OCENA POZIOMU ROZWOJU MOWY DZIECKA - PRZYKŁADOWE METODY BADANIA MOWY DZIECKA ROZPOCZYNAJĄCEGO NAUKĘ W SZKOLE.

1) WSTĘP

Mowa jest najważniejszą funkcją psychiczną człowieka nierozłącznie związaną z jego rozwojem poznawczym i myśleniem. O synchronizacji mowy i myślenia mówimy od drugiego roku życia, a więc okresu, kiedy u prawidłowo rozwijającego się dziecka obserwujemy pełną gotowość do komunikacji językowej.

Rozwój mowy nie przebiega u wszystkich dzieci jednakowo. Niejednakowa jest też kolejność przyswajania sobie przez dziecko poszczególnych głosek. Stopień rozwoju mowy zależy od wpływu środowiska oraz od psychofizycznego rozwoju dziecka. Kształtowanie się i rozwój mowy ma ścisły związek z rozwojem społecznym. Częste kontakty werbalne dziecka z otoczeniem przyspieszają ten rozwój, doskonaląc mowę, bogate słownictwo, ucząc prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem mowy.

W procesie kształtowania się mowy dużą rolę odgrywają rodzice, a zwłaszcza matka. Dziecko uczy się mowy od otoczenia, to znaczy od osób, z którymi najczęściej przebywa. Mowa jego wychowawców jest dla niego wzorem, który sobie przyswaja poprzez słuch, a następnie usiłuje odtworzyć.

Dlatego też, jeśli dziecko ma trudności w mówieniu, może to być wina otoczenia. Niekiedy rodzice przyczyniają się do powstawania wad wymowy, czy nawet opóźnienia w rozwoju mowy dziecka. Dzieje się tak wtedy, gdy długo przemawiają do niego w sposób pieszczotliwy, zniekształcając wyrazy. Mając taki wzór do naśladowania, dziecko utrwala nieprawidłową wymowę. Często rodzice nie uświadamiają sobie tego, że ich dziecko ma wadę wymowy.

Są tak osłuchani z wymową dziecka, że uważają ją za normalną. Inni wiedzą, że dziecko źle wymawia, ale czekają, aż "z tego wyrośnie". Dlatego też rzadko sami rodzice z własnej inicjatywy prowadzą dzieci do logopedy, robią to przeważnie z polecenia lekarza lub wychowawcy. Nieznaczne początkowo trudności, jeśli nie są usunięte w porę, utrwalają się i z czasem stają się wadami wymowy.

Bardzo ważną rolę w rozwoju mowy dziecka odgrywa przedszkole. Rozwój mowy dzieci zgłaszających się do przedszkola, a więc 3,4-letnich, nie jest jeszcze ukończony. Dzieci te potrafią stosunkowo dobrze porozumiewać się z otoczeniem, ale zasób ich słów jest jeszcze ubogi, formy gramatyczne często używane nieprawidłowo, wymowa w większym lub mniejszym stopniu zniekształcona. Prawidłowe wymawianie dźwięków mowy nie jest możliwe bez umiejętności prawidłowego oddychania, bez wykorzystania w pełni głosu, bez odpowiedniej sprawności narządów artykulacyjnych, czyli warg, języka, podniebienia miękkiego i żuchwy. Ważnym elementem jest sprawność słuchu fonematycznego, który gwarantuje odpowiednie brzmienie dźwięków mowy. Wymagania jakie mowa stawia mięśniom oddechowym, mięśniom krtani, gardła i jamy ustnej są bardzo duże. Przede wszystkim chodzi o szybkość wykonywanych ruchów. Nie mniej ważna jest ich precyzja i rytmiczność. Jeżeli uprzytomnimy sobie, że zdanie trwa około 2 ½ sekundy i złożone jest z wielu, czasem bardzo od siebie różniących się głosek, które wytwarzane są za pomocą ruchów mięśni niekiedy o dość dużym zakresie to zdamy sobie sprawę z wymagań stawianym tym narządom. Głoski mowy następują po sobie przeciętnie z szybkością około 8 na sekundę. Ruchy artykulacyjne muszą więc być szybkie i precyzyjne.

