Trudności w nauce czytania i pisania

Wśród szerokiej populacji szkolnej spotykamy dość często uczniów, który od początku nauki napotkają różnorakie problemy przystosowawcze do środowiska szkolnego i wymagań programowych. Skutki psychologiczne istniejących defektów rozwojowych u dzieci w znacznej mierze zależą od reakcji otoczenia na trudności wynikające z tych defektów. Pierwszoplanowa staje się zatem rola rodziców i nauczycieli w zmniejszaniu trudności szkolnych.

Jedną z takich początkowych trudności jest problem w nauce czytania i pisania. Problem ten nie znika, ale wciąż narasta. Bardzo ważne jest aby dostatecznie wcześnie poznać, zrozumieć i pomóc w rozwiązywaniu trudności dzieci w początkowej nauce czytania i pisania.

Na pewno wielu z nas zetknęło się z dziećmi, u których nie stwierdzono braków mogących wpływać na niepowodzenia szkolne, a jednak te niepowodzenia u nich występują. U wielu dzieci dotyczą one wyłączenie nauki czytania i pisania. Podstawowym założeniem programowym w klasach I-IV jest właśnie nauka czytania i pisania, brak postępów wyraża się więc w nieopanowaniu tych umiejętności, które są podstawowym czynnikiem decydującym o dalszej karierze szkolnej dziecka. Bardzo ważne jest, aby wszelkie opóźnienia w tym zakresie były w porę wyrównane.

Aby lepiej zrozumieć, na czym polegają te trudności i co sprawia, że jedne dzieci przechodzą przez naukę czytania i pisania bez kłopotów, a inne mimo dobrego poziomu inteligencji, prawidłowych warunków środowiskowych, rzetelnej pracy, nie są w tym stanie opanować tych umiejętności- konieczne jest zrozumienie, na czym polega rozwój umiejętności czytania i pisania.

Pismo jest procesem zaczynającym się od analizy dźwięków potoku słownego, od wyodrębnienia w nim poszczególnych fonemów w znaki literowe, dopiero potem następuje zapis serii zróżnicowanych znaków graficznych.

Proces pisania wymaga skomplikowanych czynności. Dziecko musi prawidłowo spostrzegać oraz zapamiętać graficzny obraz poszczególnych liter. Poza tym musi rozpoznać dźwięki, wchodzące w skład wyrazu, podporządkować im odpowiednie znaki graficzne i w należytej kolejności je zapisać. Ponadto proces pisania wymaga odpowiednio sprawnej ręki. Pismo jest umiejętnością, która wykształca się u dziecka później niż mowa.

Zdobywa ono tę umiejętność przez systematycznie prowadzony w szkole proces nauczania. Mowa pisania rozwija się na podłożu mowy dźwiękowej. Mechanizm rozwoju pisania polega na kształtowaniu się umiejętności wzrokowej rozróżniania liter i wyrazów. Dziecko musi prawidłowo spostrzegać kształty liter i dostrzegać między nimi różnicę, dzięki którym litery mają odrębne znaczenie. Po rozpoznaniu liter, gdy dziecko ma je zapisać, musi za pomocą ruchów ręki przenieść na zeszyt wzrokowe wyobrażenie litery (powiązanie dźwięku słowa z jego obrazem graficznym i ruchami niezbędnymi do zapisania go).

W początkowej fazie zdobywania nawyków pisania widzimy, że pisząc wymawia ono głośno dźwięki, które następnie zapisuje. Dziecko pomaga sobie w ten sposób, gdyż nie tylko widzi literę, ale uświadamia sobie głośno dźwięk, jaki on oznacza. W przypadku gdy dziecko prawidłowo spostrzega literę, a jednocześnie podstawia nieprawidłowy dźwięk, np. p zamiast b, s zamiast sz- wtedy daną literę źle napisze i może to być odbiciem wady wymowy. Aby sprawnie przebiegał proces pisania ważna jest prawidłowa artykulacja.

Obok artykulacji potrzebny jest sprawnie funkcjonujący narząd wzroku- oko. Dziecko odwzorowując litery musi przede wszystkim prawidłowo spostrzegać ich kształty. Wszelkie wady wzroku na pewno utrudniają naukę. Ale dziecko może mieć dobry wzrok, a mylić i źle różnicować kształty liter.

Drugim etapem jest pisanie pod dyktando ze słuchu. Na tym etapie rozwoju pisma, dziecko powinno umieć napisać słowo bezpośrednio usłyszane. Pozwala na to dostatecznie utrwalony związek między brzmieniem słowa a jego odpowiednikiem graficznym. Chodzi o to, aby dziecko dźwiękom wchodzącym w skład słowa potrafiło przyporządkować odpowiednie litery oznaczające te dźwięki.

Uczeń na tym etapie poznawania pisma musi mieć nie tylko wyobrażenie wzrokowej litery, przypomnieć sobie jej kształt, ale też musi prawidłowo usłyszeć dźwięki wchodzące w skład tego słowa.

