Kto zasługuje na miano dobrego nauczyciela?

Czynności nauczania i wychowania zależne są od cech osobowości nauczyciela. Osobowość to ogół dyspozycji, które dana jednostka posiada. Nauczyciele różnych przedmiotów, a nawet w obrębie tego samego przedmiotu posiadają osobowości bardzo odmienne. Młodzież, spotykając w gronie swych nauczycieli różne typy i odmiany osobowości, przygotowuje się lepiej do życia, w którym będzie miała do czynienia z bardzo różnym otoczeniem ludzkim.

Poglądy na genezę cech charakteryzujących osobowość idealnego nauczyciela były różne: jedni twierdzili, że są to cechy wrodzone, inni dowodzili, że w cechy te można wyposażyć nauczyciela w procesie kształcenia. Jak dotychczas nie udało się nikomu ustalić ani wyczerpującej listy tych cech, ani niezawodnych sposobów ich kształcenia. Przyczyną jest wielowymiarowość właściwości osobniczych warunkujących skuteczność działań nauczycielskich.

Podstawowymi właściwościami dobrego nauczyciela jest wczuwanie się w psychikę ucznia, optymizm, tkliwość, pamięć przeżyć i wzruszeń. M. Grzegorzewska wyróżnia dwa typy osobowości: typ nauczyciela wyzwalającego i typ nauczyciela hamującego. Oddziaływanie na ucznia przez miłość, sympatię, chęć pomocy i stwarzanie klimatu pogody, ładu, życzliwości - to cechy charakteryzujące typ nauczyciela "wyzwalającego", podczas gdy nauczyciel "hamujący" oddziałuje za pomocą rozkazu, przymusu, sankcji, co wytwarza klimat obcości między nauczycielem a uczniem.

Czynności lekcyjne nauczyciela są powiązane z czynnościami ucznia, tworząc interakcje dydaktyczne i pozostają w określonym związku z efektami nauczania i kształtowania postaw. Uczniowie za istotny uznają wpływ osoby nauczyciela na wywołanie pozytywnych nastawień i wzmożonej aktywności podczas ćwiczeń. Czynnikiem, który różnicuje działania lekcyjne jest typ osobowości nauczyciela. Jak wielu jest nauczycieli, tak wiele może być sposobów prowadzenia lekcji, wyeksponowania możliwości uczniów, emocji i wrażeń pozytywnych tworzących wizję przedmiotu. Sposób prowadzenia lekcji decyduje o jej atrakcyjności. Może należałoby uznać ten element za najistotniejszy w pracy nauczyciela. Młodzież jest w większości chętna do pracy, lecz stawia coraz większe wymagania. Dotyczą one osoby nauczyciela, sposobu atrakcyjnego prowadzenia lekcji, pomocy dydaktycznych. Uczniowie chcieliby mieć udział w decyzjach dotyczących doboru treści i ich realizacji.

Nudne lekcje powodują najczęściej wystąpienie trwałej niechęci do przedmiotu, a co za tym idzie do aktywności w ogóle. Jakże często lekcje wykorzystywane są w celu podniesienia poziomu uczniów zdolnych, kosztem słabszych. Powoduje to zniechęcenie tych ostatnich, którzy w konfrontacji utwierdzają się w przekonaniu, że do niczego się nie nadają. Z kolei tych zdolniejszych zniechęcają żmudne, jednostronne zajęcia. Ważną umiejętnością nauczyciela jest wprowadzenie i utrzymanie właściwej atmosfery zajęć. Poprawianie błędów musi tak przebiegać, aby nie zniechęcać uczniów niepotrzebnymi dla nich uwagami lub przerwami, a słabiej pracujących taktownie poprawić i zachęcić do samodoskonalenia. Zbyt łatwe ćwiczenia, ciągle powtarzane, zniechęcają, tak samo jak i trudne.

Nauczyciel prowadzący zajęcia musi stale mieć na uwadze nie tylko wyrabianie sprawności językowej uczniów, ale kształtowanie nawyków językowych, poczucia estetyki, gdyż dziecko ma być wychowane w duchu utrwalania w sobie przyzwyczajeń do systematycznego podnoszenia ogólnego poziomu wiedzy.