Okazało się np. "że mięśnie artykulacyjne przygotowują się do mającego nastąpić ruchu już o sześć głosek naprzód, by tym zapewnić sobie precyzję wykonania" (T. Zaleski, 1992).

Dziecko sześcioletnie, kończące naukę w przedszkolu powinno poprawnie wymawiać wszystkie głoski mowy polskiej. Po tym okresie rozwój wymowy jest już zakończony, a wszelkie nieprawidłowości w zakresie artykulacji mogą świadczyć o jej nie zakończonym, opóźnionym lub zaburzonym rozwoju.

2) METODY OCENY ROZWOJU MOWY DZIECKA

Diagnoza to rozpoznanie stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie ogólnych prawidłowości (Janas-Kaszczyk, Tarkowski, 1991).

Zdaniem Ziemskiego (1973) składa się ona z dwóch etapów: eksploracyjnego i weryfikacyjnego. W pierwszym etapie
poznajemy badane zjawisko, w drugim natomiast sprawdzamy trafność postawionej diagnozy.

W celu postawienia diagnozy stosowane są różne metody oceny rozwoju mowy dziecka. Do podstawowych należą: obserwacja,

wywiad, próby niestandaryzowane, testy językowe.

Obserwacja pozostaje podstawową metodą diagnozy. Ciągle doskonalony jest zapis wypowiedzi dziecka i jego zachowania. W ostatnich latach wprowadzona została na szeroką skalę technika wideomagnetofonowa. Umożliwia ona dokładne rejestrowanie werbalnych zachowań dziecka w różnych okresach rozwoju językowego, dzięki czemu można prześledzić dynamikę tego rozwoju.

Wywiad stanowi ważne uzupełnienie obserwacji. Dotyczy on ważnych etapów rozwoju mowy, a więc: pojawienia się pierwszych wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi, typowych błędów językowych, gotowości nawiązywania kontaktu emocjonalnego itp. Informacje na ten temat pochodzą najczęściej od rodziców.

Próby niewystandaryzowane mają najczęściej kształt "kart mowy dziecka" lub "kart rozwoju mowy dziecka". Znaczna ich część dotyczy informacji pochodzących z obserwacji i wywiadu. Pozostała część zawiera różne próby sprawności językowej, badając na przykład stan umysłowy dziecka, rozumienie wyrazów i zdań, poprawność gramatyczną itp.

Testy językowe spełniają więcej wymagań metodologicznych niż omówione wcześniej metody. Testy rozwoju mowy dziecka można podzielić korzystając z klasyfikacji zaproponowanej przez Komorowską (1984). Można je więc podzielić w zależności od
ocenianego podsystemu sprawności językowej na testy:
- fonologiczne,
- gramatyczne,
- semantyczne (słownikowe).

Badanej sprawności językowej na testy:
- rozumienia,
- mówienia,
- rozumienia i mówienia (testy mowy).


3) OPIS POSZCZEGÓLNYCH ETAPÓW BADANIA

Rozpoczęcie badania należy poprzedzić wywiadem (kartę wywiadu zawiera aneks nr 1).

W badaniu trzeba uwzględnić cztery momenty: wymowę poszczególnych głosek języka polskiego, powtarzanie wyrazów o różnej budowie fonetycznej, motorykę (sprawność ruchową narządów mowy, rozumienie mowy i mowę samodzielną.

Badanie wymowy w oparciu o kwestionariusz obrazkowy

Polega na nazywaniu specjalnie dobranych rysunków. Szczególną uwagę zwrócić należy na wymowę głosek, które jako ostatnie stabilizują się w mowie dziecka, a więc na r oraz na sz, ż, cz, dż.

