Literatura dziecięca i jej rola w młodszym wieku szkolnym

W ostatnich latach odbiór dzieła literackiego w szkole stał się przedmiotem rozważań nie tylko metodyków nauczania języka polskiego i literatury, ale również literaturoznawców.

Większość opracowań poruszających sprawę szkolnej komunikacji literackiej za jej najistotniejszą cechę uważa umieszczenie aktu komunikacji literackiej w sferze obowiązku. Sytuacja przymusu lekturowego i wynikające z niej konsekwencje stają się przyczyną powstawania licznych układów autonomicznych, charakteryzujących procesy obcowania z dziełem literackim w szkole.

Najważniejsza sprzeczność występuje tutaj między bieżącym, aktualnym celem nauczania a jego celem długofalowym i perspektywicznym. Szkoła bowiem poprzez przymusy lekturowe ma w rezultacie rozbudzić potrzeby i zainteresowania czytelnicze realizujące się w przyszłości w sferze dobrowolnej. To, co aktualnie jest jednym z nakazów roli ucznia, w przyszłości ma zautonomizować się, zinterioryzować i stać się potrzebą spontaniczną, w momencie, gdy rola ucznia przestanie być już pełniona.

Przystępując do analizy sytuacji komunikacji literackiej w początkowym okresie szkolnym, stwierdzić należy, iż podstawową jego cechą jest rozpoczęcie samodzielnej nauki czytania oraz umieszczenie komunikacji literackiej w sferze obowiązku, czyli wpisanie jej w zakres roli społecznej ucznia.

Wejście w szkolną sferę kontaktów literackich oznacza nie tylko to, że tekst staje się przedmiotem działań poznawczych, przedmiotem nauki szkolnej. Przymusową konsekwencją tego aktu lektury jest dotycząca go aktywność ucznia, najczęściej aktywność natury werbalnej. Zakres działań poznawczych związanych z lekturą obejmuje przede wszystkim różne formy odtwarzania jej treści: odczytywanie utworu, nauka na pamięć, streszczenie, opowiadanie, omówienie metodą pytań.

Sytuacja szkolnej komunikacji literackiej niesie ze sobą zazwyczaj więcej trudności niż zadowolenia. Rodzaje aktywności wynikające z obcowania z tekstem literackim koncentrują się w okresie wczesnoszkolnym głównie na aspektach treści. Tekst lekturowy w szkole służy przede wszystkim jako przedmiot odniesienia dla wartościowania ludzkich zachowań, osób, instytucji oraz jako źródło informacji o otaczającym świecie zjawisk zarówno przyrodniczych, jak i społecznych lub technicznych.

Prowadzona w czasie ostatnich kilkunastu lat dysfunkcja nad funkcjami lektury w szkole podstawowej, doprowadziła do licznych zmian w zestawie lektur dla klas najmłodszych, a także zawartości wypisów literackich dla tychże klas. Z zestawów tych usunięto wiele pozycji o charakterze przypowieści dydaktycznej (a więc nastawionych intencjonalnie na kształtowanie wzorców zachowań) na rzecz utworów o przewadze funkcji ludycznych, refleksyjnych, kierujących świat zabawy.

Brak metody dydaktycznej pozwalającej wydobyć z utworu jego właściwości ludyczne, elementy gry literackiej, metody umożliwiające odwoływanie się do indywidualnych przeżyć czytelniczych, ale świadomie inspirującej odbiór otwarty, stanowiący przygotowanie do odbioru trudniejszych dzieł literackich, jest największa słabością wczesnoszkolnej komunikacji literackiej. Dydaktyczny nurt pracy z literaturą nie jest jedyny w szkolnej sytuacji komunikacji literackiej. Należy w niej wyodrębnić jeszcze co najmniej dwa nurty: nurt biblioteki szkolnej oraz nurt uroczysty obejmujący akty komunikacji literackiej zachodzące podczas organizowanych w szkole uroczystości i świąt. Z nurtem uroczystym styka się dziecko już w przedszkolu. Jego główną cechą jest dominanta literatury mówiącej, szczególnie repertuaru poetyckiego. Większość uczniów pełni w tym akcie komunikacji rolę słuchaczy, a niewielka mniejszość - rolę wykonawców.

