Wykorzystanie środowiska lokalnego w nauczaniu zintegrowanym

1. Teoretyczne podstawy wykorzystania środowiska lokalnego w nauczaniu i wychowaniu.

Pojęcie środowiska
Środowisko jest przestrzenią, w obrębie, której społeczeństwo realizuje różne formy działalności,
Tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb. Nie stanowi ono struktury jednolitej, możemy, więc wyróżniać różne rodzaje środowisk i dokonywać ich typologii. Np. J. Pieter, biorąc pod uwagę tzw." kręgi środowiskowe" wyróżnia środowiska: domowe, lokalne i okoliczne.

Środowisko domowe - to całość osobistych warunków dziecka, to środowisko rodzinne, którego wpływ na życie i rozwój młodego osobnika ma największe znaczenie.

Środowisko lokalne - czyli miejscowe, to całość warunków środowiskowych miejscowości, w której dane dziecko żyje i wychowuje się. Może nim być wieś, lub miasto, dzielnica, osiedle.

Środowisko okoliczne - czyli pozamiejscowe, obejmuje większą przestrzeń, z którą dany osobnik rzadko styka się bezpośrednio. Może to być np. duże miasto, województwo, gmina.

Rozpatrując strukturę wymienionych środowisk R. Wroczyński wyróżnia w nich trzy płaszczyzny:
- Naturalną,
- Społeczną,
- Kulturową
-
Przez płaszczyznę naturalną autor rozumie układ geograficzny, który jest dziełem natury oraz wpływu człowieka. Ta płaszczyzna środowiska lokalnego i okolicznego jest źródłem odpowiednich treści przyrodniczo-geograficznych, jak również służy ukazywaniu roli człowieka wobec sił natury, postępu w poznawaniu otaczającej rzeczywistości. Nie stanowi ona natomiast istotnego czynnika różniącego osobowość uczniów.

Pozostałe dwie płaszczyzny-społeczna i kulturalna stanowią zarówno źródło treści w poznawaniu dzieci różnych dziedzin życia społeczno-gospodarczego, jak i źródło zróżnicowania ich poziomu rozwojowego. Płaszczyznę społeczną tworzą ludzie i stosunki między nimi, które funkcjonują wychowawczo w sposób zamierzony i niezamierzony.

Podstawowe elementy środowiska społecznego to:
- Rozmieszczanie i gęstość zaludnienia,
- Struktura ludności z aspekcie wykonanych zawodów,
- Proporcje między wielkościami różnych grup wiekowych ludności,
- Poziom i struktura wykształcenia.

Płaszczyzna kulturowa natomiast to oddziałujące na dziecko elementy dorobku historycznej działalności człowieka. Analiza tej płaszczyzny środowiska obejmuje, więc wytwory kultury materialnej jak budownictwo, urządzenia komunikacyjne, dobra kultury duchowej[ wierzenia, obyczaje, zwyczaje, normy społeczne i moralne].

Wymienione wyżej płaszczyzny nie istnieją w izolacji, lecz są ze sobą ściśle związane.

Analizując w dalszej części opracowania możliwości wykorzystania środowiska w nauczaniu i w wychowaniu dzieci klas młodszych najczęściej uwzględniać będziemy środowisko lokalne. Ze względu na zakres tematyki programowej często sięgać będziemy do środowiska okolicznego.

ŚRODOWISKO LOKALNE JAKO PRZESTRZEŃ WARTOŚCI DYDAKTYCZNYCH I WYCHOWAWCZYCH.

Szkoła ze względu na swe zadania jest mocno związana ze środowiskiem, przy czym związek ten może być rozpatrywany w kilku aspektach jako:
- źródło treści nauczania,
- źródło sytuacji uspołeczniających uczniów,
- czynnik wpływający na zróżnicowanie ich poziomu rozwojowego,
- źródło zintegrowanych zadań dla uczniów.

W opracowaniu tym uwzględniamy głównie pierwszą z tych możliwości, skupiając uwagę na problemie wykorzystania środowiska lokalnego jako źródła treści nauczania zintegrowanego. Problematykę tę rozpatrujemy w powiązaniu z aspektami wychowawczymi rozpatrywanych treści, bowiem poznanie środowiska lokalnego i uspołecznianie uczniów to dwie strony tego samego procesu, które traktować trzeba jako integralne elementy pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły, zwłaszcza na szczeblu nauczania zintegrowanego.

Poznanie środowiska powinno zatem służyć nie tylko zdobywaniu wiedzy i doświadczenia, ale także kształtowaniu odpowiednich postaw wobec tego środowiska, wobec świata wartości, wobec społeczeństwa i zbiorowości ludzkich, wobec siebie i innych ludzi, wobec wiedzy, kultury.

