Ogólna charakterystyka przyrodnicza gminy czerwonak

1. POŁOŻENIE GMINY

Gmina Czerwonak położona jest w bezpośrednim sąsiedztwie Poznania. Od północy graniczy z Murowaną Gośliną, od wschodu z gminą Pobiedziska i Swarzędz, od południa z Poznaniem, od zachodu z gminą Suchy Las. Granicę zachodnią stanowi jednocześnie rzeka Warta, wschodnią Puszcza Zielonka.

Na terenie gminy (82,2 km kw., z czego 30% zajmuje Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka) znajduje się 17 wsi i trzy osiedla.

Grunty orne zajmują 3,1 tys. ha, sady-58 ha, łąki i pastwiska-414 ha, lasy 3,2 tys. ha, wody 153 ha.

2. RZEŹBA TERENU

Głównym rzeźbiarzem krajobrazu gminy a zatem i Wielkopolski, był lądolód skandynawski. Szczególne piętno wycisnęło ostatnie zlodowacenie - bałtyckie. Czoło lądolodu zatrzymało się wtedy na dłużej nieco na północ od dzisiejszego Poznania. Pamiątką po tym jest równoleżnikowe pasmo wzniesień, zwane środkowopoznańską moreną czołową.

Rzeźba terenu gminy Czerwonak jest urozmaicona. Występuje tutaj znaczne zróżnicowanie wysokościowe, od przełomowej doliny Warty, której dno położone jest na wysokości około 45 m.n.p.m. do strefy pagórków moreny czołowej, położonych na wysokości ponad 130 m.n.p.m. Najwyższe wzniesienie gminy i jedno z najwyższych wzniesień środkowopoznańskiej moreny czołowej to Dziewicza Góra ( 143 m.n.p.m.), znajduje się 3 km na pn-wsch. od Czerwonaka.

Dolina przełomowa rzeki Warty wykształcona jest w postaci szeregu półek, terasów,od terasy zalewowej (ok.45 m.n.p.m.) do terasy wysokiej (ok. 65 m.n.p.m.). Poznański Przełom Warty powstał wskutek przekształcenia rynny subglacjalnej w normalną dolinę rzeczną, której towarzyszą terasy. W południowej części gminy zaznacza się wyraźna krawędź doliny, na północ dolina rozszerza się, przechodząc terasami w partie wysoczyznowe.

Przeważającą część gminy zajmuje równina sandrowa, rozciągająca się po obu stronach pasma pagórków morenowych. Pagórki te jak i sandr porośnięte są lasami.
Niewielki fragment na północy w rejonie Trzaskowa zajmuje wysoczyzna morenowa płaska wyniesiona do wysokości 90-100 m.n.p.m. oraz wysoczyzna morenowa płaska w rejonie wsi Kliny (ok. 100 m.n.p.m.).

Mniejsze dolinki występują na krawędzi wysoczyzny wzdłuż doliny rzeki Warty. W rejonie Koziegłów i Czerwonaka mają charakter parowów i wąwozów, na północy słabo wykształcone, nie wyróżniające się w terenie.

3 LITOLOGIA UTWORÓW PRZYPOWIERZCHNIOWYCH

Na obszarze gminy występuje zróżnicowana budowa czwartorzędowej serii utworów w północnej i południowej części.

W północnej części, wysoczyznowej pod występującą od powierzchni terenu gliną zwałową tzw. górną, z okresu zlodowacenia bałtyckiego występuje tzw. seria międzymorenowa, czyli utwory zastoiskowe, piaski i żwiry. Poniżej zalega glina zwałowa szara, zwana dolną, pod którą występuje trzeciorzędowy ił poznański, pstry.

W części środkowej w obrębie pagórków morenowych poza gliną zwałową, na powierzchni występują również piaski akumulacji lodowcowej z głazami, piaski, żwiry.
W skład sandru wchodzą piaski i żwiry, akumulacji wodnolodowcowej. Terasy tworzą warstwowane utwory piaszczysto-żwirowe, a w korycie rzeki Warty pod piaskami rzecznymi i madami znajdują się wychodne iłu pstrego, trzeciorzędowego.

