Funkcje dzieła literackiego jako dzieła sztuki w ujęciu historycznym
(edukacja filozoficzna w gimnazjum)
1. Funkcje sztuki w estetyce starożytnej i średniowiecznej
a) teoria iluzji (Gorgiasza)
b) teoria katarktyczna ( pitagorejską )
c) teoria mimetyczna ( Sokratesa )
2. Funkcje sztuki w estetyce okresu klasycznego
teorie:
- Demokryta,
- Sokratesa,
- Platona,
- Artstotelesa,
- Sofistów.
3. Funkcje sztuki w estetyce okresu hellenistycznego
teorie:
- Epikurejska,
- Stoików,
- Sceptyków,
- Cycerona,
- Plotyna.
4. Estetyka nowożytna ; teorie przeżycia estetycznego
teoria:
- biologiczno-fizjologiczna Fechnera
- intelektualizm estetyczny Leibniza, Baumgartena, Kanta i Hegla
- emocjonalizm estetyczny Shaftesbury'ego i Candillac'a
- kontemplacji Schopenhauera
- wczucia Herdera, Lippsa, Volkelta i Vischera
- fenomenologiczna Ingardena,
Estetykę zwykło się definiować jako naukę o pięknie, lecz ze względu na nieokreśloność tego pojęcia estetycy ujmują ją jako naukę o sztuce. Jej funkcje w okresie starożytnym i średniowiecznym stanowi fundament dziejów estetyki europejskiej, obejmuje blisko tysiąc lat i jest w przeważającej części dziełem Greków. Podzielili oni sztukę na dwa rodzaje:
- ekspresyjną, która obejmowała taniec, muzykę, poezję, teatr
- oraz konstrukcyjną, której osnową była architektura z podległą jej rzeźbą i malarstwem.
Każda z tych sztuk posiada swój przedmiot estetyczny, który z jednej strony da się określić w relacji do samego dzieła sztuki, z drugiej zaś strony do przeżycia estetycznego. Chodzi tu o sposób odczytania, swoiste rozumienie przedmiotu przez odbiorcę w procesie percepcji, ponieważ z nim wiązać się będzie funkcja pełniona poprzez określony rodzaj sztuki, a ta zależna jest od:
- nastawień i właściwości odbiorcy
- typu dzieła sztuki
- panujących w danym czasie konwencji artystycznych, mody i przyzwyczajeń.
TEORIA ILUZJI
Głosiła, że przeżycie estetyczne polega na wytwarzaniu w umyśle odbiorcy sztuki złudzenia czegoś, co naprawdę nie istnieje. Znane jest zdanie Gorgiasza o tragedii: jest ona oszukaństwem, w którym oszukujący jest uczciwszy od nieoszukującego, a oszukany , mędrszy od nieoszukanego. Gorgiasz wierzył w potęgę słowa : słowa oddziaływują na duszę, mogą ją zaczarować, wywierają wpływ leczniczy, a mogą ją też zatruć. Wprowadzają człowieka w stan omamienia, złudzenia. Odbiorca musi się tej iluzji poddać, wyłączyć się z życia i przyjąć jako rzeczywistość to, co do czego wiadomo, iż rzeczywistość nie istnieje.
TEORIA MIMESIS
Polegała na odnajdowaniu podobieństwa przedmiotów przedstawionych w dziele sztuki do przedmiotów rzeczywistych." Malarstwo jest odtwarzaniem tego, co widzimy" ( Sokrates). Arystoteles wzbogacił ów motyw tezą, iż przeżycie estetyczne polega na szczególnej rozkoszy, której dostarcza człowiekowi widok pięknych ludzi, zwierząt, kształtów i form, słuchanie muzyki, śpiewu, gry na instrumentach, doznanie zapachu kwiatów i kadzideł, że rodzi się wtedy, gdy człowiek doświadcza harmonii. To moment szczególnego "zaczarowania".
TEORIA KATHARSIS
Głosiła, że przeżycie to polega na tym, iż przy kontakcie ze specjalnie ukształtowanymi przedmiotami, dziełami sztuki, zwłaszcza muzyki i poezji, dokonuje się oczyszczenie namiętności, wysublimowanie ich, przez co dusza zostaje wyzwolona od zła moralnego. W sztuce tej ludzie uzewnętrzniali swe uczucia, oczekując, że to da im ulgę. Arystoteles powiada, że na niższym poziomie kultury doznają przez taniec i muzykę ulgi tylko ci, co sami tańczą i śpiewają; na wyższym zaś poziomie umysłowym znajdowali ją także ci, co przyglądali się tańcom i przysłuchiwali śpiewom. Sztuka służyła do złagodzenia i ukojenia uczuć, a mówiąc mową ówczesną do czyszczenia dusz. Oczyszczenie to Grecy nazywali - katharsis. Sztuki swej greccy artyści nie traktowali jako rzeczy natchnienia i fantazji, lecz umiejętności i ogólnych reguł. Toteż dali jej charakter uniwersalny, bezosobowy i racjonalny. Racjonalność weszła do pojęcia sztuki, które przyjęło się w Grecji i zostało zaakceptowane także przez filozofów. Racjonalność sztuki, jej oparcie o reguły, było istotnym punktem estetyki, jaka była implikowana w archaicznej sztuce greckiej.
Funkcje sztuki w estetyce okresu klasycznego
Niedługi, szczytowy okres greckiej kultury jest przyjęte nazywać klasycznym, a klasyczną jego literaturę i sztukę. Kanon, czyli norma obowiązująca artystę każdej sztuki tego okresu był ściśle przestrzegany, ponieważ zapewniał doskonałość dziełu.