Badanie powtarzania wyrazów o różnej budowie fonetycznej

Powtarzanie posłyszanych dźwięków, wyrazów i krótkich zdań jest łatwiejszą formą mowy, niż wypowiedzi samodzielne. Powtarzanie niewielu elementów nie wymaga rozumienia ich treści. Do tego, by móc powtarzać mowę, potrzebny jest słuch fonematyczny, pamięć słuchowa i zdolność wytwarzania mowy.

W badaniu szczególną uwagę należy zwrócić na to, iż trudność struktury wyrazu zależy od jego długości sylabicznej, od charakteru głosek wchodzących w jego zestaw oraz od układu dźwięków w wyrazie (następstwo samogłosek i spółgłosek, obecność grup spółgłoskowych, nagromadzenie spółgłosek fonetycznie zbliżonych, występujących w sąsiednich sylabach).

Badanie motoryki narządów mowy

W tym punkcie należy sprawdzić w jakim stopniu dziecko jest w stanie naśladować według zadanego wzoru pewne ruchy lub układy narządów mowy (języka, warg, szczęki górnej i dolnej).

Należy badać 8 następujących pozycji:
1) górne siekacze płaszczyzną sieczną (krawędzią) dotykają wargi dolnej- układ zbliżony do artykulacji głosek wargowo- zębowych f, w itp.;
2) dolne siekacze płaszczyzną sieczną (krawędzią) dotykają wargi górnej;
3) ukazanie zębów przez odciągnięcie kątów warg (układ warg przypomina wymowę samogłosek i, e oraz głosek s, z, c, dz);
4) spłaszczanie i zaokrąglanie warg na przemian (układ spłaszczania jak w punkcie 3, zaokrąglenie podobne do układu przy wymowie samogłosek u, o oraz głosek sz, ż, cz, dż);
5) język wysunięty poziomo na zewnątrz jamy ustnej;
6) język ułożony na wardze górnej, warga dolna nie kontaktuje się z językiem;
7) język ułożony na wardze dolnej, koniec języka zagięty w kierunku podbródka;
8) język w kształcie tzw. rulonika (boki języka ustawione są pionowo, w środku znajduje się zagłębienie).

Trudności wykonania poszczególnych układów przedstawia tabela zawarta w aneksie nr 2.

Badanie rozumienia mowy należy prowadzić podczas wszystkich kontaktów słownych z badanym. Jego reakcje na stawiane pytania i wypowiedzi kierowane do niego stanowią materiał informujący zarówno o stopniu rozumienia mowy, jak i o umiejętności mówienia. Badający powinien dążyć do ustalenia stopnia rozumienia mowy i stwierdzenia czy odpowiada on wiekowi dziecka i jego rozwojowi umysłowemu.

Badanie przeprowadza się w następujących etapach:

1. Badanie rozumienia znaczenia wyrazów (należy zwrócić uwagę, czy występuje dysocjacja czyli niemożność przypomnienia sobie, co dany zespół dźwięków oznacza).

2. Badanie rozumienia zdań (i jednocześnie nazw czynności).

3. Badanie rozumienia form fleksyjnych.

4. Badanie rozumienia form wyrażających stosunki przestrzenne.

5. Badanie rozumienia treści opowiadania.

6. Badanie rozumienia znaczenia przysłów.

7. Badanie słuchu fonematycznego.

Mowa samodzielna (spontaniczna)

Każda rozmowa z badanym musi być wykorzystywana do badania mowy samodzielnej. Z początku pytania należy formułować w taki sposób, aby można było na nie odpowiedzieć jednym słowem tak lub nie. Należy pytać o rodzeństwo, zabawki, znane książeczki, bajki.
Na badanie mowy samodzielnej składa się:

1. Sprawdzanie umiejętności nazywania desygnatów rzeczywistych lub przedstawionych na obrazkach.

2. Sprawdzanie umiejętności budowania zdań (badany opisuje obrazki i historyjki obrazkowe).

3. Sprawdzanie umiejętności opowiadania (badany opowiada film, znaną bajkę). W czasie opowiadania należy zwrócić uwagę na poprawność stosowanych form fleksyjnych, na zakres słownictwa oraz na to, jakie części mowy używane są najczęściej: rzeczowniki, przymiotniki czy czasowniki. Należy badać płynność mowy i jej tempo oraz zwrócić uwagę na oddychanie.

