiej z nieporadnych form geometrycznych wyrastają stopniowo kształty bardziej zbliżone do poszczególnych elementów budowy ciała ludzkiego.⁷

1. Ogólne cechy okresu schematycznego.

Dziecko w siódmym roku życia potrafi już graficznie rozróżnić postacie pod względem płci i wieku. I tak np. dziewczynce dodaje na rysunku charakterystyczne elementy takie jak: kokardę, warkocz, sukienkę; chłopcu natomiast: spodnie, krótkie włosy: ojcu - kapelusz, większych rozmiarów buty itp. Postacie dzieci różnią się od rysunku ojca jedynie wzrostem i tym, że nie mają nakrycia głów. Matka różni się natomiast od dzieci ubiorem. Poza tym schematy są do siebie podobne. Z badań Hornowskiego wynika, że dziecko z konieczności posługuje się taką metodą charakteryzowania różniących się pod względem płci i wieku postaci ludzkiej, ponieważ łatwiej mu powtórzyć ten sam schemat i dodać dla odróżnienia od innych schematów jakieś szczegóły charakterystyczne dla danej postaci, niż rysować każdą postać w inny sposób. I tak schemat staje się bogatszy i można już w tym okresie zauważyć powstanie dwóch różnych od siebie rodzajów schematów: to jest schemat dorosłej osoby i schemat dziecka.⁸

Z analiz Hornowskiego wynika, że w okresie wczesnoszkolnym rysunek głowy zaczyna przybierać swój charakterystyczny, naturalny kształt: szczególnie zmienia się kształt twarzy - z okrągłego na bardziej wydłużony. Proporcja głowy w stosunku do tułowia jest już lepiej zachowana. Również usta zmieniają swój kształt. Z poziomej kreski (która była bardziej prymitywnym sposobem ujmowania kształtu ust charakterystycznym w okresie przedszkolnym) usta przekształcają się w owal. Wraz z wiekiem zaznacza się coraz bardziej tendencja do naturalistycznego sposobu przedstawiania ust na rysunku postaci ludzkiej. Natomiast nos jest nadal zarysowany za pomocą kreski lub dwóch kropek, ewentualnie konturu w kształcie owalu. Nie mniej zachodzi i tu zasadnicza zmiana. Z poprzecznej kreski jednowymiarowej wyrasta kształt dwuwymiarowy. Dawna prosta linia załamuje się w kierunku poziomym. ⁹

W okresie wczesnoszkolnym (od siódmego do dziesiątego roku życia) zachodzą zmiany w rysunku oczu. Dziecko nie tylko posługuje się w czasie rysowania konturem, ale sam kształt konturu w większej mierze przypomina wygląd oczu. Pojawiają się nowe elementy w anatomicznej budowie oka, brwi, rzęsy. Dziecko zaczyna stopniowo dostrzegać, że oczy to nie tylko dwa kolorowe punkty na rysunku, ale rzecz bardziej złożona. Kontur oka staje się już prawie typowym, naturalnym sposobem ujmowania tego elementu postaci ludzkiej na rysunku. W rysowaniu kończyn w okresie wczesnoszkolnym zauważyć można zachodzące zasadnicze zmiany. Dotychczasowa kreska przedstawiająca kończyny ginie zupełnie. Sztywny kontur bez zaznaczania stawów zmienia się na korzyść konturu z uwidocznionym udem kończyny dolnej lub też z zaznaczeniem stawów.

Stopy rysowane są nadal z profilu lub ustawione piętami do siebie. Palce u rąk i u nóg są nadal rysowane jednowymiarowo. W rysunku tułowia dzieci nadal nie zmieniają jego kształtu. Wygląda on jak kontur ogólnie przypominający tułów. Dopiero w późniejszym okresie w rysunku tułowia pojawiają się biodra i barki lub zaznacza się wcięcie w pasie. Tułów postaci ludzkiej rysowany w tym okresie charakteryzuje pewna nieregularność pod względem kształtu. Również szyję dziecko rysuje w sposób bardzo prymitywny nieraz pomijając ją całkowicie przy rysowaniu postaci. Bardzo niewiele dzieci pod koniec wieku wczesnoszkolnego zaczyna szyję rysować prawidłowo. Podobnie jak doskonali się rysunek poszczególnych elementów budowy ciała ludzkiego w tym okresie życia dziecka, tak samo postępuje naprzód rozwój rysunku ubioru. Ogólny kontur przypominający ubiór pojawia się w rysunkach dziecięcych w siódmym roku życia. Im dziecko jest starsze, tym więcej uwzględnia szczegółów w rysunku ubioru człowieka. Najpierw rysuje człowieka, w którym z trudnością można dopatrzyć się ubioru. Następnie przedstawia dwie, trzy, cztery części ubioru. Dwuczęściowy ubiór, który zwykle występuje w rysunkach dziewczynek, to przeważnie spódnica i bluzka, czasem beret, natomiast u chłopców spodnie i marynarka albo też czapka.