Z dydaktycznego punktu widzenia środowisko może spełniać w nauczaniu zintegrowanym podwójną funkcję:
- może służyć jako punkt wyjścia w nauczaniu, jako konkret, czyli środek służący poznaniu określonych pojęć, faktów i zjawisk,
- może też być samo w sobie przedmiotem poznania.

Obecny program nauczania w klasach początkowych odpowiada tej idei, kładąc nacisk we wszystkich przedmiotach na wykorzystanie środowiska lokalnego jako terenu doświadczeń i obserwacji dzieci.

Ze zbioru potencjalnych możliwości dziecka tworzymy tzw. Przestrzeń dydaktyczną. Struktura szeroko rozumianej przestrzeni dydaktycznej obejmuje trzy zasadnicze strefy, na które składa się:
- baza materialno - techniczna szkoły,
- wyposażenie środowiska lokalnego,
- wyposażenie środowiska dalszego, pozamiejscowego.

Jeśli wziąć pod uwagę dostępność poszczególnych stref przestrzeni dydaktycznej i ich gotowość do użytkowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym, to na pierwszym miejscu należy postawić środki poglądowe zgromadzone w szkole. Na drugim miejscu znajduje się wyposażenie środowiska lokalnego, na trzecim wyposażenie pozostałej przestrzeni dydaktycznej.

S. Kowalski wyróżnia w środowisku przestrzeń otwartą [ teren, przyroda, budownictwo i inne urządzenia dostępne dla wszystkich ], oraz przestrzeń zamkniętą [ urzędy, instytucje, placówki służby zdrowia, zakłady pracy, gospodarstwa rolne itp.] Stosunkowo łatwa dostępność wszystkich obiektów, w otwartej przestrzeni środowiska lokalnego, decyduje o możliwości bezpośredniego wykorzystania ich w dydaktyce. Ponadto wszystkie te obiekty i zjawiska mogą być rozpatrywane na tle całego splotu otaczających je uwarunkowań, podczas, gdy środki dydaktyczne zgromadzone w szkole występują w izolacji, są niejako wyobcowane ze swojego naturalnego otoczenia. Przy najlepszym nawet wyposażeniu pracowni szkolnych mogą się w nich znajdować tylko modele lub obrazy, ilustrujące jedynie fragmenty rzeczywistości i "zamykające" dzieci w sztucznym świecie, pozbawionym dynamiki i siły poznawczego oraz wychowawczego oddziaływania. Również dokumentację wizualną najbliższego środowiska z łatwością można konfrontować z rzeczywistością, co jest znacznie utrudnione w przypadku dalszej przestrzeni dydaktycznej.

Właściwa organizacja przestrzeni dydaktycznej jest zdaniem J. Kozłowskiego warunkiem skuteczności pracy nauczyciela. Zawarte w środowisku dobra dydaktyczne mogą w różnym stopniu służyć realizacji celów nauczania, posiadają więc różne wartości kształcące i wychowawcze. Nauczyciel musi umieć je poznawać i oceniać. Problem ten podejmuje M. Jakowicka, akcentując potrzebę nie tylko poznaniaa, ale i odpowiedniego przygotowania ludzi i obiektów, z którymi dzieci mają się zetknąć.

Według A. Bubień procedura oceny środowiska dla potrzeb dydaktycznych powinna obejmować następujące elementy:
- ustalenie terytorialnego zasięgu oceny np. rejon szkoły, wieś, gmina, dzielnica,
- gromadzenie informacji o środowisku i wstępną klasyfikację obiektów przydatnych dla potrzeb dydaktyki,
- szczegółową inwentaryzację poszczególnych elementów środowiska dla potrzeb nauczania zintegrowanego,
- wyodrębnienie miejsc "nakładania się" powyższych elementów czyli ustalenie ich przydatności dla integracji różnych treści kształcenia.

Oceniając wartość poszczególnych elementów danego środowiska i możliwość zapoznawania z nimi uczniów, nauczyciel musi ponadto brać pod uwagę bariery percepcyjne oraz zainteresowania dzieci w określonym wieku i tak, w latach objętych nauczaniem zintegrowanym, w centrum zainteresowań uczniów znajduje się środowisko przyrodnicze i współżycie człowieka z przyrodą. Zainteresowania te stopniowo przenoszą się na zagadnienia społeczne i kulturowe.

Konieczność wykorzystania materiałów środowiskowych w nauczaniu wszystkich przedmiotów oraz w pracy pozalekcyjnej wynika przede wszystkim z charakteru i zadań nauczania zintegrowanego, które powinno zapewnić uczniom poznawanie świata w całej jego złożoności na konkretnych bliskich dzieciom przykładach i przy zachowaniu całościowego podejścia do rzeczywistości.