Tak więc obok prawidłowej percepcji wzrokowej, dobrej sprawności manualnej, potrzebnych dla właściwego pisania, konieczna jest również dobra percepcja słuchowa.

Kolejnym etapem doskonalenia pisania jest okres, gdy dziecko potrafi już samodzielnie zapisywać własne myśli, dokonuje dokładnej analizy (rozkładania) i syntezy (składania) wyrazów wzrokowo- słuchowej.

W tym okresie dziecko powinno mieć też odpowiednią sprawność ręki. Następuje automatyzowanie procesu pisania i wzrasta tempo pisania.

Podczas nauki czytania dziecko również dokonuje analizy i syntezy wyrazów. W pierwszym etapie rozpoznaje litery, łączy je w sylaby, proste wyrazy. Na początku zwykle literuje, aby po przeliterowaniu (analizie) wyrazu odczytać go jako całość. Potem sylabizuje- rozpoznaje od razu po 2,3 litery i łączy je w sylaby. Przechodząc od czytania głośnego dziecko odczytuje wyrazy całościowo.

Proces czytania także wymaga od dziecka wielu skomplikowanych czynności. Dziecko musi rozpoznać prawidłowo litery, należycie je różnicować, zapamiętać- wszystko to warunkuje konieczność dobrej orientacji przestrzennej oraz percepcji wzrokowej.

Oprócz tego proces czytania wymaga też prawidłowej percepcji słuchowej. Ucząc się czytać, dziecko musi usłyszeć i zapamiętać poszczególne słowa, uświadomić sobie, że można je rozłożyć na poszczególne dźwięki, którym odpowiadają litery. Litery te i odpowiadające im dźwięki w pewnych układach tworzą słowa.

Na każdym z etapów zdobywania umiejętności czytania i pisania mogą wystąpić trudności. Uczeń pomimo rzetelnej pracy natrafia na tak duże kłopoty w trakcie nauki czytania, pisania ortografii.

Jakie są przyczyny trudności w nauce czytania i pisania?

Literatura wyróżnia kilka stanowisk co do istoty i przyczyn tych zaburzeń.

Jedno z nich, o nastawieniu pedagogicznym, upatruje przyczynę trudności w czytaniu i pisaniu w niedoskonałości metody dydaktycznej.

Literatura medyczna zwraca uwagę na: rolę dziedziczności w powstaniu dysleksji, zaburzenia w obrębie receptorów, zaburzenia dominacji mózgowej oraz istnienie minimalnych organicznych uszkodzeń niektórych okolic mózgu. Niektórzy źródeł trudności w czytaniu i pisaniu upatrują w czynnikach natury emocjonalnej- nadmierna aktywność, niepokój ruchowy, trudności w koncentracji uwagi, niewłaściwa motywacja do uczenia się, negatywna postawa uczuciowa.

Przyjęto pogląd, że trudności w czytaniu i pisaniu są symptomem wielu niewłaściwych postaw, nawyków i nieprzystosowania społecznego, oraz, że zawsze wiąże się to z czynnikami natury emocjonalnej.

Genezę przyczyn fragmentarycznych deficytów łączy się najczęściej z przypuszczeniem występowania u dzieci minimalnych uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym. Obok tych dysfunkcji występują także inne czynniki, które mogły te deficyty spowodować i być przyczyną trudności szkolnych.

Są to czynniki sprawcze które istnieją:
- u podłoża fragmentarycznych deficytów rozwojowych (mikrouszkodzenia - drobne lub minimalne) lub dysfunkcje ośrodkowego układu nerwowego.
- braki wyćwiczenia tych funkcji w dotychczasowym okresie życia
- "dysleksja- dysortografia" są to specyficzne trudności w nabyciu

umiejętności czytania i pisania przez dzieci, u których prawidłowo funkcjonują narządy zmysłu wzroku i słuchu. Zaburzenie te związane są z nieprawidłowym bądź opóźnionym kształtowaniem się funkcji rozwojowych stanowiących fizjologiczne podłoże procesu czytania i pisania.

