Samokontrola i samoocena uczniów w edukacji wczesnoszkolnej

Osiągnięcia uczniów podlegają kontroli i ocenie. Wynika to z tradycji systemu szkolnego."My byliśmy oceniani jako uczniowie i teraz jako nauczyciele oceniamy uczniów. Najczęściej czynimy to tak samo, albo bardzo podobnie."¹ Powinniśmy jednak ciągle poszukiwać nowych form kontroli i oceny, a zwłaszcza takich, które będą zachęcały uczniów do dalszej nauki, osiągania coraz to lepszych wyników, a jednocześnie będą satysfakcjonujące zarówno dla ucznia, jak i nauczyciela. Kontrola i ocena - to forma oddziaływania wychowawczego i dydaktycznego zmierzająca do wyrobienia u uczniów nawyku systematycznej i rzetelnej pracy.

W. Okoń podaje, że "Kontrola wyników nauczania to ogół zabiegów nauczycieli mających na celu:
1. obserwację, analizę i ocenę postępów w nauce i zachowaniu zarówno pojedynczych uczniów, jak klas i szkół oraz wykorzystanie danych do dalszej optymalizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej; (...)
2. informowanie uczniów, rodziców oraz innych osób odpowiedzialnych za wychowanie, o postępach uczniów poprzez rzeczowe oceny, stopnie i świadectwa szkolne."²

Zorganizowana, systematyczna kontrola przebiega w trzech etapach: kontroli wstępnej, bieżącej i końcowej. Materiały uzyskane w toku kontroli podlegają ocenie. W.Okoń pod pojęciem oceny szkolnej rozumie "ustosunkowywanie się nauczyciela do osiągnięć ucznia, czego wyrazem może być określony stopień szkolny lub opinia wyrażona w formie pisemnej czy ustnej, a także zewnętrzne objawy zachowania się nauczyciela (mimika, gest)."³

Na podstawie powyższej definicji można stwierdzić, że ocena szkolna rozumiana szerzej niż stopień szkolny musi zawierać pisemne lub ustne uwagi dotyczące pracy z podkreśleniem jej pozytywnych stron oraz wskazaniem błędów i sposobów ich poprawy. Ocena opisowa pozwala na docenienie wysiłku dziecka i zaangażowania w wykonane zadanie oraz umożliwia mu odnoszenie sukcesów na miarę jego możliwości i zdolności. Pełna i obiektywna informacja może być dla ucznia motywacją do podjęcia wysiłku w celu uzyskania lepszych wyników. Na ocenę opisowa może składać się nie tylko ocena nauczyciela, ale również ocena wewnętrzna, wychodząca od ucznia, tzw. samoocena.

Już w klasach młodszych, na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej, można wdrażać dzieci do samokontroli i samooceny. Planując zajęcia należy przewidzieć sytuacje, w których uczniowie będą mogli nabyć umiejętności dokonywania samokontroli i samooceny. Samokontrola oraz towarzysząca jej samoocena przejawia się w mniejszym lub większym stopniu podczas każdego procesu uczenia się ucznia. Aby przekonać się o ich znaczeniu w procesie edukacji, należałoby przeanalizować możliwości wdrażania uczniów do tego typu działań w trakcie nauczania i uczenia się.

Czym jest samokontrola i samoocena? Można by powiedzieć, iż samokontrola jest procesem, w którym uczeń sprawdza swoje wyniki działania i poprawia zauważone błędy, bez oczekiwania na pomoc z zewnątrz. Dobrze zorganizowana samokontrola, tzn. wyposażenie ucznia w odpowiednie wiadomości i umiejętności oraz gotowe narzędzia sprawdzania, a także motywowanie uczniów posiada wysokie walory wychowawcze i dydaktyczne. Samoocena zaś jest nie tylko próbą oceny własnej pracy, ale pewnego rodzaju osobistym rachunkiem wiedzy, umiejętności, osiągnięć, aktualnych możliwości oraz czynnikiem motywującym. Uczy uczniów samopoznania, samokrytyki, pozwala na korektę poczynań błędnych, nieefektywnych działań.

Analizując program edukacji wczesnoszkolnej można podać wiele przykładów sytuacji, w których uczniowie mają możliwość, po wykonaniu zadania, samodzielnie wyszukać w swojej pracy błędy i dokonać ich poprawy, a następnie poddać pracę samoocenie.

Taką możliwość daje na przykład pisanie z pamięci, czyli odtwarzanie tekstu przez jego pisanie po obserwacji i zapamiętaniu obrazu graficznego tekstu, analizie ortograficznej i treściowej. Po zapisaniu przez uczniów całego tekstu następuje ponowne odsłonięcie go i indywidualne sprawdzenie tekstu na podstawie wzoru, a następnie omówienie poprawy i stworzenie listy wyrazów trudnych. Również pisanie pod dyktando, czyli ze słuchu można zakończyć autokorektą na podstawie podanego wzoru tekstu, czyli listy wyrazów trudnych. Samokontrolę można również wykorzystać w poznawaniu lub utrwalaniu zasad ortograficznych. Praca ta może polegać na wstawianiu przez ucznia odpowiedniej literki w wykropkowane miejsce w wyrazie, następnie sprawdzenie w słowniku ortograficznym poprawności wykonanego zadania. Takie formy poznania lub utrwalania pisowni wyrazów i zasad ortograficznych uprzyjemniają naukę, a jednocześnie poprzez samokontrolę pozwolą na refleksję, samoocenę stopnia opanowania zasad pisowni, pewnych umiejętności.