Z. Krzysztoszek uważa, że prawidłowa organizacja tego procesu w odniesieniu do dzieci w wieku 7- 10 lat powinna obejmować następujące etapy:
1. Organizowanie swobodnego działania i wzbogacanie naturalnych doświadczeń życiowych dzieci.
2. Nawiązywanie do wyrastającej z tego działania ciekawości poznawczej.
3. Dostarczanie lub porządkowanie wiadomości związanych z formowaniem funkcji umysłowych oraz z kształtowaniem umiejętności, sprawności i nawyków.
4. Organizowanie swobodnego działania, pozwalającego na zastosowanie zdobytych wiadomości w praktyce.

Szkoła może zrealizować na swoim terenie przede wszystkim etap drugi i trzeci, natomiast dla realizacji etapu pierwszego i czwartego konieczne jest sięganie do otaczającego ją środowiska, społecznego i kulturowego. Ponadto kształcenie w naturalnych sytuacjach najbliższego otoczenia jest warunkiem zaangażowania uczniów. Stwarza też możliwości nauczania czynnościowego. Środowisko umożliwia też czynnościowe podejście do problematyki wychowawczej, zwłaszcza zaś do zadań związanych z uspołecznianiem uczniów.

Uspołecznianie dziecka to proces długotrwały i złożony. Przebiega wieloma drogami, a przede wszystkim:
- przez bezpośrednie uczestnictwo w życiu rodziny, klasy, grupy rówieśniczej i organizacji dziecięcej, w życiu swojej miejscowości i kraju,
- dzięki oddziaływaniu osobowości rodziców, dziadków nauczyciela, rodzeństwa i innych osób z najbliższego otoczenia, na skutek wpływu środków masowego przekazu,
- dzięki świadomej realizacji określonych programem szkolnych celów wychowania społeczno moralnego.

Zespolenie tych wszystkich dróg uspołecznienia dziecka w jeden zintegrowany nurt wpływów pozytywnych jest najważniejszym zadaniem wychowawczym szkoły zwłaszcza w początkowych latach kształcenia.

Zadania te mogą być realizowane zarówno przez odpowiednio zorganizowane życie wewnątrz-szkolne, jak i przez wzbogacanie doświadczeń uczniów w kontaktach ze środowiskiem zewnętrznym. W środowisku tym dziecko wchodzi bowiem w coraz to nowe kręgi społeczne, poznaje przedstawicieli różnych zawodów, pracę zakładów produkcyjnych i instytucji. Dzięki spotkaniom ludźmi może obserwować różne wzorce postępowania, stosunki międzyludzkie, role społeczne, działania ludzi w środowisku. Pomaga mu to uświadomić sobie swoje miejsce wśród ludzi, nauczyć się sposobów właściwego zachowania.

W okresie wczesnoszkolnym rozpoczyna się proces kształtowania postaw patriotycznych i obywatelskich, w których dużą rolę odgrywają odpowiednie wzorce osobowe. Wzorce te można znaleźć w życiorysach obywateli wywodzących się z regionu, społeczników, ludzi o twórczych pasjach, a także w życiorysach zwykłych ludzi. Organizowanie kontaktów uczniów ze środowiskiem stwarza także możliwości treningu w zakresie życiowo i społecznie ważnej działalności wychowanków, np. umiejętności zachowania się w urzędzie, załatwienia sprawy, sposobu zwracania się do dorosłych w różnych sytuacjach, opieki nad słabszymi, upiększania otoczenia itp.

Podsumowując powyższe rozważania, stwierdzić należy, że każde środowisko zawiera elementy, które można wykorzystać w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Możliwości te stwarza zarówno wieś jak i miasto. Każde z tych środowisk posiada swoją specyfikę, różnorodną w poszczególnych regionach kraju i różnych skupiskach społecznych. Zarówno jednak wspólne jak i różne elementy tych środowisk stanowią teren doświadczeń i przeżyć dzieci, materiał do obserwacji i grunt dla praktycznego działania.

Włączenie środowiska lokalnego w zakres przestrzeni dydaktycznej ma wiele wartości, a przede wszystkim:
- eliminuje, albo przynajmniej ogranicza dominację werbalną nauczyciela nad uczniami w klasie;
- stwarza możliwość oddziaływania bezpośredniego przez dostarczenie odpowiednich bodźców do poznania, przeżywania i konkretnego działania;
- dostarcza bogatego materiału do kształtowania i porządkowania pojęć, będącego równocześnie źródłem poszerzania zakresu słownictwa i rozwijania żywej mowy dziecka.

Opracowanie: Elżbieta Lazar

Wyświetleń: 1218