4) PODSUMOWANIA I WNIOSKI

I Płaszczyzna fonetyczna języka

Należy uwzględnić to jak dziecko wymawia głoski, podać które wymawia źle. Zwrócić uwagę na głos (cichy itp.) oraz tempo mowy dziecka.

II Płaszczyzna strukturalno- semantyczna

Aspekt ekspresywny (zasób słownictwa, stosowanie form gramatycznych)

Aspekt impresywny (rozumienie słów; słownik czynny i bierny,
rozumienie poleceń).

III Komunikacja językowa- nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktu werbalnego (opis zachowania dziecka podczas badania).

Sterując mądrze wychowaniem i kształceniem dziecka, oceniając jego możliwości psychofizyczne, starajmy się nie przeoczyć trudności i zaburzeń w rozwoju emocjonalnym i w rozwoju mowy - wymagających często korekcji i działań wychowawczych wspierających wiarę dziecka we własne siły.

Bibliografia

G.Demel: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa 1978 WSiP T.Gałkowski, Z.Tarkowski, T.Zalewski: Diagnoza i terapia zaburzeń mowy.
W-wa 1993 WSiP
I.Styczek: Logopedia. Warszawa 1979 PWN
T. Zalewski: Opóźniony rozwój mowy. W-wa 1992 PZWL

T. Bartkowska: Badania logopedyczne w grupie sześciolatków. Kwartalnik Pedagogiczny 1971 nr 2.
G.Demel: Mowa dziecka, a dojrzałość szkolna. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna 1968 nr 5/6


Aneks nr 1 WZÓR KARTY WYWIADU

Wywiad
Z kim..................................................
data...............................
Nazwisko i imię ucznia............................................................
Adres........................................................................................
Wiek w dniu wywiadu.......
Data i miejsce urodz.....................
1. Wywiad rodzinny
Matka: żyje, nie żyje....................
zawód..................................
Ojciec: żyje, nie żyje....................
zawód..................................
Rodzeństwo (wiek) 1.. ........ 2.. ........ 3.. ........ 4.. ................
Choroby w rodzinie (umysłowe, nerwowe, alkoholizm, pa-
daczka, gruźlica)......................................................................
Wady mowy..................................
słuchu.................................
Atmosfera domowa (stosunek wzajemny domowników do
siebie, do osoby badanej).........................................................
2. Rozwój
Przebieg ciąży matki................................................................
Choroby matki w czasie ciąży..................................................
Przyjmowane leki (streptomecyna, inne).................................
Poród (w którym miesiącu?, normalny, powikłany)................
..................................................................................................
Stan noworodka: waga.......,
urazy porodowe..........................
Rozwój: mowa-gaworzenie..........
wyrazy........
zdania..............
siadanie...............................
.chodzenie.....................................
Czy był w żłobku?..................
w przedszkolu?.........................
Przebyte choroby; operacje (data, szpital), wady rozwojowe,
choroby zakaźne.......................................................................
3. Stan obecny badanego
Stan fizyczny, sprawność ruchowa..........................................
Wzrok.......................................................................................
Uzdolnienia, zainteresowania...................................................
Charakter i temperament..........................................................
4. Początek zaburzeń mowy
Od pierwszych lat życia...........................................................
Po chorobie, wypadku, przestrachu..........................................
Czy wada mowy była usuwana (farmakologicznie, logopedy-
cznie, z jakim rezultatem?).......................................................
5.Uwagi....................................................................................
.................................................................................................

Aneks nr 2
 

Układ narządów mowy	Wykonanie prawidłowe	Wykonanie nieprecyzyjne	Brak wykonania
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Opracowanie: mgr Bożena Jankowicz

Wyświetleń: 22117