Przyczyny dysleksji:
1. Koncepcja genetycznego uwarunkowania dysleksji - u podstaw trudności w czytaniu i pisaniu leży dziedziczenie tych zaburzeń. Dziecko nie ma trudności w percepcji wyrazu, ale nie umie go wypełnić odpowiednią treścią. Wraz z postępującą dojrzałością centralnego układu nerwowego zmniejsza się liczba błędów popełnionych przez dziecko.
2. Koncepcja minimalnych uszkodzeń mózgu (etiologia okołoporodowa), które w wieku wczesnodziecięcym wyrażają się nadpobudliwością psychoruchową, niezgrabnością ruchów, zaburzeniami mowy. W wieku szkolnym ujawniają się pod postacią specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. U dzieci występują łącznie zaburzenia motoryki, percepcji (słuchowej, wzrokowej, wzrokowo-ruchowej, orientacji przestrzennej), zaburzenia czytania i pisania, zaburzenia zachowania i dynamiki procesów nerwowych.
3. Koncepcje psychogenne - trudności w czytaniu i pisaniu uwarunkowane są zaburzeniami emocjonalnymi, mającymi swe źródło w konfliktach w środowisku rodzinnym. U dzieci z emocjonalnym uwarunkowaniem dysleksji stwierdza się często reakcje nerwicowe.
4. Opóźnienia (niedojrzałość mózgu) bądź nieprawidłowe kształtowanie się tych funkcji: lateralizacji, orientacji przestrzennej, funkcji analizatora wzrokowego i ruchowego.
Kryteria odróżniania dzieci dyslektycznych.
- utrzymywanie się trudności w czytaniu aż do okresu dojrzałości;
- specyficzne rodzaje błędów występujących podczas czytania i pisania;
- rodzinne występowanie zaburzeń;
- częste występowanie tych zaburzeń u osobników płci męskiej;
- brak oznak poważnych uszkodzeń mózgu i defektów narządów zmysłu;
- częste skojarzenia tych zaburzeń z zaburzeniami rozpoznawania innych symboli;
- niepowodzenia w nauce czytania przy użyciu konwencjonalnych metod nauczania;
- niepowodzenia mimo prawidłowej motywacji i normalnej, lub wyższej inteligencji.

Bardzo często okazuje się, że przyczyną pewnych trudności w nauce są najczęściej drobne parcjalne (częściowe) opóźnienia rozwojowe, które nazywamy deficytami fragmentarycznymi. Są to dzieci, o których mówimy, że są nierównomiernie rozwinięte. Specyficzne uszkodzenia lub wybiórcze opóźnienie rozwoju sfery słuchowej, wzrokowej czy ruchowej powoduje mniej lub bardziej poważne opóźnienie w rozwoju danej funkcji a co za tym idzie trudności w nauce czytania i pisania.

Wyróżniamy następujące typy trudności w czytaniu i pisaniu:
1.Zakłócenia sprawności funkcjonowania analizatora wzrokowego (zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej):
- dzieci nie umieją różnicować liter o podobnym kształcie, przez co mylą ze sobą takie litery, jak: t-l-ł, b-d, p-g, m-n, a-o, co powoduje, że wyrazy mają podobną postać: tama- tana itp.;
- poza myleniem liter dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej opuszczają drobne elementy graficzne-kreseczki, ogonki, gorzej przepisują, źle rysują;
- dzieci te czytają z pamięci według miejsca obrazka w elementarzu, domyślają
się treści wyrazu po początkowej sylabie.
2.Trudności ze strony graficznej pisma:
- nieprawidłowe połączenia liter;
- nierówne litery;
- złe wzajemne położenie względem siebie;
- zaburzenia kierunków i orientacji przestrzennej;
- zaburzenia lateralizacji: przeskakiwanie liter, opuszczanie sylab, wyrazów, zmiana kolejności liter (rów-wór), przestawianie cyfr (69-96), pismo lustrzane, litery niezgrabne, nie zachowana właściwa proporcja, złe rozmieszczenie w zeszycie;
- leworęczność -złe ustawienie ręki i nieprawidłowa położenie długopisu.
3.Zaburzenia percepcji słuchowej -utrudnienie różnicowania poszczególnych dźwięków oraz ich scalania:
- mylenie liter dźwiękopodobnych, s-c, z-sz, cz-rz;
- mylenie kolejności liter w wyrazie;
- pismo fonetyczne;
- opuszczanie końcówek wyrazów;
- ubezdźwięcznianie (data-tata),(babcia-bapcia);
- wstawianie dodatkowych liter (kot-kyot);
- opuszczanie spółgłosek (goście- gosie);
- opuszczanie samogłosek (jest-jst);
- trudności ze zmiękczeniami: n-ni, s-si, ć-dź, ć-ci;
4. Obniżona sprawność manualna-trudności w pisaniu:
- słaby poziom graficzny pisma;
- brak koordynacji między działaniem poszczególnych mięśni rąk;
- słaba precyzja ruchów ręki;
- opóźniony rozwój motoryczny;
- zwiększona męczliwość;
- obniżona szybkość i precyzja ruchów.

Jak wynika z powyższych rozważań objawy trudności w nauce czytania i pisania mogą być różnorodne, a ich rodzaj zależy od prezentowanych przez dziecko zaburzeń.

Bardzo ważne i wpływające na dalsze postępy w nauce jest ich wczesne wykrycie, rozpoznanie i właściwa reedukacja. Przyczyni się to niewątpliwie do zapobiegania niepowodzeniom szkolnym w nauce.

Sądzę, że choć w niewielkim stopniu przybliżyłam problem trudności w nauce czytania i pisania.

Mam nadzieje, że moja publikacja pomoże nauczycielom i rodzicom w poznaniu, zrozumieniu i rozwiązywaniu trudności dzieci w nauce czytania i pisania.
 

Opracowanie: Regina Wójcik

Wyświetleń: 1016