Nauczyciel jest w swej pracy wzorotwórczy. Pamiętając o tym, powinien ciągle mieć na uwadze szacunek dla tych, którzy pragną go naśladować. Niezależnie od zadań i sytuacji jakie spotkać może w swojej pracy, powinien prezentować wysoki poziom kultury osobistej i umiejętność współdziałania z ludźmi. Aby pozyskać dzieci i młodzież, należy przede wszystkim zjednać sobie ich przychylność, zaufanie i sympatię. Aby to osiągnąć, nauczyciel powinien być opanowany, zdecydowany, sprawiedliwy, nie ulegający przejściowym nastrojom, a w każdym razie nie demonstrujący prywatnych przeżyć czy trosk uczniom. Nie powinien również w pracy swojej faworyzować wybranych uczniów, tylko wszystkich traktować z jednakowym zainteresowaniem. Nauczyciel powinien uświadomić uczniom, że to co robią na lekcji to fragment pracy nad sobą, która musi trwać. Uczeń powinien zdawać sobie sprawę z tego, że działanie rozpoczęte na lekcji musi być przedłużone na czas poza nią i poza szkołą, a także po jej ukończeniu.

Obowiązkiem nauczyciela jest rozbudzić zainteresowania uczniów, kształtować ich wiedzę i umiejętności, przekonać, że podejmowany wysiłek jest niezbędny, jednocześnie uzasadniając korzyści płynące z regularnej nauki. Uczeń musi uzyskać wiarygodne informacje, że kształtowane w czasie zajęć umiejętności i nawyki mają charakter utylitarny. Rozbudzanie zainteresowań poznawczych uczniów odbywa się na zajęciach w szkole. Lekcja to oddziaływanie czynników osobowych i pozaosobowych, to wielostronna odpowiedzialność wychowawcy za umiejętny wpływ na wychowanka i nauczenie go całożyciowej troski o sprawność językową, poprawną mowę polską.

Nauczyciel, stojąc przed uczniem, odsłania swe umiejętności i wiedzę, swe doświadczenie profesjonalne i styl pracy, w końcu swój charakter, psychikę - całą osobowość. Uczniowie to przede wszystkim wnikliwi obserwatorzy, czujni na każdy ruch nauczyciela, którzy mają wyostrzone poczucie sprawiedliwości, własne sposoby sprawdzania kompetencji nauczyciela i zadziwiającą zdolność rozpoznawania gry pozorów w pracy z nimi. Małe ma szanse utrzymanie autorytetu nauczyciel, który gani palenie papierosów - a sam pali, karze za ordynarne słownictwo - a sam używa słów obelżywych.

Różne są dzieci, różnie odczuwają trudności i rozumieją powodzenie. Sukcesów uczniów należy szukać w wielkości pracy poszczególnych jednostek, rosnącym odpowiednio poziomie trudności. Wszyscy wychowankowie: różnorodni i nieraz bardzo odmienni, sprawni i niesprawni, odważni i bojaźliwi - powinni być nauczeni pokonywania własnych trudności i odczuwania własnych sukcesów. Dobry nauczyciel sprawdza się tylko wówczas, gdy umie przekazać, nauczyć, przekonać, a nie tylko sam wie i umie.

Nauczyciele mówią na lekcjach dużo i często. Ich stałą troską powinna być kultura słowa (jednoznaczność pojęć, poprawność gramatyczna, wykluczenie wulgaryzmów i języka potocznego) i kultura mówienia (odpowiednia intonacja, tempo, siła głosu). Bogactwo emocjonalne lekcji wskazuje też właściwą kulturę uczuć nauczyciela we wzajemnych relacjach.

Podobno nauczyciel surowy, stawiający duże wymagania, oceny negatywne, to nauczyciel "zły" ale szanowany, natomiast rozdający dobre stopnie to nauczyciel "dobry" ale lekceważony. Wysoki, mobilizujący siły psychiczne człowieka poziom wymagań hartuje i uczy pokonywania trudności. Równocześnie odsłaniając kolejne obszary niewiedzy i niekompetencji, wciąga jednostkę w wir samodoskonalenia. Bez wysokich wymagań uczeń nie wie właściwie co umie lub wyobraża sobie, że wie i umie już wszystko i nieświadomie obniża poziom wymagań od siebie. Z powyższymi sprawami wiąże się zwykle reagowanie nauczyciela na różne uchybienia i wykroczenia uczniów. Należy dostrzec każde, nawet małe osiągnięcie ucznia, a nieraz "nie zauważyć" co drugiego potknięcia, nie wpadać od razu w zachwyt, ale i nie szczędzić uznania. Zwalczać zło, a nie człowieka, ręce nauczyciela służą do pomocy i ochrony, a nie do karania. Jeżeli uczeń źle się zachowuje należy zastanowić się, czy to nie w nauczycielu tkwi tego przyczyna.