Przez gminę Czerwonak, na odcinku Warta-Bolechowo przechodzi cięcie geologiczne Marianowo-Sieraków-Bolechowo. Z przekroju geologicznego wynika, że na głębokości 37-50 m.n.p.m w dolinie Warty i 65-70 m.n.p.m. w Bolechowie zalegają iły, mułki i piaski z węglem brunatnym pochodzące z trzeciorzędu (neocen-miocen). Natomiast w ok. Bolechowa na głębokości 65-70 m.n.p.m. zalegają utwory czwartorzędowe: glina zwałowa (plejstocen-neoplejstocen, zlodowacenie północnopolskie), a nad nią piaski, żwiry i głazy lodowcowe. Tam również występują namuły na wysokości 70 m.n.p.m.. Pod dnem rzeki Warty na wysokości ok. 52 m.n.p.m. nad osadami z trzeciorzędu znajdują się mułki, piaski i żwiry rzeczne pochodzące z holocenu. W dolinie Warty występują piaski i żwiry wodnolodowcowe na wysokości 60 m.n.p.m., pochodzące ze zlodowacenia północnopolskiego fazy północnodobrzyńskiej. Do utworów holoceńskich zaliczamy namułki, mułki, piaski i żwiry rzeczne występujące głównie w dolinie Warty. Natomiast pozostałą część gminy pokrywają utwory plejstoceńskie-neoplejstoceńskie, wśród których dominuje glina zwałowa, piaski, żwiry. Utwory mioceńskie to iły poznańskie.

4 WODY

Wody powierzchniowe, do których należą jeziora, oczka wodne, rzeki, kanały i rowy melioracyjne zajmują 2,1% powierzchni gminy. Gmina leży w trzech zasadniczych zlewniach: zlewni potoku Kicińskiego, zlewni obejmującej potok w Owińskach i zlewni strugi Goślińskiej.

Pod względem hydrograficznym rozpatrywany teren nieomal w całości odwadniany jest przez rzekę Wartę oraz Główną-wchodzą one w skład dorzecza Warty. W przebiegu głównych dopływów Warty odwadniających omawiany obszar dominuje kierunek zbliżony do równoleżnikowego. W kierunku południowym teren odwadniany jest do Głównej a na zachodzie do innych drobnych dopływów Warty, z których największa jest Owińska Struga.
Na terenie gminy Czerwonak brak jest większych jezior i cieków poza rzeką Wartą.
Licznie występują natomiast małe cieki oraz obniżenia zabagnione i zatorfione.

Rzeka Warta przebija się tu wąskim przełomem przez pasmo moreny czołowej, dążąc w kierunku Kotliny Gorzowskiej, a względne różnice wysokości w tym rejonie dochodzą do 100m. Wschodnie zbocze doliny ponacinane jest schodzącymi do niej rynnami i dolinkami.
Na terenie gminy długość rzeki Warty wynosi ok. 15,5 km.

Cieki na terenie gminy mają duży udział zasilania podziemnego oraz posiadają reżim umiarkowany charakteryzujący się wezbraniami wiosennymi oraz zasilaniem gruntowo-deszczowo-śnieżnym.

Na obszarze gminy nie ma większych naturalnych zbiorników wodnych. Występuje tu jedyne zarastające jezioro Bolechowskie o powierzchni 7,2 ha i nieznanej maksymalnej głębokości. Poza tym zarastający zbiornik w Trzaskowie oraz drobne zagłębienia wypełnione wodą zlokalizowane głównie na terenie Puszczy Zielonki. Są to zagłębienia bezodpływowe, izolowane oczka wodne o charakterze ewapotranspiracyjnym lub chłonnym, które powodują powstanie kilku obszarów nie włączonych do zorganizowanego odpływu powierzchniowego.
W okolicach Trzaskowa znajduje się staw hodowlany o powierzchni 11,6 ha i nieznanej głębokości maksymalnej..

