Terapia psychomotoryczna

W latach 60-tych XX wieku Marcelle Procus belgijska kinezyterapeutka, zainspirowana przez, dr Zofię Kułakowską neuropediatrę, zajmującą się problemami rehabilitacji dzieci z uszkodzeniami układu nerwowego, wypracowała metodę rehabilitacji zwaną terapią psychomotoryczną.

Dr Kułakowska praktykując wiele lat w Brukseli spotykała się z przypadkami dzieci, które miały trudności w przystosowaniu się do życia w rodzinie, szkole (przedszkolu) i społeczeństwie. Rodzice małych pacjentów, jako motywy zasięgnięcia porady specjalisty, najczęściej podawali obserwowane u ich dzieci: trudności w koncentracji uwagi, problemy z zapamiętywaniem, agresywność, nieśmiałość, powolność lub nadruchliwość, nadwrażliwość, brak motywacji do nauki, trudności szkolne związane z nauką czytania, pisania, liczenia, nadruchliwość, niezgrabność, występowanie współruchów, opóźnienie rozwoju mowy, dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia .
Podłożem tych wszystkich trudności była minimalna dysfunkcja mózgu spowodowana dyskretnym, trudnym do zlokalizowania uszkodzeniem struktur mózgowych często skojarzonym z nieprawidłowościami w dojrzewaniu struktur integracyjnych lub wynikająca głównie z tych nieprawidłowości.
Poszukując skutecznej metody pomocy swoim pacjentom, dr Kułakowska zwróciła się do M. Procus i współpracującej z nią Michelle Block (która po śmierci M. Procus pracuje z innymi partnerkami), aby opierając się na jej doświadczeniu i wskazówkach teoretycznych, opracowały metodologię dopasowaną do specyficznych zaburzeń związanych z minimalną dysfunkcją mózgu.
W ten sposób powstała terapia, która po stosunkowo krótkim okresie stosowania, daje zadziwiająco dobre efekty. Jej celem i efektem jest konstrukcja lub aktywizacja sieci neuronalnych, odpowiadających za mózgowe procesy integracyjne. W wyniku terapii dziecko osiąga możliwość optymalnego funkcjonowania w swoim środowisku, stosownie do wieku i predyspozycji psychofizycznych.

Na czym polega terapia psychomotoryczna?

Omawiany tu sposób rehabilitacji adresowany jest w zasadzie do dzieci w wieku od 3 do 7 lat. Czasami jednak stosowany jest także do 10. roku życia, czyli do momentu kiedy mózg dziecka jest podatniejszy na oddziaływania terapeutyczne.
Terapia zorganizowana jest w ten sposób, że odbywa się w małych maksymalnie 5-osobowych grupach, dwa razy tygodniowo po półtorej godziny, bez obecności rodziców. Czas trwania leczenia określony jest przez lekarza neurologa, który stawia diagnozę i kontroluje postępy dziecka. Średnio trwa to około 3 - 6 miesięcy.
Grupa ma charakter permanentnie odnawiającej się. Jednoczy dzieci z różnymi problemami i na różnym poziomie leczenia. Ma dać dziecku możliwość porównywania się z innymi, naśladownictwa i współdziałania, stymulować do wysiłku.
Warunki terapii w grupie zbliżają dziecko do naturalnych sytuacji funkcjonowania społecznego.
Zajęcia prowadzone są jednocześnie przez dwóch terapeutów w sali dostosowanej do ćwiczeń gimnastycznych. Zaleca się, aby podstawową specjalnością jednego z nich była rehabilitacja, a drugiego logopedia, pedagogika lub psychologia.

Każde z zajęć charakteryzuje się pewnym stałym układem obejmującym ćwiczenia indukcyjne, dużej motoryki, ćwiczenia schematu ciała, małej motoryki, orientacji w czasie i przestrzeni, ćwiczenia pedagogiczne i "masaż", rozumiany jako stymulacja dotykowa. Stałość programu zajęć ma za zadanie wytworzenie umiejętności antycypacji, planowania i organizacji czynności według wytworzonego rytmu. A ponadto stwarza warunki sprzyjające do wytworzenia się ładu i poczucia bezpieczeństwa.