Trudno oddzielić zagadnienia dydaktyczne od problemów wychowawczych w pracy nauczyciela, gdyż one bardzo się ze sobą wiążą. W wychowaniu dzieci i młodzieży dużą rolę przywiązuje się do osobowości nauczyciela. Podkreśla się jej bezpośredni wpływ na przemiany w elastycznej psychice dziecka.

Nauczyciel jest jednym z głównych czynników środowiskowych. Jego wpływ wychowawczy obejmuje oddziaływania bezpośrednie na uczniów i pośrednie w znaczeniu tworzenia warunków do ich pożądanego rozwoju. Uczeń od początku swoich kontaktów ze szkołą w sposób bardziej zorganizowany i celowy wykształca coraz nowe potrzeby, wzbogaca je, doskonali w toku osobniczej działalności. Siła oddziaływania pewnych idei, określonych wartości, norm współżycia społecznego zależy w dużym stopniu od osoby, która je upowszechnia. Nauczyciel jako organizator procesu wychowawczego ocenia zachowania uczniów, wartościuje i selekcjonuje zdobyte o nich informacje, poucza o poprawnych zachowaniach społecznych, kontroluje, wyznacza zadania, stwarza warunki do dalszego rozwoju, organizuje bliższe i dalsze środowisko wychowawcze. Z tych powodów kierownicza rola nauczyciela ma stosunkowo ważne i często decydujące znaczenie w procesie kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży szkolnej.

Proces wychowawczy ma bowiem charakter interdyscyplinarny i występuje na podłożu interakcji nauczyciela i ucznia. W toku tych kontaktów nauczyciel przejawia wobec uczniów określoną postawę uczuciową w znaczeniu akceptacji, życzliwości, niechęci, odtrącania, obojętności, wrogości.

W wyniku określonej postawy uczuciowej nauczyciela, uczniowie stają się mniej lub bardziej podatni na dalsze oddziaływania dydaktyczno - wychowawcze.

Efekty pracy dydaktyczno - wychowawczej nauczyciela w dużym stopniu są uwarunkowane procesami psycho - społecznymi w interakcjach z uczniami.

Poczucie własnej wartości, odczucie sukcesu wychowawczego i dodatnia samoocena nauczyciela sprzyja efektywnej pracy dydaktyczno - wychowawczej. Motywacja nauczyciela w oddziaływaniu wychowawczym obejmuje spostrzeganie swej roli zawodowej, wartościowanie swoich czynności wychowawczych, emocjonalny stosunek do zawodu nauczycielskiego oraz dążenia i aspiracje zawodowe. Im lepsza motywacja u nauczyciela z punktu widzenia efektów wychowania, tym wyższe wyniki w oddziaływaniu wychowawczym. W myśl wskazań współczesnej dydaktyki nauczyciel powinien przede wszystkim kształtować i rozwijać zdolności intelektualne ucznia, a zwłaszcza procesy umysłowe, takie jak umiejętność rozwiązywania problemów, sprawność w podejmowaniu decyzji.

Obecnie utrwala się pogląd, że nauczyciel w pierwszej kolejności powinien być wychowawcą, a w drugiej dydaktykiem. We współczesnej szkole nasila się zapotrzebowanie na nauczycieli w znaczeniu organizatorów i koordynatorów w procesie dydaktycznym. Każdy z nas jest w stanie tworzyć nowe pomysły i wynajdywać oryginalne rozwiązania. Cechą wiodącą twórczych nauczycieli jest przedsiębiorczość, która wymaga silnej osobowości, a więc niezależności, silnej motywacji, wytrwałości, inicjatywy, a także gotowości do ryzyka. Cechy osobowościowe ludzi twórczych, które mają duże znaczenie w działalności pedagogicznej to: pozytywna motywacja, duża inicjatywa i zaangażowanie, upór w dążeniu do celu, niezależność sądów i myśli, krytycyzm i odporność na presję grupową, umiejętność efektywnego wykorzystania wiedzy i doświadczenia oraz umiejętność prakseologicznego działania. Nauczyciel musi posiąść nie tylko zdolności twórcze, ale także "świecić" przykładem, który by skłaniał uczniów do identyfikowania się z nim.