5 KLIMAT

Według A. Okołowicza i D. Martyna (1995 r.) gmina Czerwonak leży w Śląsko-Wielkopolskim regionie klimatycznym cechującym się dłuższym latem i cieplejszą zimą niż średnia krajowa. Według A. Wosia (1994r.) gmina leży w rozległym regionie Środkowo-Wielkopolskim. W regionie tym częściej niż w innych notowane są przypadki występowania pogody bardzo ciepłej i jednocześnie pochmurnej bez opadów. Dni z taką pogodą jest przeciętnie ok. 39 w roku. Nieco liczniejsze niż w innych regionach są dni z pogodą przymrozkową, bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem i opadami. W roku jest ich ok. 12. Zauważa się także częstsze niż na terenach przyległych pojawianie się dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez opadów.

Stosunki klimatyczne w tym regionie są kształtowane przez napływające masy powietrza: 52% polarno-morskie, w 28% przez masy powietrza polarno-kontynentalnego, w 6% arktycznego i w ok.7% zwrotnikowego. Na terenie gminy przeważają wiatry wiejące z zachodu i południowego-zachodu. Wiatry zachodnie występują najczęściej w okresie od czerwca do września, a południowo-zachodnie jesienią i zimą. Wiatry z kierunku wschodniego występują głównie wiosną, a wiatry północne zaznaczają swą obecność rzadko w porze od kwietnia do lipca - R. Domański i S. Kozarski.(1986r.).

Termiczne cechy klimatu gminy Czerwonak są następujące: średnia temperatura w roku wynosi 8C, półrocza zimowego (X-III) przeciętnie ok.1,5-2 C, a półrocza letniego (IV-IX) przeciętnie 14,5-15 C. Odzwierciedla to zmienność klimatu charakterystyczną dla całej Polski -R. Domański i S. Kozarski (1986r.).

Średnie roczne zachmurzenie nieba waha się od 60-76% i najmniejsze jest w maju a największe w grudniu. Dni pogodnych w roku jest ok.40, a dni z dużym zachmurzeniem ponad 140.

Średni roczny opad wynosi od 500 do 550 mm. Okres wegetacyjny w opisywanym rejonie trwa ponad 220 dni.

W gminie Czerwonak występuje spore zróżnicowanie klimatyczne. Na jej terenie występują obszary skrajnie różniące się między sobą np. mikroklimat leśny - Puszcza Zielonka, miejski np. Koziegłowy, a zwłaszcza położony w dolinie Warty Czerwonak z silnie rozwiniętym przemysłem.
Na terenie gminy znaczną rolę odgrywa mikroklimat polny np.: Owińska, Milno, Kicin. Ogromny wpływ na kształtowanie się lokalnego klimatu ma również bliskie sąsiedztwo dużej aglomeracji, jaką jest Poznań.

6 GLEBY

Dominującym typem w gruntach ornych są gleby piaskowe różnych typów genetycznych (bielicowe, rdzawe, brunatne kwaśne) zbudowane z piasków słabogliniastych i gliniastych lekkich oraz gleby pseudobielicowe zajmujące ok. 35% ogólnej powierzchni. Występują one w wysoczyznowej części gminy oraz pokrywają powierzchnie sandrowe.

Gleby wykształcone ze słabych piasków gliniastych tworzą przede wszystkim kompleksy żytnie. Łącznie gleby żytnie obejmują ponad 90% powierzchni gruntów ornych regionu. Cechuje je duża przepuszczalność i stały niedobór wilgoci. Są to gleby o niskiej produkcyjności, przydatne dla roślin o małych wymaganiach glebowych.

Kompleksy pszenne zajmujące ok.6% powierzchni gminy, tworzą gleby brunatne właściwe, brunatne wyługowane i kwaśne oraz czarne ziemie. Gleby te zbudowane są z glin lekkich.

Użytki zielone w gminie położone są przede wszystkim w dnie doliny Warty, oraz w podmokłych obniżeniach terenowych. W dolinie Warty zalegają mady powstałe z utworów aluwialnych, na których wytworzyły się kompleksy trwałych użytków zielonych słabych i bardzo słabych. Są to na ogół bardzo słabe siedliska, okresowo przesychające praktycznie nie nadające się do produkcji. W obniżeniach terenowych gminy zalegają gleby murszowo-mineralne oraz mułowo-torfowe, w których obok kompleksów trwałych użytków zielonych słabych i bardzo słabych, spotkać można liczne kompleksy trwałych użytków zielonych średnich, które wykorzystuje się do produkcji.
Trwałe użytki zielone słabe i bardzo słabe stanowią ok. 55% powierzchni użytków zielonych, reszta, czyli ok. 45% to użytki zielone średnie.