W procesie wczesnoszkolnej inicjatywy literackiej zbyt duży nacisk kładzie się na uzyskanie za pośrednictwem literatury pewnych efektów dotyczących postępowania wiedzy, postaw i przekonań ucznia oraz jego technicznej sprawności w czytaniu. W znacznie mniejszym stopniu respektuje się jej zadania z budzeniem pozytywnych nastawień wobec samego procesu komunikacji literackiej.

Opanowanie umiejętności czytania otwiera dziecku drogę do książki, która w procesie kształcenia i samokształcenia umożliwia zdobywanie wiedzy o rzeczywistości współczesnej i przeszłości historycznej, której nie można poznać przez bezpośrednie spostrzeganie. Treści czytanych tekstów oddziaływują na kształtowanie się poglądów, sądów i postępowania dziecka. Książka zaspokaja ciekawość poznawczą i potrzeby emocjonalne, stanowi kulturalną rozrywkę, rozwija wrażliwość na piękno języka i szaty graficznej.

Aktywna postawa myślowa umożliwia czytającemu dochodzenie do wiadomości, uogólnień, refleksji, na podstawie informacji zawartych w tekście. Analiza tekstu pozwala zrozumieć myśli i uczucia zawarte w sformułowaniach słownych, a obserwacja formy przedstawionych treści i sposobu ich ujęcia jest także istotnym jej czynnikiem.

Ilustracje mają duży wpływ na rozumienie treści tekstu. Występują w formie obrazka, rysunku, fotografii, są też cennym źródłem informacji. Ilustracje objaśniają tekst słowny, sprawiają, że użyte w tekście pojęcia i terminy stają się dostępniejsze dla czytelników. Ilustracja otwiera przed oczyma dziecka świat barw i kształtów, rozwija jego wyobraźnię oraz poszerza wiedzę o nowe zjawiska i pojęcia. Oglądanie ilustracji aktywizuje postawę myślową czytelnika, ponieważ zrozumienie ich treści wymaga analitycznego spostrzegania, ujmowania wzajemnych stosunków elementów ilustracji w obrębie całości, głównie na podstawie ich słownego określenia. Ilustracje pomagają łączyć treść tekstu z własnym doświadczeniem odbiorcy, wywołują lub wzmacniają reakcje emocjonalne czytelnika. Pobudzona wyobraźnia i doznania emocjonalne wpływają na lepsze rozumienie oraz sprawiają, że treść tekstu może być przeżyta głębiej i odebrana w formie obrazowej.

Tekst drukowany stanowi istotne źródło zdobywania wiadomości i wywoływania różnego rodzaju przeżyć; intelektualnych, moralno-społecznych i estetycznych. Czytający może w tempie dla siebie najodpowiedniejszym zapoznać się z treścią tekstu, może w zależności od potrzeb prześledzić tę treść w sposób pobieżny, bądź dokładny oraz wracać wzrokiem i myślą do poszczególnych jego części, zdań, słów.

Kontakt z tekstem drukowanym jest obecnie zjawiskiem masowym, mimo konkurencji kina, radia, telewizji. Podnoszenie się poziomu kultury społeczeństwa, wykształcenia zdobywanego w instytucjach oświatowo - wychowawczych i przez samokształcenie, sprawia, że różne rodzaje tekstu drukowanego w coraz szerszym zakresie stają się nieodzowne w życiu codziennym, przyczyniając się do ustawicznego rozwijania i doskonalenia osobowości człowieka dorosłego, jak i dziecka. Przez analizę i ocenę postępowania postaci książkowych pragniemy dopomóc dziecku do samoanalizy samowychowania. Zadaniem analizowania utworów jest rozmiłowanie dziecka w literaturze pięknej.

Oto kilka uwag, których uwzględnienie w pracy przyczynić się może do zaktywizowania ucznia:
1. Nastrój na lekcji powinien być pogodny, swobodny, sprzyjający pracy, aby uczniowie nie czuli się skrępowani w wypowiedziach. Chcąc osiągnąć w klasie ożywioną wymianę zdań (dyskusję), musi nauczyciel wdrażać ucznia do wypowiedzi jasnych, planowych, wyrazistych i zrozumiałych dla ogółu kolegów.
2. Stosunek nauczyciela musi być nie tylko życzliwy, zachęcający, ale pełen zainteresowania omawianym problemem i ujawnionymi poglądami ucznia oraz jego sposobem wypowiadania się.
3. Bardzo istotne jest dopuścić do głosu inicjatywę dziecka i pozwolić im wybierać zagadnienia i tematy do omówienia, ich zdaniem interesujące lub wymagające przedyskutowania.
4. Dodrze będzie, jeśli wysuwane zagadnienia ujęte będą w formie problemów czy pytań, które pobudzą ucznia do żywego udziału w dyskusji.
5. Dobre wyniki przynosi częste stosowanie pracy z podziałem na grupy. Zespoły mogą same wybierać tematy do opracowania, a nauczyciel czuwać będzie tylko, by stopień trudności zadań poszczególnych zespołów był równy.
6. Coraz częściej stosowanym uatrakcyjnieniem lekcji jest powiązanie jej tematu z wycieczką.