Według Hornowskiego w okresie wczesnoszkolnym w rysunku postaci ludzkiej pojawia się tendencja do przedstawiania jej z profilu. W tym czasie dzieci zaczynają analizować swoje prace zdając sobie sprawę z trudności przestawienia graficznie niektórych elementów budowy ciała ludzkiego. Zamiast rysować całą twarz upraszczają ją rysując z profilu. W tym okresie wzrasta u dzieci krytycyzm obok, którego wykształca się poczucie kierunku i współzależności zachodzących pomiędzy poszczególnymi elementami postaci ludzkiej. ¹⁰

2. Wpływ obiektywnych warunków na schemat postaci ludzkiej w twórczości plastycznej.

Aktywność plastyczna dzieci powinna rozwijać się z ich wiekiem, stawać się bardziej z indywidualizowana, bogatsza. Oddziaływania wychowawcze powinny ukształtować postawę otwartą i twórczą. W pierwszej fazie rozwoju ekspresja i percepcja mają charakter spontaniczny. Wynikają z chwili potrzeb, przeżyć i zainteresowań. Dziecko nie potrafi wyjść poza własny punkt widzenia. Chodzi mu tylko o samą czynność. Dziecko miesza to co wie i to co widzi z tym co czuje, czego w danej chwili potrzebuje. Środki wyrazu, treść i sposób widzenia to naśladowanie lub chęć zdumienia. Nie potrafi jednak w sposób dokładny naśladować innych ani powtarzać siebie. To, co pojawia się w twórczości plastycznej dzieci jest ukierunkowane, uwarunkowane poziomem rozwoju, zainteresowań i rodzajami czynności, które wykonują dorośli w środowisku dziecka.

Duży wpływ mają również środki masowego przekazu takie jak: telewizja i film. Obcowanie z nimi ośmiela dziecko, uczy jak postępować z ludźmi, oraz rozwija horyzont myślowy.

Na twórczość plastyczną dzieci mają również wpływ warunki życia dorosłych. Są one dokumentem wewnętrznego życia i powiązań ze światem zewnętrznym, świadectwem kolejnych przemian. Wyraża w nich swoje radości i pragnienia. W wieku ośmiu lat widoczne są różnice indywidualne, na które wpływają oddziaływania wychowawcze - decyduje o nich modyfikacja rysunku. W szkole, a często już w przedszkolu dziecko ulega różnym naciskom, a przez to swoboda i impulsywność podlegają rygorom i organizacji. Wpływ zmiany środowiska, otoczenia, wymagań a tym samym zewnętrznych przeżyć ma doniosły wpływ na rozwój schematu. W rysunku dziecięcym często schemat w wyniku przeżyć staje się bogatszy, pełniejszy, wyraźnie czytelny - swoisty, ściśle związany z osobą rysującą. ¹¹

W twórczości dziecka uwidacznia się jego rozwój społeczny. Schemat postaci ludzkiej wykazuje u dziecka w wieku szkolnym obiektywizm. Już w tym wieku ze schematem wiąże barwę. Tutaj nauczyciel winien nakłaniać do malowania właściwymi barwami. Wytwory dziecka należy traktować jako dokument jego rozwoju, a nie jako coś co trzeba poprawiać. Rysunek dziecka przedstawia często jego rozwój fizyczny i tak np. dziecko fizycznie aktywne będzie rysowało postać ludzką w ruch a nie statycznie.

Schemat wzbogaca się w tym wieku o zwiększoną ilość elementów dekoracyjnych oraz o włączenie do rysunku przedmiotów z własnego otoczenia. Duży wpływ na kształtowanie własnego " Ja" u dziecka ma umożliwienie mu korzystania z różnorodnych materiałów takich jak: papier kolorowy, materiały do kolażu, nożyczki, klej, ołówek i farby. Ważnym jest także zachęcanie dziecka do szukania i wypróbowywania nowych metod tworzenia, do myślenia abstrakcyjnego, do zdobywania nowych doświadczeń.