Artyści greccy byli przekonani, że w swych dziełach stosują i ujawniają prawa rządzące przyrodą, że przedstawiają nie tylko wygląd rzeczy ale ich istotę, ich wieczystą strukturę. Funkcja poznawcza tych dzieł łączona była z funkcjami estetycznymi. Kosmos zakładał harmonię, zatem i sztuka musiała być harmonijna. Celem artysty było nie tylko subiektywne zadowolenie widza, co obiektywna doskonałość dzieł.
Psychagogia, czyli kierowanie duszami to rola sztuki, którą przypisywali jej pitagorejczycy. Prawidłowość, symetria, ład to cechy tej sztuki. Piękno, jak twierdzili tkwi tylko w prawidłowości i proporcji. Uwzględniali także kontemplację, przeciwstawiając ją czynnościom, jako czynną postawę widza. Ogólnie biorąc wszelka sztuka jest systemem spostrzeżeń, a system jest liczbą, dzięki liczbie więc, wg pitagorejczyków, powstają dzieła.
Pogląd sofistów na sztukę wyrażał się w sprzeczności: sztuka jest wytworem człowieka, a przyroda istnieje od niego niezależnie. Zatem sztuka była działaniem celowym, wykluczającym dowolność i przypadkowość. Twierdzili, iż poeci tworzą nie dla prawdy, ale przyjemności ludzi. Sztuką i pięknem jest to, co przyjemne dla słuchu i wzroku.
Teoria sztuki Platona była luźno związana z pojęciem piękna, włączał do niej technikę ale poezji do niej nie zaliczał. Poezja to wzniosłe szaleństwo- wtedy dusza w pieśniach wybucha. Tak określał zadania sztuki. Była to użyteczność moralna, środek kształtowania charakteru - ona jedna - jak twierdził jest dla ludzi ważna, ona jedna jest prawdziwą użytecznością.
Funkcje sztuki traktował Platon społecznie, sądził że sztuka powinna mieć udział w wytwarzaniu doskonałego państwa i trwale dobrych warunków dla ludzi.
Przyjemność natomiast dostarczana przez sztukę nie jest jej celem ani kryterium wartości, jak sądzili sofiści, może być jedynie dodatkiem. Uważał Platon, że sztuka, która dostarcza przyjemności jest sztuką złą.
Arystoteles, podobnie jak Platon traktował sztukę:
Jest ona czynnością ludzką i to ją różni od przyrody,
przez nią powstaje wszystko, czego forma jest w duszy.
Sztuka jest zamierzeniem opartym na wiedzy, gdzie wiedza, sprawność i naturalne uzdolnienia to zasadnicze czynniki sztuki. Celem sztuki Arystotelesa było powodowanie oczyszczenia. Sądził, że także powinna dawać przyjemność i rozrywkę i przyczyniać się do doskonalenia moralnego, ma budzić wzruszenie. Celem - pisał - jest, aby poeta czynił bardziej wzruszającym to, co przedstawia, a działanie jej sięgać będzie jeszcze dalej i głębiej.
Sztuka przyczynia się do spełnienia najwyższego celu człowieka - szczęścia. W przeciwieństwie do Platona, przyznawał sztuce, a w szczególności poezji - autonomię. Wniosek stąd taki, że filozof zostaje filozofem, a poeta nie przestaje być filozofem.
Historia filozofii, czy estetyki nie jest zamierzeniem mojej pracy. Chciałabym zwrócić uwagę na związki łączące niektóre dzieła literackie z filozofią, szczególnie - ujęte w programach klas I - III gimnazjum.
Doświadczenie czytelnicze, poucza nas, że nierzadko pisarze beletryści ulegają różnym orientacjom filozoficznym, a z kolei te mają różny charakter. Najczęściej autor akceptuje jakąś myśl danego filozofa i czyni ją kanwą utworu literackiego. Nieraz też beletrysta przejmuje pewną sugestię, by z nią prowadzić dyskurs, rozwijać, parafrazować lub nawet negować.
W zależności od stopnia nasycenia dzieła cudzym pierwiastkiem filozoficznym, artystów słowa można podzielić na trzy zasadnicze grupy:
- sporadycznie korzystających z dorobku myśli filozoficznej (W.Potocki, Z.Morsztyn, S.Trębecki, T.K.Węgierski, T.Lenartowicz, M.Konopnicka, S.Wyspiański, J.Czechowicz, S.Grochowiak)
- sięgających bardzo systematycznie do dorobku myśli filozoficznej (J.Kochanowski, I.Krasicki, J.U.Niemcewicz, J.I.Kraszewski, A.Asnyk, S.Żeromski, L.Staff, B.Leśmian, B.Szulc, Z.Nałkowska, J.Iwaszkiewicz, Cz.Miłosz, Z.Herbert)
- włączający się twórczo, którzy nie tylko wyjaśnionymi motywami filozoficznymi przesycają swoje utwory, ale także tworzą własne dzieła filozoficzne. (A.Mickiewicz, J.Słowacki, Z.Krasiński, C.Norwid, A.Świetochowski, B.Prus, S.Przybyszewski, S.I.Witkiewicz, M.Jastrun).
Do epoki, w której pisarze najbardziej czuli się filozofami, należy romantyzm.
EPIKA, LIRYKA I DRAMAT A FILOZOFIA W KLASACH I-III GIMNAZJUM
BIBLIOGRAFIA
W .Tatarkiewicz, Historia estetyki, t.1 s.26
M. Gołaszewska, Zarys estetyki, s.296,299, 309, Warszawa 1973
M. Butor, Powieść jako poszukiwanie, Warszawa 1971, s.123
W. Kopaliński , Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985
Opracowanie: mgr Maria Waligóra
nauczycielka Publicznego Gimnazjum nr 3
w Nowej Soli
