Formy, metody i techniki rozwijania twórczych możliwości uczniów

Aktywność twórcza dziecka jest przejawem jego rozwoju, chęcią uzewnętrznienia swoich przeżyć, pomysłów, umiejętności twórczych i może przejawiać się w różnych dziedzinach sztuki: plastyce, muzyce, dramaturgii. Ze względu na kierunek aktywności twórczej możemy dokonać podziału na aktywność twórczą:
- plastyczną
- werbalną (językową)
- muzyczną
- ruchową

Najogólniej aktywność twórczą plastyczną, językową, ruchową można zdefiniować jako podejmowaną chętnie i uprawianą z zadowoleniem, opartą na własnych pomysłach, często świadomą celu osobistą działalność ucznia, stymulowaną przez zadania problemowe, której następstwem jest odkrycie przez uczącego się nowych dla niego doznań, informacji na gruncie wybranej dziedziny sztuki.

Aktywność twórcza może przybierać różnorodne formy. Odkrycie, inwencja, twórczość, oto terminy odpowiadające specyficznym sytuacjom. Odkrywa się fakt, który już istniał, ale był nieznany, ukryty, wynajduje się rzeczy nowe, oryginalne, mając w tym odkryciu zasługę pierwszeństwa przed innymi, podczas gdy akt twórczy polega na powołaniu do istnienia czegoś, czego nigdy przedtem nie było. Na tym polega istota twórczości. Terminy: inwencja i twórczość także nie mogą być stosowane zamiennie. Inwencja wywodzi się ze swoich poprzedników, twórczość pojawia się z nicości. Twórczość to różnorodne produkty twórczej aktywności.

Wg Mattise: " Autentyczny twórca to nie tylko istota uzdolniona: to ten, kto potrafił uporządkować, z uwagi na ostateczny cel, cały zespół czynności, których rezultatem jest dzieło."

Twierdzi także, że "widzenie stanowi już operację twórczą, która wymaga wysiłku. Tworzyć, to znaczy wyrażać to, co ma się w sobie. Wszelki wysiłek twórczy jest czymś wewnętrznym. Trzeba jeszcze wzbogacać swoje życie uczuciowe, co dzieje się z pomocą czynników pochodzących ze świata zewnętrznego. Dzieło sztuki jest zakończeniem długotrwałej pracy."

Siła twórcza nie jest darem wrodzonym, lecz może być uznawana za wynik stosunku między aktywnością zorientowaną w sposób świadomy (polegającą na gromadzeniu środków), a siłą nieświadomą, czynnikiem idei sprawczej i inspiracji.

Lekcje twórczości to w istocie lekcje ćwiczeń twórczych. Źródłem inspiracji jest tu prężnie rozwijająca się metodologia twórczego działania, zwana heurystyką. W literaturze poświęconej metodom rozwijania twórczego myślenia, pojęcie to występuje w dwóch różnych znaczeniach. W pierwszym oznacza interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy i umiejętności praktycznych, związanych z twórczym rozwiązywaniem zadań. Według A. Góralskiego heurystyka zajmuje się ogółem "działań przedsiębranych przez człowieka twórczo rozwiązującego zadania".

Drugie znaczenie pojęcia heurystyka jest związane z podziałem na metody algorytmiczne i heurystyczne, i oznacza metodę myślenia różną od algorytmu. Algorytm to dokładny przepis na rozwiązanie zadania, Heurystyka zaś to na ogół użyteczna wskazówka. Siłą algorytmów jest ich ścisłość i niezależność od subiektywnych sądów stosującego je człowieka, ich słabością zawodność i podatność na wpływ czynników niezależnych od osoby rozwiązującej problem.

To drugie znaczenie heurystyki jest właściwe dla psychologii poznawczej. Właśnie na gruncie tej dyscypliny rozumie się przez nią nadrzędne struktury poznawcze sterujące procesem myślenia, tzn. decydujące o wyborze kierunków poszukiwań właściwego rozwiązania.

Zasady heurystyczne to najbardziej ogólne wskazówki, które mają ułatwić przebieg procesu twórczego. Są to więc, na przykład:
- zasada etapowości procesu twórczego (dzielenie procesu rozwiązywania problemu na wiele etapów)
- zasada odroczonego wartościowania (oddzielanie etapu wytwarzania pomysłów od etapu ich krytyki i oceny, powstrzymanie się od natychmiastowego sądu)
- zasada sięgania do podświadomości (wykorzystywanie również myślenia intuicyjnego, marzeń sennych, produktów prawej półkuli mózgu)
- zasada łączenia odległych skojarzeń (łączenie ze sobą odległych obiektów, zjawisk i rzeczy, poszukiwania nowych rozwiązań i inspiracji).