Analiza utworu jest rzeczą trudną, toteż na poziomie klasy I-III pozostaje ona na stopniu propedeutycznym. Nauczyciel rozpatrując utwór uwzględnia tylko niektóre z ogólnie stosowanych etapów analizy, jak:
1. Geneza, w uzasadnionych przypadkach
2. Tematyka
3. Charakterystyka postaci
4. Określenie rodzaju i gatunku
5. Analiza formy i stylu
6. Wyodrębnienie zagadnień i idei utworu.

Zapoznanie dziecka z lektura i analizowanie jej na lekcjach wymaga od nauczyciela pewnego przygotowania. Nauczyciel musi sam dokładnie znać te książki, które poleca dzieciom do przeczytania. Dobrze, jeżeli nauczyciel orientuje się w różnych odmianach humoru i skali jego trudności, pozwoli mu to trafnie dobierać utwór do poziomu dojrzałości umysłowej ucznia i możliwości rozumienia zawartych w utworze dowcipów. Nauczyciel będzie też mówił z dzieckiem o wartości artystycznej utworu i o jego stronie językowej, powinien więc swobodnie operować podstawowymi pojęciami i terminami z zakresu poetyki i stylistyki nie tylko w granicach nazw, które w danej klasie dzieci mogą sobie przyswoić, ale i z programu wyższych klas.

Najistotniejsze jest przekazanie treści utworu i uprzystępnienie jej dziecku, umożliwienie przeżycia, Uczulenie na nastrój utworu, panujący w nim tor uczuciowy oraz wyciągnięcie z treści logicznych wniosków. Dobrze zrobi to nauczyciel, który sam ma wyrobioną wrażliwość na piękno formy artystycznej, piękno myśli i uczuć zawartych w utworze, a sprzyja temu oczytanie i umiłowanie literatury pięknej dla dorosłych i dobra znajomość literatury dla dzieci.

Czytanie lektur niebeletrystycznych ma ogromne znaczenie w rozbudzaniu zainteresowań ogólnych i szczególnych, w zdobywaniu wiadomości z różnych dziedzin życia i wiedzy, które zostaną w toku nauki szkolnej uporządkowane i pogłębione. Czytanie tekstów popularno-naukowych ukazuje procesy psychiczne i naukowe dzieci, kształtuje postawę badawczą w stosunku do rzeczywistości, utrwala nawyki intelektualne i wdraża do samokształcenia.

Aktywne poznanie, aktywna praca myślowa podczas czytania tekstów lektury niebeletrystycznej będą miały miejsce wówczas, gdy czytelnik wydobędzie z nich wszystkie informacje i ich wzajemne powiązanie. Warunkuje to rozumienie tekstu, a im wyższy stopień rozumienia, tym szybsze i trwalsze zapamiętywanie zdobytych, czy poszerzonych informacji. Czytanie tekstów niebeletrystycznych zwiększa zasób wiadomości rzeczowych, wywiera korzystny wpływ na szybsze kojarzenie faktów i sprawność językową, wzbogaca słownictwo czynne i bierne.

Dobrze podjęta praca z literaturą dziecięcą daje nauczycielowi możliwość wiązania treści książek z różnymi sytuacjami wychowawczymi na terenie klasy, w życiu codziennym, inspirowania i pogłębiania zainteresowań i potrzeb małych czytelników, rozszerzania się horyzontów poznawczych oraz intelektualnych.

Bibliografia:
1. J. Długosz: Praca z lekturą na lekcjach języka polskiego w klasach I-III, WSiP, Rzeszów 1983.
2. J. Krupa - Więckowski: Metodyka nauczania języka polskiego w klasach początkowych, WsiP Warszawa 1983.
3. K. Lenartowska, W. Świątek: Lektura w klasach I-III, WSiP, Warszawa 1987.

Opracowanie: Małgorzata Meissner

Wyświetleń: 1305