Każde ćwiczenie, wykonywane przez dziecko jest zintegrowane, tzn. łączy doznania ruchowe, czuciowe, słuchowe, wzrokowe i emocjonalne. Wszystkie czynności są sprzężone z mową. Mowa staje się regulatorem zachowań ruchowych i jest utrwalana przez powtarzanie. Czynności ruchowe i funkcje mowy wzajemnie się stymulują.

Ćwiczenia prowadzone są w formie zabawy, dzięki temu terapia jest dla dziecka przyjemniejsza, ciekawsza i łatwa do zaakceptowania.

Stopień trudności ćwiczeń dostosowywany jest do wieku i dojrzałości rozwojowej małego pacjenta.

Szczególne miejsce w terapii zajmuje "masaż". Odczucie dotyku, skojarzone z nazwą danej części ciała, pozwala dziecku poznać swoje ciało i wypracować świadomość jego posiadania, a w efekcie poczucie własnej odrębności i tożsamości. Utrzymywanie w trakcie "masażu" kontaktu słownego i emocjonalnego sprzyja rozwijaniu kontaktów społecznych.

Oddziaływania wychowawcze, którym w trakcie zajęć poddawane jest dziecko, opierają się jednocześnie na pedagogice sukcesu i wprowadzaniu pojęcia "granic", ustalaniu obowiązujących reguł zachowań, stosownych do możliwości i dojrzałości dziecka.

W tej koncepcji terapii, ważne jest, to, by dać dziecku odczuć, że oceniamy jego możliwości powyżej tego co jemu samemu wydaje się, że może osiągnąć. Prowokuje to postęp. Wiara w powodzenie, jaką obdarza się dziecko, pozwala mu podejmować wysiłek, budzi pragnienie przekraczania swoich możliwości.

Dla kogo jest terapia psychomotoryczna?

Specjaliści popularyzują tę metodę, jako wyjątkowo skuteczne rozwiązanie problemów małych pacjentów z takimi trudnościami rozwojowymi, jak:

• trudności w wykonywaniu czynności ruchowych (niezręczność, słaba koordynacja ruchowa, problemy z utrzymaniem równowagi, występowanie współruchów),
  
• opóźniony rozwój mowy i trudności w porozumiewaniu się,
  
• brak zaufania do siebie i trudności w nawiązywaniu prawidłowych relacji z otoczeniem,
  
• trudności w uczeniu się i problemy szkolne (mylenie kolorów i kształtów, trudności i niechęć do rysowania, trudności w opanowaniu umiejętności czytania, pisania, liczenia),
  
• wyraźne opóźnienie znajomości schematu własnego ciała (m.in. nieprawidłowe nazywanie części ciała),
  
• brak orientacji w czasie i przestrzeni ( mylenie pojęć dotyczących czasu i przestrzeni "dziś-jutro-wczoraj", "nad-pod" itp., mylenie lewej i prawej strony, trudności z opanowaniem zegara i kalendarza),
  
• zaburzenia lateralizacji (brak wyraźnej dominacji jednej ze stron ciała, mylenie lewej i prawej ręki)
  
• zaburzenia zachowania o charakterze nadpobudliwości ruchowej lub emocjonalnej, zaburzenia procesu uwagi, współwystępująca często z nimi nieadekwatna samoocena(dzieci nadwrażliwe, nadaktywne, lękliwe, bierne, płaczliwe, impulsywne, agresywne, depresyjne itd.).
  

Doświadczenia własne

Kilkuletnie doświadczenie w pracy tą metodą, jaką mają autorki niniejszego artykułu, skłania do refleksji, że belgijski model terapii psychomotorycznej sprawdza się w warunkach polskich. Ze względu na swoją niezwykłą skuteczność zasługuje na szerszą popularyzację.
Daje ona szczególnie dobre, można stwierdzić nawet, że spektakularne efekty, u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy. Również u takich, u których terapia logopedyczna nie przynosiła praktycznie żadnych rezultatów.
Stwierdzamy, że właściwie w każdym znanym nam przypadku, kiedy w wyniku diagnozy lekarskiej zalecono terapię, oddziaływania terapeutyczne przyniosły wyraźną poprawę stanu dziecka z minimalną dysfunkcją mózgu. Pozytywne rezultaty terapii były widoczne nawet u dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim lub epilepsją, chociaż autorzy metody nie adresowali jej do dzieci z tego rodzaju zaburzeniami.