Ogólne zasady heurystyczne znajdują uszczegółowienie w metodach i technikach rozwiązywania problemów.

Metoda to systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący założonego wyniku.

Na metodę składają się czynności umysłowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności. W każdej metodzie są stosowane określone techniki i środki. Jako typowe przykłady metod należy wymienić:
- brainstorming (burzę mózgów)
- synektykę
- analizę wartości
- analizę morfologiczną
- algorytm rozwiązywania zadań wynalazczych (ARWZ) nazywany również metodą pytaniową Altszullera
- twórcze rozwiązywanie problemów (TroP) E. Nęcki
- metodę myślenia lateralnego E. de Bono
- metodę projektowania wzorców idealnych G. Nadlera
- metodę sytuacyjną.

Technika to zespół czynności pomocniczych, które stosujemy, aby osiągnąć pewne cele etapowe w rozwiązywaniu problemów. Techniki wchodzą w skład poszczególnych metod heurystycznych.
Oto przykłady technik (operacji):
- kruszenie, czyli krytyka dotychczasowego stanu rzeczy, negowanie walorów obiektu, które mamy udoskonalić
- superpozycja, czyli nakładanie na siebie różnych obiektów w celu udoskonalenia jednego z nich
- Identyfikacja z obiektem, czyli wyobrażenie sobie, że się jest w środku badanego obiektu i realizuje te same czynności, co ulepszany lub usprawniany obiekt, wczuwanie się w jego sytuację.

Jak twierdzi W. Dobrołowicz, oczekuje się, aby każda metoda oparta na jakiejś idei podstawowej była sposobem realizacji całego procesu twórczego, tj. od etapu sformułowania problemu, przez znalezienie pomysłu, do jego weryfikacji.
Nie każda jednak w tym samym stopniu uwzględnia wszystkie etapy procesu twórczego, większość bowiem koncentruje się na poszukiwaniu twórczych rozwiązań.

Nauczyciel pełni kierowniczą rolę w procesie dydaktyczno wychowawczym. Inaczej jednak, gdy nastawia się na rozwijanie osobowości twórczych, a inaczej, gdy kształci naśladowców (odtwórców). Chociaż nauczyciel ma obowiązek realizowania celów i treści obowiązującego programu, to jednak bardziej powinien koncentrować się na samym programie.

Rola nauczyciela w rozwijaniu twórczej aktywności uczniów polega na:
1. rozpoznawaniu potrzeb dziecka i jego najbliższego środowiska
2. rozpoznawaniu możliwości emocjonalno-motywacyjnych, poznawczych i behawioralnych (działaniowych, sprawczych) dzieci
3. stymulowaniu i intensyfikowaniu tych możliwości poprzez odpowiednie planowanie i organizowanie stosownych sytuacji psycho-pedagogicznych przyspieszających rozwój twórczej aktywności dzieci.
4. kierowaniu uczeniem się uczniów, polegającym na wykonywaniu otwartych problemów, które:
- nawiązują do dziecięcych potrzeb, zainteresowań, dążeń, doświadczeń
- budzą i rozwijają nowe potrzeby (motywy) niezbędne w dalszej twórczej edukacji
- zachęcają do samodzielnego i twórczego pokonywania zawartych w nich trudności
5. pobudzaniu procesów i operacji umysłowych, a zwłaszcza myślenia dywergencyjnego, stanowiącego niezbędny warunek twórczych osiągnięć dzieci.
6. dostarczaniu satysfakcji zarówno z ich wykonania, jak i osiągniętych wyników (sukcesów).

Bibliografia:
1. R. Gloton, C. Clero: Twórcza aktywność dziecka. Warszawa 1976
2. A Góralski: Twórcze rozwiązywanie zadań. Warszawa, PWN 1980
3. E. Nęcka: Proces twórczy i jego ograniczenia. Kraków, Oficyna Wydawnicza "Impuls" 1995
4. W. Dobrołowicz: Psychika i bariery. Warszawa, WSiP 1993

Opracowanie: Małgorzata Meissner

Wyświetleń: 1091