Wychowanie tylko wtedy daje pożądane efekty, gdy nauczyciel stosuje w życiu osobistym zasady, które wpaja wychowankom. Z punktu widzenia wychowania moralnego należy podkreślić, że wpływ nauczyciela na ucznia zależy nie tylko od tego, co nauczyciel wie i umie, ale także i od tego, kim jest, kim się staje, do czego dąży, a więc jak oddziałuje na wychowanka całą swoją osobowością, postawą, zaangażowaniem. W zawodzie nauczycielskim, bardziej niż w innych, nie sposób oddzielić obowiązków zawodowych od obowiązków moralnych. Postępowanie pedagogiczne nauczyciela zawsze jest uwikłane w oceny moralne m.in. pojęcie sprawiedliwości i niesprawiedliwości, kłamstwa i prawdomówności, dobra i zła. Dlatego też społeczeństwo wymaga, aby nauczyciele reprezentowali wysoki poziom etyczny nie tylko w pracy, ale również w życiu prywatnym. Z funkcjami wychowawczymi nauczyciela wiąże się więc obowiązek nienagannego postępowania moralnego. Jeżeli młodzież nie akceptuje postawy i zachowania nauczyciela, jeżeli dostrzega dwoistość głoszonych przez niego zasad, wówczas nie współpracuje z nim w procesie wychowania. Nauczyciel wykorzystuje wówczas swą przewagę nad uczniem, korzysta nie z atrybutów intelektualnych i moralnych, lecz ze swej przewagi urzędowej, posługuje się budzeniem w uczniach strachu, bezdyskusyjnymi argumentami i decyzjami. Kierunek pracy nauczyciela powinien dążyć do tego by przestał on być sędzią oceniającym, a stał się człowiekiem rozwijającym osobowości ucznia, traktującym dobro dziecka jako dobro najwyższe.

Postawa nauczyciela oddziałuje na wychowanka z dużą sugestywnością i wywiera istotny wpływ na proces jego rozwoju. Zdolność sugestywna jest najważniejszą i dominującą cechą osobowości dobrego nauczyciela.

Aby zachęcić do aktywności dzieci przeciętnie i słabe do samokształcenia należy tak zorganizować zajęcia, aby udało im się odnieść sukces na własną miarę. Sukcesy na miarę możliwości uczniów mogą nie zaspokajać sportowych aspiracji przełożonych nauczyciela. Trzeba więc niekiedy wybierać między uznaniem z zewnątrz za swoją pracę a wewnętrznym przeświadczeniem o dobrze spełnionym obowiązku. Nauczyciel w szkole, w swych kontaktach z uczniami na lekcjach i poza lekcjami powinien szczególnie troszczyć się o to, aby zawsze być sobą i nie udawać kogoś innego. Nie jest to łatwe, bo wszyscy jesteśmy narażeni na wpływ innych osób i czasem mimo woli ulegamy tym wpływom i naśladujemy innych. Niezależnie od wszystkiego i ról wyznaczonych uczniom - nauczyciel kieruje lekcją i odpowiada za nią i za młodzież prawnie, formalnie i moralnie.

BIBLIOGRAFIA

1) Cz. Barański, W poszukiwaniu cech twórczego nauczyciela, [w:] "Nowa Szkoła" Nr 5/98.
2) S. Krawcewicz, Współczesne problemy zawodu nauczyciela, Książka i Wiedza, Warszawa 1979.
3) L. Lachowicz, Ku skuteczniejszemu nauczaniu, [w:] "Lider" Nr 9/99.
4) M. Lejman, Znaczenie osobowości nauczyciela w procesie dydaktyczno - wychowawczym, [w:] "Nowa Szkoła" Nr 9/86
5) Praca zbiorowa Osobowość nauczyciela, PZWS, Warszawa.

Opracowanie: ANNA LACHOWSKA

Wyświetleń: 5023