Poniżej przedstawiamy przykłady efektów prowadzonej przez nas terapii dwojga dzieci.

Rodzice Julii zgłosili się po pomoc do lekarza neuropediatry, gdy dziewczynka miała 5 lat i 3 miesiące. Głównym motywem konsultacji był opóźniony rozwój mowy. Pierwsze słowa pojawiły się u niej w wieku 18 miesięcy, łączyć dwa słowa zaczęła w wieku 4 lat i 6 miesięcy, po turnusie logopedycznym.
W chwili podjęcia terapii, pomimo dwuletniej pracy logopedycznej, Julia wciąż nie mówiła zdaniami. Używała własnego niezrozumiałego języka, w mowie występowały liczne agramatyzmy, niechętnie się odzywała. Artykułowane przez nią słowa były niewyraźne, zniekształcone, uproszczone.
Obserwowano również inne objawy: obniżone napięcie mięśniowe, bardzo słabą koordynację ruchową, zaburzoną orientację w przestrzeni, złą tolerancję na dotyk, płaczliwość, labilność emocjonalną, niskie poczucie własnej wartości występujące w sytuacjach zadaniowych, trudności adaptacyjne, zachowania infantylne, próby manipulowania otoczeniem.
Już po pierwszych 25 zajęciach terapii psychomotorycznej, z zaleconej serii 30 uzyskano wyraźne polepszenie funkcjonowania dziecka, zauważalne dla rodziców i nauczycielek przedszkola. Przede wszystkim pojawiły się pierwsze zdania. Julia stała się lepiej rozumiana przez otoczenie, chętniej zaczęła operować słowem. Przestała na wszelkie trudne sytuacje reagować płaczem, zyskała pewność siebie i wiarę we własne możliwości, dobrze czuła się w grupie. Poprawiła się jej koordynacja ruchowa i somatognozja.
Polepszyła się, także wymowa. Dziewczynka zaczęła zachowywać strukturę sylabową słów, nadal jednak zniekształcała je i upraszczała. Utrzymywały się także, niektóre objawy ruchowe.
Lekarz prowadzący stwierdził więc, celowość kontynuowania terapii i zalecił kolejną serię 35 zajęć. Po tej serii osiągnięcia dziecka utrwaliły się, nastąpił dalszy postęp w rozwoju. Osiągnięto normalizację napięcia mięśniowego, dalszą poprawę koordynacji ruchowej, Julia zaczęła dobrze biegać, skakać na jednej nodze, poprawiła się jej sprawność grafomanualna. Nauczyła się znakomicie funkcjonować w grupie, nawiązywać kontakty z innymi dziećmi, być w nich aktywną, komunikować się werbalnie. Stała się zdyscyplinowana, chętnie, z wiarą w sukces podejmowała nowe zadania i starała się z nich dobrze wywiązać. Stała się samodzielna.
Nastąpiła również dalsza poprawa artykulacji, poszerzył się zasób słownika dziewczynki.
Cała terapia trwała od czerwca do stycznia z przerwami na wakacje i święta, czyli porównując do innych metod i biorąc pod uwagę stopień zaburzeń, stosunkowo krótko.
W przypadku Julki zalecono jeszcze terapię logopedyczną, gdyż wymowa niektórych dźwięków mowy nie jest prawidłowa.