Dziecko, które powtarza zbyt często jeden schemat lub oczekuje ciągłych wskazówek wymaga szczególnej uwagi i opieki nauczyciela, aby zwiększyć wiarę w siebie i możliwość akcentowania samodzielnej myśli.

Takie cele stawia przed nauczycielem program nauczania wychowania plastycznego.¹²

3. Wpływ nauczyciela na rozwój schematu postaci ludzkiej.


Nauczyciel wychowania plastycznego spełnia ważne i wielorakie funkcje. Uczy i wychowuje oraz przyczynia się do rozwoju kultury ogólnej i wizualnoplastycznej, a także twórczej poszczególnych cech osobowości wychowanków. Nie wystarczy podawanie wiadomości o dziełach, twórcach, faktach czy stylach, konieczne jest uruchomienie przeżyć, aktywizowanie wyobraźni i intuicji poznawczej uczniów. Konieczny jest także indywidualny wysiłek i przejęcie się zagadnieniami tak ze strony nauczyciela jak i ze strony samych uczniów. Nauczyciel inicjuje i pobudza dyskusję, podsuwa problemy, pomaga w ich rozwiązywaniu, akcentuje i akceptuje najważniejsze wartości. Powinien być twórcą i kierownikiem zespołowego działania uczniów.

Intensywnych i pozytywnych przeżyć oraz form aktywności dostarcza sztuka i jej działanie. Nauczyciel powinien dysponować optymalnymi warunkami i środkami do samodzielnego działania ucznia, które pozwoliłyby jemu uzewnętrznić swe myśli, marzenia, poglądy, upodobania i inne. Nauczyciel winien być pośrednikiem w przekazywaniu wartości artystycznych sztuki, uwzględniając wysiłek i zdanie uczniów. Generalnie rzecz biorąc w osobowości nauczyciela można wydzielić cztery kategorie cech. Chcąc je znaleźć i wyczerpująco omówić należy odpowiedzieć sobie na następując pytanie: co nauczyciel sobą prezentuje, do czego dąży, jaki jest dla siebie i dla innych?. Pierwszy zespół dotyczy umysłowości wychowawczej, ważne jest zdobyte przez niego wykształcenie i kultura, wiedza przedmiotowa i ogólna. Ważną rolę odgrywa jego wiedza o sztuce dawnej i najnowszej. Nauczyciel wychowania plastycznego powinien sam zajmować twórczością artystyczną oraz ciągle się dokształcać. Praca jego będzie mierna gdy nie potrafi on pokierować edukacją plastyczną wychowanków, a w nauczaniu będzie kierował się tylko rutyną. Drugą kategorią cech osobowości nauczyciela należy odnieść do celów i zadań, które akceptuje i stara się realizować w procesie wychowania plastycznego. Dlatego konieczna jest jego orientacja psychologiczno-pedagogiczna - pogląd na czynniki, które warunkują rozwój oraz cele do których zmierza. Trzecia kategoria cech to umiejętność organizacyjno-praktyczna zajęć. Łączy się ona z doborem techniki i organizacją zajęć. Ostatnią cechą osobowościową nauczyciela są czynniki charakterologiczne - wola, stosunek do dzieci i swej pracy itp.

Pozytywnym przykładem cech w tym zakresie będzie: systematyczność, poczucie obowiązku, pracowitość, delikatność, optymizm pedagogiczny. Nauczyciel najpełniejsze wyniki osiągnie gdy nauczanie i sztuka będzie treścią jego życia. Praca będzie bez efektu
gdy nauczaniu tego przedmiotu będzie wyczuwało się nudę i przymus.¹³


III. Bibliografia

1.T. Marciniak " Problemy wychowania plastycznego." str.33
2. Lowenfeld "Twórczość a rozwój umysłowy dziecka " str.84
3.T. Marciniak " Problemy wychowania plastycznego" str.45
4.T. Marciniak " Problemy wychowania plastycznego" str.47
5.T. Marciniak " Problemy wychowania plastycznego" str 49
6.V.Lowenfeld " Twórczość a rozwój umysłowy dziecka" str. 90
7. B.Hornowski " Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej." Str. 133
8. B. Hornowski " Badanie nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej". str. 134 - 142
9. Tamże str. 134
10. B.Hornowski " Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży podstawie rysunku postaci ludzkiej" str.144
11. T. Marciniak " Problemy wychowania plastycznego" str.56
12. V Lowenfeld " Twórczość a rozwój umysłowy dziecka " str.104
13. T. Marciniak " Problemy wychowania plastycznego" str. 129-132

Opracowanie: Małgorzata Świderska

Wyświetleń: 13229