Podobnie można planować i organizować nauczanie treści matematycznych w klasach I-III oraz tak kierować działalnością uczniów, żeby każde dziecko odczuwało satysfakcję i przyjemność z przyswajania wiedzy matematycznej.

Treści matematyczne są szczególnie predysponowane do wykorzystania samodzielnego działania dziecka, któremu towarzyszy również samokontrola i samoocena. Na przykład przy rozwiązywaniu zadań z arytmetyki, kiedy zadanie nie wychodzi, uczeń musi wykryć błąd i próbować naprawić go analizując i rozwiązując zadanie ponownie, a następnie sprawdzając, czy osiągnął zamierzony wynik poprzez dokonywanie odwrotności działań, powtarzanie pomiarów. Można również zaproponować uczniom wykonanie działań i zadań podsumowujących wiedzę z określonego działu, a następnie po rozwiązaniu wszystkich zadań porównać wszystkie uzyskane wyniki z odpowiedziami na dodatkowej karcie. Każdemu zadaniu może być przyporządkowana określona liczba punktów, którą można uzyskać za zrobione zadanie. Po zliczeniu liczby uzyskanych punktów i porównaniu ich z liczbą punktów możliwych do zdobycia uczeń uzyskuje obraz wyników swojej pracy, a więc dokonuje samooceny. Możliwości samokontroli i samooceny dają również zadania z hasłami, polegające na obliczaniu działań, następnie porządkowaniu ich malejąco lub rosnąco wraz z literami lub symbolami przyporządkowanymi każdemu działaniu. Prawidłowo ułożone hasło jest sygnałem dla ucznia, że poprawnie wykonał zadanie.

Znakomitą i bardzo cenną pomocą dydaktyczną wykształcającą u uczniów nawyk samokontroli i samooceny mogą być np. "fiszki autokorektywne". Autorem techniki "fiszek autokorektywnych" był C.Freinet. Wprowadził fiszki w celu umożliwienia uczniom utrwalania wiadomości i nabywania biegłości w ortografii, gramatyce i matematyce zgodnie z indywidualnym tempem pracy i zdolnościami ucznia. Zastosowanie tej techniki pozwala również na indywidualne uzupełnianie braków i usuwanie trudności w zakresie pisania i rachowania. Technika "fiszek autokorektywnych" jest szczególnie cenna w klasach o zróżnicowanym poziomie pracy. "Fiszki autokorektywne" są wykonane na kartkach różniących się kolorem lub symbolem. Jedne zawierają ćwiczenia lub zadanie do wykonania, inne zaś zawierają prawidłowe odpowiedzi, rozwiązania. Kartki są umieszczone w osobnych pudełka, z instrukcją pracy. Uczniowie mogą korzystać z fiszek na zajęciach jako uzupełnienie ćwiczeń lub w wolnym czasie.

Kolejnym środkiem dydaktycznym usprawniającym samokontrolę i samoocenę mogą być zestawy samokontrole "mini Pus" złożone z piórnika kontrolnego i zeszytu ćwiczeń. Po wykonaniu zadania z danego ćwiczenia uczeń umieszcza klocek na odpowiednim polu znajdującym się w piórniczku. Po rozwiązaniu wszystkich zadań z ćwiczenia i ułożeniu klocków zamyka zestaw kontrolny, odwraca go, otwiera ponownie i porównuje otrzymany wzór z wzorem podanym w ćwiczeniu. Jeżeli wzór jest taki sam to znaczy, że ćwiczenie zostało wykonane prawidłowo. Jeżeli zdarzy się, że wzory będą się różniły, musi wyjąć klocki, które nie pasują do wzoru i ponownie wykonać zadanie. Taka forma samokontroli jest doskonałą formą nauki i jednocześnie zabawą. W klasach II-III można wprowadzić samoocenę uczniów za pomocą wykresu osiągnięć poszczególnych dziedzin edukacji i zachowania. Uczniowie po opanowaniu określonej umiejętności lub wykonaniu określonego zadania nanoszą na wykres ocenę w formie punktacji lub określonych symboli. Taka samoocena mobilizuje do lepszego działania i jest stymulatorem osobistego rozwoju.

Uwzględniając i systematycznie wykorzystując w nauczaniu samokontrolę zadań i działań można wytworzyć w klasie, wśród uczniów klimat współpracy i wzajemnego zaufania. Podjęte działania z pewnością będą owocowały w późniejszym uczeniu się i samodzielnej pracy uczniów.

¹ J. Jeziorska: Szkolne pytania czyli dylematy nauczania, Warszawa 1995, s. 100-101.
² W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984, s. 138.
³ W. Okoń: Słownik..., s. 207.

Literatura: 1. A.Nowicka -Chachaj: Samokontrola uczniów. W: Edukacja i dialog. 1993 nr 42. 2. W.Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984. 3. M.Żytko: Kontrowersje wokół problematyki oceniania w kształceniu zintegrowanym. W: Kształcenie zintegrowane. Informator edukacyjny, 1999 nr5. 4. K.Rau, J.Chodoń: Ocenianie opisowe a rozwój dziecka. Poznań 1999. 5. Techniki Celestyna Freineta w edukacji wczesnoszkolnej. Katowice 1998.

Opracowanie:
Violetta Ryszczyk
nauczyciel SP Nr1
w Łaziskach Górnych

Wyświetleń: 2665