Wśród gruntów ornych zdecydowanie przeważają gleby klasy IV (głównie IV a)-40,9% i VI, zajmujące ok.22,6% gruntów ornych. Wśród użytków zielonych do klasy V i VI zaliczono, aż 63%, a do III zaledwie 4,75% gruntów. W gminie znaczną część gruntów zajmują nieużytki stanowiące ponad 21 ha użytków rolnych. Najlepsze jakościowo gleby (kl.III) mają wsie Bolechowo, Kicin, Dębogóra, zaś najsłabsze (kl. V i VI) - Promnice, Potasze, Czerwonak.

Dominującymi uprawami są zboża (51% wszystkich upraw) , a wśród nich żyto (50% upraw zbóż) . Następne miejsca zajmują: ziemniaki - 4,5%, rzepak 4,5% oraz warzywa 2,5%.
Główne kierunki produkcji zwierzęcej to hodowla trzody chlewnej i drobiu.

7 FLORA

Lesistość gminy Czerwonak osiąga 42% powierzchni. Główny gatunek stanowi sosna zwyczajna 83%, dąb szypułkowy 8% pozostałe 9%.
Lasy porastają min. na pagórkach morenowych kompleksów Dziewiczej Góry. Wchodzą w skład Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka.

Powierzchnia Parku Krajobrazowego " Puszcza Zielonka " wynosi 9981 ha, park posiada otulinę o powierzchni 12460 ha. W gminie Czerwonak Puszcza Zielonka zajmuje powierzchnię 2465,5 ha, co stanowi 30% powierzchni gminy oraz 25% powierzchni całego parku. Na terenie gminy 90% parku użytkowanych jest leśnie, pozostała część to grunty orne -6,4%, użytki zielone-2,6%, wody-0,2%.

Puszcza Zielonka jest największym kompleksem okolic Poznania. Ze względu na słabe gleby są to w większości bory iglaste (sosnowe) , a częściowo mieszane. Znaczniejsze urozmaicenie składu drzewostanu napotkać można na lepszych glebach w południowej części terenu (Dziewicza Góra) . Jej wierzchołek i stoki są zalesione; w wyższych partiach rosną bory sosnowe, a niżej położone są wilgotniejsze lasy liściaste (dębowo-grabowe z domieszkami) i mieszane. W ich obrębie stwierdzono występowanie ok. 700 gatunków roślin naczyniowych oraz kilkadziesiąt gatunków mchów i wątrobowców. W suchych borach rośnie żubrówka leśna, sasanka dzwonkowata, oman wierzbolistny, i oman kosmaty, a w wilgotnych lasach na uwagę zasługuje roślinność wiosenna- pełnik europejski, lilia złotogłów
, kokorycz pusta, fiołek przedziwny i orlik pospolity. Odnaleziono tu stanowiska wielu roślin chronionych. Występują tu m.in.: wawrzynek wilczełyko, sasanka łąkowa. Na północ od wzniesienia jest dolinne obniżenie z fitocenozami łąk torfowiskowych z udziałem rzadkiej kłoci wiechowatej i storczyka.

Położenie puszczy powoduje, że pełni ona funkcje ochronne w stosunku do elementów środowiska przyrodniczego. Jest to region o najbardziej w skali Polski przekształconej szacie roślinnej, tereny te zalicza się do obszarów, na których roślinność synantropijna, zastępująca naturalną uległa degeneracji pod wpływem człowieka. Puszcza Zielonka jest rezerwą ekologiczną oddziałującą na tereny sąsiadujące, chroni mieszkańców Poznania oraz miejscowości satelitarnych przed wpływami aglomeracji poznańskiej.

Ta jedna z nielicznych zwartych powierzchni leśnych w Wielkopolsce jest bardzo atrakcyjna pod względem przyrodniczym. Są tu rozległe pasma wzgórz morenowych z wysoką kulminacją Dziewiczej Góry (143 m.n.p.m.), głęboko wcięta w pagórki dolina przełomowa Warty z porozcinanymi stromymi zboczami. Szatę roślinną puszczy tworzą głównie: bory mieszane, borówkowe i świetliste dąbrowy oraz nieliczne grądy (lasy dębowo- grabowe).