Olek urodził się z ciąży zagrożonej (wrodzona wada macicy) w 36 tygodniu ciąży, z użyciem vacuum. Jego stan po porodzie oceniono w skali Apgar na 4 punkty w 3. minucie, 6 punktów. w 10. minucie życia. Ważył 2560g. Zarówno pod względem ruchowym oraz mowy rozwijał się z pewnym opóźnieniem.
Między 6 a 18 miesiącem życia był rehabilitowany 2 razy tygodniowo z powodu wzmożonego napięcia mięśniowego. Miał astygmatyzm i zeza, z powodu którego przechodził dwie operacje - w wieku 3 i 6 lat. Od lat znajdował się pod opieką logopedy z powodu zaburzonej artykulacji.
Do przedszkola poszedł, jako trzylatek. W klasie pierwszej, w połowie roku stwierdzono, że nie nadąża za rówieśnikami. W klasie drugiej był nauczany indywidualnie. Z powodu niewystarczających postępów, psycholog zalecił powtarzanie roku. Powtarzając klasę drugą po pierwszym półroczu zmienił szkołę i zaczął uczęszczać do klasy integracyjnej.
Do neuropediatry trafił w klasie trzeciej z powodu trudności w pisaniu, czytaniu, rysowaniu. Zalecono serię 35 zajęć terapii psychomotorycznej.
W momencie rozpoczęcia terapii, u Olka stwierdzono: słabą koordynację ruchową, sztywność ruchów, wzmożone napięcie mięśniowe, słabe nadgarstki i mięśnie obręczy barkowej, trudności z utrzymaniem równowagi w skakaniu na jednej nodze i na skakance.
Był niepewny siebie, nadwrażliwy emocjonalnie, obserwowano infantylne reakcje emocjonalne - często na trudności reagował płaczem. Miał słabą orientację w przestrzeni (mylił lewą i prawą stronę, miał trudności z układaniem bardzo prostych puzzli) i czasie. W grupie trzymał się na uboczu.
W wyniku terapii stał się stabilniejszy emocjonalnie, prezentowane przez niego reakcje emocjonalne stały się dopasowane do jego wieku, zaczął chętniej podejmować stawiane przed nim zadania, stał się pewniejszy siebie. Nastąpiła poprawa jego funkcjonowania w grupie. W szkole zaczął osiągać lepsze wyniki, lepiej koncentrował się na zadaniach. Poprawiła się koordynacja ruchów chłopca, lepiej utrzymywał równowagę, jego ruchy stały się mniej sztywne, wzmocniły się mięśnie obręczy barkowej. Przestał mylić lewą i prawą stronę.
Tym razem terapia trwała jeszcze krócej, bo tylko trzy miesiące i mimo, że chłopiec przekroczył dziesiąty rok życia osiągnięto dobre rezultaty.

Zakończenie

Od 1993 roku dr Zofia Kułakowska podjęła wysiłki, aby brukselski model terapii zaadaptować w warunkach polskich. Spowodowała zorganizowanie warsztatów i szkoleń dla polskich specjalistów, biorąc na swoje barki ciężar teoretycznego przygotowania terapeutów. Część praktyczną, początkowo prowadzili specjaliści z Belgii, a obecnie doświadczeni praktycy polscy.
Szkolenia w zakresie terapii psychomotorycznej odbywają się, co najmniej raz w roku i są przeznaczone dla pedagogów, logopedów, psychologów, rehabilitantów i lekarzy. Organizowane są pod kierunkiem merytorycznym i z upoważnienia dr Kułakowskiej przez Poradnię Diagnostyczno-Terapeutyczną Dla Dzieci "Logokontakt" w Warszawie.

Aktualnie terapia psychomotoryczna prowadzona jest w Warszawie i okolicy, w dwóch poradniach:

1. Poradni Diagnostyczno-Terapeutycznej Dla Dzieci 'LOGOKONTAKT", Warszawa, ul. Filmowa 72, tel. /0-22/ 872-44-15, e-mail: b.zychowicz@wp.pl; frytnik@wp.pl;
2. Powiatowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Otwocku, ul. Majowa 17/19, tel. /0-22/ 779-87-27


¹ Z. Kułakowska "Wczesne uszkodzenie dojrzewającego mózgu" - Folium, Lublin 2003

Opracowanie: Anna Kulpa-Fryt
Bożena Zychowicz

Wyświetleń: 731