Na szczególną uwagę zasługuje teren uroczyska Maruszka położony między Ludwikowem i Pławnem. Obejmuje ono fragment lasu sosnowo-dębowego typu nizinnego w wieku 110-150 lat, z domieszką innych gatunków drzew (grabów, buków, brzóz, olszy, świerków, jesionów, klonów) . Drzewostan ten, mało zdeformowany w przeszłości, ma charakter zbliżony do naturalnego.

Na terenie gminy rośnie też dość dużo drzew pomnikowych. Przede wszystkim na uwagę zasługują pomnikowe dęby. Najokazalszymi z nich są sędziwe drzewa nad Wartą w Owińskach, a szczególnie dąb o obwodzie 770 cm., największy poza dąbrową rogalińską okaz tego gatunku w okolicach Poznania. Pomnikowe dęby o obwodzie do 450 cm. rosną również w okolicy Jez. Bolechowskiego (pd-wsch. strona jeziora) . Znajdują się tu także graby o obwodzie do 390 cm. i sosna o obwodzie 280 cm.. Jezioro to (położone 1,5 km.na wsch. od wsi Promnice) leży w głębokiej śródleśnej kotlinie o zboczach pociętych jarami. Akwen zarasta, a na brzegach wykształcił się pas szuwarów i oczeretów oraz zbiorowiska roślin wodnych z lilią wodną, grążelem żółtym i osoką aleosowatą. Wokół znajdują się torfiaste łąki, a na południowym brzegu fragmenty lasów grądowych.

Pośrodku skweru w okolicy klasztoru pocysterskiego w Owińskach rośnie pomnikowy jesion wyniosły odmiany zwisłej o obwodzie 220 cm..

Zasób zieleni wzbogacają miejscowe parki.
W Owińskach są aż trzy:
- pierwszy rozciąga się na wschód i południe od klasztoru pocysterskiego. Zachowały się tu dwie gęste aleje grabowe, z których każda ma 66 m. długości. Tuż obok klasztoru rośnie potężny białodrzew o obwodzie 670 cm., niestety już zamierający. Z rosnących tu drzew większe rozmiary osiągnęły niektóre lipy i kasztanowce.
- drugi park przylega do pałacu- dawnej posiadłości Treskowów. Założony został w początkach XIXw. Rosną tu piękne stare drzewa (białodrzew, dęby, jesiony) .
- trzeci znajduje się przy ul. Kolejowej. Na uwagę zasługują tu: białodrzew o obwodzie
440 cm., rosnące w jednym rzędzie platany o obwodzie: 370,320,320 cm., a także równoległa do ulicy aleja lipowa.

Swój park ma też Bolechowo. Otacza on eklektyczny dwór z początku XIXw. Na obwodzie parku częściowo zachowała się aleja grabowa. Na polanie po północnej stronie dworu rosną pomnikowe drzewa: wiąz o obwodzie 370cm. i białodrzew 370cm. (w złym stanie zdrowotnym) .

W podworskim parku w Trzaskowie przy dworze rosły trzy pomnikowe dęby o pierścienicy 310, 400, 470 cm największy usechł niedawno. W parku znajdują się dwa stawy, a jego częścią jest ok. 120-letni starodrzew sosnowy. Przy wjeździe do wsi od strony Bolechowa znajduje się lipa, 310 cm pierścienicy i okazałe robinie.

8 FAUNA

Znaczne połacie lasów powodują, że zwierzostan opisywanego terenu jest bogaty.
Spośród zwierzyny grubej w lasach bytują jelenie, sarny, dziki. Dość dużo występuje tu drobnych zwierząt: zajęcy, lisów, borsuków, kun. Od 1991 roku w dorzeczu Warty na dobre zadomowiły się bobry.

Miejsca lęgowe znajduje tu bocian czarny, pojawiają się tu także ptaki drapieżne np. orliki, bieliki, rybołowy.

Opracowanie: Małgorzata Sikorzyńska

Wyświetleń: 1013